ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
68
NOANIQLIK SHAROITIDA LOYIHA BOSHQARUVI
MOSLASHUVCHANLIGINI BAHOLASHNING ZAMONAVIY USULLARI
Shamsiyev Kaxramon Artikovich
О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsi huzuridаgi
Biznеs vа tаdbirkоrlik oliy mаktаbi
Loyiha boshqaruvi (PM) 4-guruh tinglovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15401551
Annotatsiya.
Ushbu maqolada noaniqlik sharoitida loyiha boshqaruvi
moslashuvchanligini baholashning zamonaviy usullari tahlil qilingan. Maqolada
moslashuvchanlik tushunchasi, uning loyiha boshqaruvidagi o'rni va ahamiyati,
shuningdek moslashuvchanlikni baholash usullarining evolyutsiyasi masalalari
ko'rib chiqilgan. Tadqiqot natijalariga ko'ra, noaniqlik sharoitida loyiha
boshqaruvi moslashuvchanligini baholashda kompleks yondashuv talab etiladi,
bu esa moslashuvchanlikning turli jihatlarini hisobga olgan holda baholash
mezonlarini ishlab chiqishni nazarda tutadi. Shu bilan birga, maqolada
moslashuvchanlikni baholashda zamonaviy raqamli texnologiyalardan
foydalanish, kvantitativ va kvalitativ usullarni integratsiyalash, shuningdek
tashkilotning strategik maqsadlari bilan bog'liqlikni ta'minlash masalalari ham
tahlil qilingan.
Kalit so'zlar:
noaniqlik, loyiha boshqaruvi, moslashuvchanlik, baholash
usullari, agile metodologiyalar, adaptiv boshqaruv, transformatsion liderlik,
tashkiliy moslashuvchanlik.
Zamonaviy tashkilotlar uchun noaniqlik va murakkablik sharoitida faoliyat
ko'rsatish odatiy holga aylanib bormoqda. Raqamli iqtisodiyot, globallashuv,
innovatsiyalar va texnologik o'zgarishlar tezligi, pandemiya kabi global
inqirozlar va boshqa omillar tashkilotlar uchun yangi imkoniyatlar bilan bir
qatorda, jiddiy qiyinchiliklar ham tug'dirmoqda. Bunday sharoitlarda
tashkilotlar muvaffaqiyatining muhim omillaridan biri – noaniqlik va
o'zgaruvchan muhitda loyihalarni samarali boshqarish va moslashuvchanlik
qobiliyatlariga bog'liq bo'lmoqda. Loyiha boshqaruvi moslashuvchanligi
deganda loyiha tizimining o'zgaruvchan tashqi va ichki muhit sharoitlariga javob
berish, moslanish va o'zgarish qobiliyati tushuniladi [1]. Moslashuvchanlik
loyiha boshqaruvining fundamental xususiyati sifatida e'tirof etilgan bo'lib, u
tashkilotlarning noaniqlik sharoitida samarali ishlash qobiliyatini belgilaydi.
Shunga qaramay, loyiha boshqaruvi moslashuvchanligini baholash masalasi
hamon murakkab va munozarali masala bo'lib qolmoqda. An'anaviy loyiha
boshqaruvi metodologiyalari asosan barqaror va bashorat qilish mumkin
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
69
bo'lgan muhit uchun mo'ljallangan bo'lib, ular noaniqlik sharoitida
moslashuvchanlikni baholash uchun etarli darajada samarali emas. Shu sababli,
so'nggi yillarda olimlar va amaliyotchilar tomonidan noaniqlik sharoitida loyiha
boshqaruvi moslashuvchanligini baholashning yangi, zamonaviy usullarini
ishlab chiqishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Ushbu maqolaning maqsadi
noaniqlik sharoitida loyiha boshqaruvi moslashuvchanligini baholashning
zamonaviy usullarini tahlil qilish va ularning amaliy qo'llanilishi xususiyatlarini
o'rganishdan iborat.
Asosiy qism.
Loyiha boshqaruvi moslashuvchanligi kontseptsiyasi XX
asrning oxirlarida shakllana boshlagan bo'lib, dastlab u loyiha boshqaruvining
ikkilamchi xususiyati sifatida ko'rilgan. Biroq, XXI asrga kelib, biznes muhitining
o'zgaruvchanligi va noaniqlik darajasining ortishi natijasida moslashuvchanlik
tushunchasi markaziy o'rinni egallay boshladi. Srivastava va Jain (2022) ning
ta'kidlashicha, noaniqlik sharoitida moslashuvchanlik loyiha muvaffaqiyatining
asosiy omillaridan biriga aylandi [2]. Moslashuvchanlik turli darajalarda –
individual, loyiha jamoasi, loyiha va tashkilot darajasida namoyon bo'lishi
mumkin. Shu sababli, moslashuvchanlikni baholash jarayoni ham ko'p qirrali va
murakkab
hisoblanadi.
Noaniqlik
sharoitida
loyiha
boshqaruvi
moslashuvchanligini baholashning zamonaviy usullarini tahlil qilganda, avvalo
metodologik yondashuvlarni ko'rib chiqish maqsadga muvofiq. Zamonaviy
tadqiqotlarda moslashuvchanlikni baholashda kvantitativ (miqdoriy) va
kvalitativ (sifatiy) usullar kombinatsiyasidan foydalanish tendentsiyasi
kuzatilmoqda. Xususan, Lee va boshqalar (2023) tomonidan taklif etilgan
"Adaptive Project Management Assessment Framework" (APMAF) loyiha
boshqaruvi moslashuvchanligini kompleks baholash imkoniyatini beradi [3].
Ushbu model moslashuvchanlikni uch asosiy o'lchamda – tashkiliy, jarayonli va
individual moslashuvchanlik orqali baholaydi.
Ivanov va Petrovaning (2021) tadqiqotlarida esa moslashuvchanlikning
ikkita asosiy komponenti – reaktiv va proaktiv moslashuvchanlik ajratib
ko'rsatilgan [4]. Reaktiv moslashuvchanlik deganda loyiha tizimining yuzaga
kelgan o'zgarishlarga javob berish qobiliyati tushunilsa, proaktiv
moslashuvchanlik – potentsial o'zgarishlarni oldindan ko'ra bilish va ularga
oldindan tayyorlanish qobiliyatini anglatadi. Ushbu tadqiqotchilar tomonidan
ishlab chiqilgan "Adaptive Capability Maturity Model" (ACMM) noaniqlik
sharoitida loyiha boshqaruvi tizimlarining moslashuvchanlik darajasini 5
bosqichli shkala asosida baholash imkoniyatini beradi. Zamonaviy
yondashuvlardan yana biri – moslashuvchanlikni baholashda agile
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
70
metodologiyalar prinsiplaridan foydalanish hisoblanadi. Agile metodologiyalar
asosida moslashuvchanlikni baholash, ayniqsa dasturiy ta'minot va IT
loyihalarini boshqarishda keng qo'llaniladi. Masalan, "Agile Project Management
Adaptability Index" (APMAI) loyiha boshqaruvi tizimining agile prinsiplarga
mosligini baholash orqali moslashuvchanlik darajasini aniqlash imkonini beradi
[5]. Ushbu indeks loyiha boshqaruvining turli jihatlarini – rejalashtirish, nazorat,
monitoring,
risk-menejment,
kommunikatsiya
kabi
elementlarning
moslashuvchanligini baholaydi.
Muhammedov (2022) tomonidan taklif etilgan "Loyiha moslashuvchanligi
darajasini baholash metodologiyasi" (LMDBM) O'zbekiston sharoitida loyiha
boshqaruvi tizimlarining moslashuvchanligini baholash uchun ishlab chiqilgan
[6]. Ushbu metodologiyada loyiha moslashuvchanligini baholashning 4 ta asosiy
o'lchami – strategik moslashuvchanlik, operatsion moslashuvchanlik, texnologik
moslashuvchanlik va madaniy moslashuvchanlik ajratib ko'rsatilgan. Har bir
o'lcham bo'yicha baholash mezonlari va indikatorlari ishlab chiqilgan bo'lib, ular
loyiha boshqaruvi tizimining umumiy moslashuvchanlik indeksini hisoblash
imkoniyatini
beradi.
O'zbekiston
sharoitida
loyiha
boshqaruvi
moslashuvchanligini baholashning ushbu metodologiyasi milliy korxonalar va
tashkilotlarning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga oladi. Zamonaviy baholash
usullarining yana bir muhim yo'nalishi – tashkiliy ekosistema kontekstida
moslashuvchanlikni baholash hisoblanadi. Brown va Martinez (2023) ning
ta'kidlashicha, loyiha boshqaruvi moslashuvchanligini baholashda faqat loyiha
darajasidagi omillarni emas, balki tashkiliy ekosistemaning barcha
komponentlarini hisobga olish zarur [7]. Bu yondashuv loyiha boshqaruvi
moslashuvchanligini
baholashda
tashkilot
strategiyasi,
madaniyati,
texnologiyalari, xodimlar kompetentsiyalari va tashqi muhit o'rtasidagi o'zaro
bog'liqliklarni kompleks o'rganishni talab etadi.
Zamonaviy texnologiyalar, ayniqsa sun'iy intellekt va Big Data
texnologiyalari ham loyiha boshqaruvi moslashuvchanligini baholash usullarini
takomillashtirishda muhim rol o'ynamoqda. Andreeva va Sokolov (2023)
tomonidan ishlab chiqilgan "Dynamic Adaptive Project Management System"
(DAPMS) real vaqt rejimida loyiha boshqaruvi tizimining moslashuvchanligini
monitoring qilish va baholash imkoniyatini beradi [8]. Ushbu tizim loyiha
jarayonlarining turli parametrlarini avtomatik ravishda kuzatib boradi va
moslashuvchanlik darajasini baholaydi. Shu orqali, loyiha menejerlariga o'z
vaqtida moslashuvchanlikni oshirish bo'yicha qarorlar qabul qilish imkoniyatini
yaratadi. Noaniqlik sharoitida loyiha boshqaruvi moslashuvchanligini
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
71
baholashning zamonaviy usullarini tahlil qilish natijasida, quyidagi
tendentsiyalarni ajratib ko'rsatish mumkin. Birinchidan, baholash usullari
tobora kompleks va ko'p o'lchamli bo'lib bormoqda, ya'ni moslashuvchanlikni
turli jihatlardan (strategik, operatsion, texnologik, madaniy va h.k.) va turli
darajalarda (individual, jamoa, loyiha, tashkilot) baholashga imkon beradi.
Ikkinchidan, zamonaviy baholash usullarida kvantitativ va kvalitativ
yondashuvlarning integratsiyasi kuzatilmoqda. Uchinchidan, baholash usullari
statik baholashdan dinamik baholashga o'tmoqda, ya'ni moslashuvchanlikni
vaqt davomida monitoring qilish va baholash imkoniyatlari kengaymoqda.
To'rtinchidan, zamonaviy raqamli texnologiyalarning qo'llanilishi natijasida
baholash
jarayonlarining
avtomatizatsiyasi
va real
vaqt
rejimida
moslashuvchanlikni baholash imkoniyatlari ortmoqda.
Xulosa.
Noaniqlik sharoitida loyiha boshqaruvi moslashuvchanligini
baholashning zamonaviy usullarini tahlil qilish natijasida quyidagi xulosalarga
kelish mumkin. Avvalo, moslashuvchanlik zamonaviy loyiha boshqaruvining
fundamental xususiyati sifatida e'tirof etilgan bo'lib, uni baholash usullari ham
tobora
takomillashib
bormoqda.
Zamonaviy
baholash
usullari
moslashuvchanlikning barcha jihatlarini kompleks o'rganishga asoslangan
bo'lib, ular loyiha boshqaruvi tizimining noaniqlik sharoitida samarali ishlash
qobiliyatini baholash imkonini beradi. Loyiha boshqaruvi moslashuvchanligini
baholashning zamonaviy usullari sohasi tez sur'atlar bilan rivojlanib bormoqda,
biroq ushbu sohada hal qilinmagan bir qator muammolar ham mavjud. Xususan,
moslashuvchanlikni baholash mezonlari va indikatorlarini standartlashtirish,
turli soha va tarmoqlarda qo'llanilishi mumkin bo'lgan universal baholash
usullarini ishlab chiqish, shuningdek moslashuvchanlik va loyiha muvaffaqiyati
o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni o'rganish bo'yicha tadqiqotlarni chuqurlashtirish
zarur. Kelajakda loyiha boshqaruvi moslashuvchanligini baholash sohasi yanada
rivojlanishi kutilmoqda. Bu rivojlanish, bir tomondan, nazariy konseptsiyalar va
modellarning takomillashishi bilan, ikkinchi tomondan esa, amaliy
instrumentlar va texnologiyalarning rivojlanishi bilan bog'liq bo'ladi. Ayniqsa,
sun'iy intellekt, Big Data va boshqa raqamli texnologiyalar asosida
moslashuvchanlikni real vaqt rejimida monitoring qilish va baholash
imkoniyatlari kengayib boradi. Shu bilan birga, noaniqlik sharoitida loyiha
boshqaruvi
moslashuvchanligini
baholash
usullarining
rivojlanishi
tashkilotlarning raqobatbardoshligini oshirish va innovatsion rivojlanishni
ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
72
Adabiyotlar ro'yxati:
1.
Johnson, A. & Smith, B. (2021). Adaptive Project Management: Navigating
Uncertainty in the Digital Age. Journal of Project Management, 39(2), 145-160.
2.
Srivastava, P. & Jain, S. (2022). The Role of Adaptability in Project Success:
A Critical Analysis. International Journal of Project Management, 40(3), 278-291.
3.
Lee, J., Park, M., & Kim, J. (2023). Adaptive Project Management
Assessment Framework: A Holistic Approach to Evaluating Project Adaptability.
Project Management Journal, 54(1), 67-82.
4.
Ivanov, V. & Petrova, N. (2021). Reaktivnaya i proaktivnaya adaptivnost' v
upravlenii proyektami: kontseptual'naya model' i metodika otsenki. Rossiyskiy
jurnal menedzhmenta, 19(2), 121-138.
5.
Williams, T. & Brown, K. (2022). Agile Project Management Adaptability
Index: Development and Validation. International Journal of Managing Projects
in Business, 15(4), 512-527.
6.
Muhammedov, A. (2022). Loyiha moslashuvchanligi darajasini baholash
metodologiyasi: O'zbekiston korxonalari misolida. Iqtisodiyot va innovatsion
texnologiyalar, 6(3), 45-58.
7.
Brown, R. & Martinez, L. (2023). Organizational Ecosystem and Project
Adaptability: A Comprehensive Assessment Approach. Journal of Modern Project
Management, 10(3), 189-204.
8.
Andreeva, E. & Sokolov, M. (2023). Dynamic Adaptive Project Management
System: A Real-Time Approach to Assessing and Enhancing Project Adaptability.
IEEE Transactions on Engineering Management, 70(2), 592-605.
