ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
61
INFRATUZILMA LOYIHALARIDA RISK BOSHQARUVI: DAVLAT VA
XUSUSIY SEKTOR O'RTASIDAGI RISKLARNI OPTIMAL
TAQSIMLASH MEXANIZMLARI
Shomurotova Yulduz Majidovna
О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsi huzuridаgi
Biznеs vа tаdbirkоrlik oliy mаktаbi
Loyiha boshqaruvi (PM) 4-guruh tinglovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15397204
Annotatsiya.
Ushbu maqolada infratuzilma loyihalarida risk boshqaruvi,
xususan davlat va xususiy sektor o'rtasidagi risklarni optimal taqsimlash
mexanizmlari tahlil
qilinadi.
Zamonaviy infratuzilma loyihalarining
murakkabligi va ko'p qirraliligi tufayli, risklar boshqaruvi loyihalarning
muvaffaqiyatli amalga oshirilishida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Maqolada
risklarni samarali taqsimlash usullari, ularning qo'llanilishi va O'zbekiston
sharoitida ushbu mexanizmlarni takomillashtirish yo'llari tahlil qilinadi.
Kalit so'zlar:
infratuzilma loyihalari, risk boshqaruvi, davlat-xususiy
sheriklik, risk taqsimoti, optimal mexanizmlar, infratuzilma investitsiyalari.
Infratuzilma loyihalari har qanday mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishida muhim rol o'ynaydi. Ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda, shu
jumladan O'zbekistonda, infratuzilma obyektlarini moliyalashtirish va qurish
davlat va xususiy sektor hamkorligi orqali amalga oshirilmoqda [1]. Biroq,
bunday loyihalar ko'p qirrali bo'lib, turli xil risklar bilan bog'liq: siyosiy,
moliyaviy, qurilish, operatsion, bozor va boshqa risklar. Risklarni to'g'ri
baholash va ularni davlat va xususiy sektor o'rtasida optimal taqsimlash –
loyihalarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi kafolatidir [2]. Davlat-xususiy
sheriklik (DXSh) doirasida loyihalarni amalga oshirishda risklarni taqsimlash
masalasi dolzarb ahamiyat kasb etadi. Chunki har bir tomon faqat o'zi samarali
boshqara oladigan risklarni qabul qilishi kerak [3]. Aksariyat hollarda risklarni
noto'g'ri taqsimlash natijasida loyihalar to'xtab qolishi yoki katta moliyaviy
yo'qotishlarga olib kelishi mumkin. Tadqiqotlar ko'rsatishicha, rivojlanayotgan
mamlakatlarda infratuzilma loyihalarining 30-40 foizi aynan risk boshqaruvi
strategiyasining zaifligidan muvaffaqiyatsizlikka uchraydi [4]. Ushbu
maqolaning maqsadi davlat va xususiy sektor o'rtasida infratuzilma loyihalarida
risklarni optimal taqsimlash mexanizmlarini o'rganish, jahon tajribasini tahlil
qilish va O'zbekiston sharoitida qo'llash mumkin bo'lgan tavsiyalar ishlab
chiqishdan iborat.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
62
Asosiy qism.
Infratuzilma loyihalarida risklarni boshqarish va taqsimlash
nazariyasi bir necha asosiy yondashuvlarga tayanadi. Ularning eng muhimi – har
bir risk uni eng samarali boshqara oladigan tomon tomonidan qabul qilinishi
kerakligi tamoyilidir [5]. Masalan, qurilish va loyihalash risklari odatda xususiy
sektor tomonidan yaxshiroq boshqariladi, chunki u texnik bilim va tajribaga ega.
Siyosiy va qonunchilik risklari esa davlat tomonidan boshqarilishi maqsadga
muvofiq, chunki davlat bu sohalarda bevosita ta'sir ko'rsata oladi. Delmon [6]
tadqiqotlariga ko'ra, risklarni taqsimlash strategiyasini ishlab chiqishda
quyidagi asosiy tamoyillarga amal qilish kerak: risklarni identifikatsiya qilish va
tasnif etish; har bir risk uchun potentsial ta'sirni baholash; risk boshqaruvi
imkoniyatlarini aniqlash; risk transferi qiymatini baholash; optimal risk
taqsimoti strategiyasini tanlash. Ushbu tamoyillar asosida shakllangan
mexanizmlar
nafaqat
loyihaning
texnik-iqtisodiy
ko'rsatkichlarini
optimallashtiradi, balki barcha ishtirokchilar o'rtasida munosabatlarning
barqarorligini ham ta'minlaydi.
Xalqaro tajribaga ko'ra, infratuzilma loyihalarida davlat va xususiy sektor
o'rtasida risklarni taqsimlashning turli modellari mavjud. Li va Zou [7] Xitoyda
35 ta infratuzilma loyihasini o'rganib, eng samarali model – har bir loyiha
bosqichida risklarni dinamik qayta baholash va taqsimlash ekanligini
aniqlashgan. Bu model loyiha sharoitlari o'zgarishiga moslashishga imkon
beradi. Dinamik model doirasida loyihaning har bir bosqichida (loyihalash,
qurilish, ekspluatatsiya) risklar qayta ko'rib chiqiladi va kerak bo'lganda qayta
taqsimlanadi. Yevropadagi tajriba esa risklarni taqsimlashda "risk
matritsalari"dan foydalanishning muhimligini ko'rsatadi [8]. Bu matritsalarda
har bir risk turi, uning ehtimoli, potentsial ta'siri va kim tomonidan boshqarilishi
kerakligi aniq belgilanadi. Bunday yondashuv loyiha ishtirokchilari o'rtasida
tushunmovchiliklar sonini kamaytiradi va loyiha muvaffaqiyatini oshiradi.
Shuningdek, Yevropa tajribasida risk matritsalari DXSh shartnomalarining
ajralmas qismi hisoblanadi va ular shartnomaviy munosabatlar tizimini
shakllantirishda muhim rol o'ynaydi.
Infratuzilma loyihalarida risklarni optimal taqsimlash uchun quyidagi
mexanizmlarni qo'llash maqsadga muvofiq: risk taqsimoti matritsalarini ishlab
chiqish va ulardan DXSh shartnomalarini tuzishda foydalanish (bu mexanizm
har bir risk kim tomonidan boshqarilishini aniq belgilashga yordam beradi);
loyiha hayotiy siklining har bir bosqichida risklarni qayta baholash
mexanizmlarini joriy etish (bu loyiha sharoitlari o'zgarishiga tezkor
moslashishga imkon beradi); risk transferi narxini hisobga oluvchi loyihalarni
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
63
baholash metodologiyasini qo'llash (bu mexanizm har bir risk uchun optimal
boshqaruv strategiyasini tanlashga yordam beradi); risk sug'urtasi va kafolat
mexanizmlarini rivojlantirish (bu ayniqsa xususiy investorlar uchun muhim
bo'lib, ularning loyihalardagi ishtirokini rag'batlantiradi); shaffof va ochiq
ma'lumotlar almashish tizimini yaratish (bu loyiha ishtirokchilari o'rtasida
ishonch darajasini oshiradi va risklarni boshqarish jarayonini yaxshilaydi).
Ushbu mexanizmlarning kombinatsiyasi har bir loyiha uchun uning o'ziga xos
xususiyatlarini hisobga olgan holda tanlanishi kerak. Bu yerda standart
yondashuv emas, balki loyihaning xususiyatlari va ishtirokchilar imkoniyatlarini
hisobga oluvchi moslashuvchan strategiyalar zarur.
O'zbekiston sharoitida, yuqoridagi mexanizmlar bilan birga, quyidagilarni
ham hisobga olish muhim: qonunchilik bazasini takomillashtirish, ayniqsa risk
taqsimoti bilan bog'liq qismini; davlat xizmatchilarining DXSh loyihalarida risk
boshqaruvi bo'yicha salohiyatini oshirish; xalqaro moliya institutlari bilan
hamkorlikni kuchaytirish, ularning tajribasidan foydalanish. O'zbekiston uchun
alohida e'tibor qaratish kerak bo'lgan jihat – bu risk boshqaruvi bo'yicha
malakali mutaxassislar tayyorlash tizimidir. Buning uchun oliy ta'lim
muassasalarida maxsus o'quv dasturlari joriy etilishi va amaliyotchilar uchun
malaka oshirish kurslari tashkil etilishi maqsadga muvofiq. Shuningdek, davlat
organlari qoshida risk boshqaruvi bo'yicha maslahat beruvchi tuzilmalar
yaratish ham muhim qadam bo'lishi mumkin. Bunday tuzilmalar nafaqat loyiha
risklarini baholash va taqsimlashda yordam beradi, balki xususiy sektor vakillari
bilan konstruktiv muloqot platformasini ham taqdim etadi.
Xulosa.
Infratuzilma loyihalarida risklarni davlat va xususiy sektor
o'rtasida optimal taqsimlash loyihalarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi va
ularning iqtisodiy-ijtimoiy samaradorligini ta'minlashning muhim shartidir.
Tadqiqotlar ko'rsatishicha, risklarni optimal taqsimlash uchun aniq
mexanizmlar va strategiyalar ishlab chiqish lozim. O'zbekistonda davlat-xususiy
sheriklik infratuzilma loyihalarini amalga oshirishda, risk boshqaruvi sohasidagi
xalqaro tajribani o'rganish va uni mahalliy sharoitlarga moslashtirish muhim
ahamiyatga ega. Shuningdek, qonunchilik bazasini takomillashtirish, davlat va
xususiy sektor vakillari salohiyatini oshirish, zamonaviy risk boshqaruvi
usullarini joriy etish zarur. Yuqorida taklif etilgan mexanizmlar – risk
matritsalarini qo'llash, risklarni dinamik qayta baholash, risk transferi narxini
hisobga olish, sug'urta mexanizmlarini rivojlantirish va shaffof ma'lumotlar
almashish tizimini yaratish – O'zbekistonda infratuzilma loyihalarida risklarni
optimal taqsimlashga yordam beradi. Bu esa, o'z navbatida, infratuzilma
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
64
loyihalarining sifati va samaradorligini oshirishga, davlat va xususiy sektor
hamkorligini kuchaytirishga xizmat qiladi. O'zbekistonda DXSh loyihalarini
rivojlantirish bo'yicha 2030 yilgacha bo'lgan strategiya ishlab chiqilishi
maqsadga muvofiq bo'lib, unda risk boshqaruvi alohida yo'nalish sifatida
kiritilishi zarur. Bu strategiyada risklarni baholash va taqsimlash bo'yicha aniq
mexanizmlar belgilanishi, shuningdek, loyiha ishtirokchilari o'rtasida mas'uliyat
taqsimoti printsiplariga alohida e'tibor qaratilishi kerak. Bunday strategik
yondashuv O'zbekistonda infratuzilma loyihalarining sifatini va barqarorligini
oshirishga, investitsion jozibadorlikni kuchaytirishga va pirovard natijada
mamlakatning raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Ismailova, G., & Hasanova, S. (2023). O'zbekistonda davlat-xususiy
sheriklikning huquqiy asoslari va istiqbollari. Huquq va jamiyat, 15(2), 78-89.
2.
Wong, P., & Cheung, S. (2021). Risk allocation in public-private partnership
projects: Comparative study of China and Singapore. Habitat International, 58,
23-31.
3.
Kurniawan, F., Mudjanarko, S. W., & Ogunlana, S. (2022). Best practice for
financial close in PPP infrastructure projects: Learning from Malaysia and
Indonesia. International Journal of Construction Management, 22(1), 1-16.
4.
World Bank. (2023). Public-Private Partnerships: Reference Guide Version
3.0. Washington, DC: World Bank Publications.
5.
Iqbal, S., Choudhry, R. M., & Holschemacher, K. (2021). Risk allocation
matrix for international construction joint ventures in Pakistan. Engineering,
Construction and Architectural Management, 28(4), 988-1004.
6.
Delmon, J. (2020). Public-Private Partnership Projects in Infrastructure:
An Essential Guide for Policy Makers. Cambridge: Cambridge University Press.
7.
Li, B., & Zou, P. X. (2022). The allocation of risk in PPP/PFI construction
projects in China. International Journal of Project Management, 30(5), 601-614.
8.
European Commission. (2023). Guide to Cost-Benefit Analysis of
Investment Projects: Economic appraisal tool for Cohesion Policy 2024-2030.
Brussels: Publications Office of the European Union.
