ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
37
ASHTARXONIYLAR DAVRIDA ROSSIYA VA ERON
MUNOSABATLARI.
Abraykulova Nigora Namazovna
Tarix fani o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16759883
Annotatsiya
Mazkur maqolada Ashtarxoniylar sulolasining Rossiya va Eron bilan tashqi
siyosati va xalqaro savdo munosabatlari tizimli ravishda tahlil etiladi.
Kalit so‘zlar:
Ashtarxoniylar sulolasi, tashqi siyosat, Buxoro xonligi,
xalqaro savdo, diplomatik aloqalar, karvon yo‘llari, Rossiya bilan munosabatlar,
Eron-Buxoro aloqalari, XVII asr, iqtisodiy siyosat.
Markaziy Osiyo tarixida Ashtarxoniylar sulolasi muhim o‘rin tutadi. Ular
Movarounnahr hududida Shayboniylar sulolasidan keyin 1599-yildan boshlab
hukmronlikni o‘z qo‘llariga olgan va Buxoro xonligini siyosiy, iqtisodiy va
madaniy jihatdan rivojlantirishda muayyan iz qoldirgan. Bu davrda xonlik ichki
barqarorlikka erishishga, viloyat va qishloqlarda markaziy hokimiyatning
ta’sirini kuchaytirishga harakat qilgan. Shu bilan birga, tashqi siyosat va xalqaro
savdo munosabatlarini shakllantirishga alohida e’tibor qaratgan.
Ashtarxoniylar davrida tashqi siyosat asosan real siyosiy ehtiyojlar,
geografik joylashuv va davr sharoitlaridan kelib chiqqan holda olib borilgan.
Ayniqsa, Rossiya bilan aloqalar bosqichma-bosqich rivojlangan bo‘lib, bu orqali
Buxoro xonligi o‘zini xalqaro maydonda mustaqil va qudratli davlat sifatida
ko‘rsatishga intilgan[5]. Eron bilan ham olib borilgan elchilik missiyalari va
savdo aloqalari esa xonlik tashqi siyosatining iqtisodiy omillar bilan
chambarchas bog‘liq ekanini ko‘rsatadi.
XVII asr oxiri va XVIII asr boshlarida Rossiya sharqqa kengayib, kaspiy
dengizi bo‘yicha muhim savdo yo‘llarini o‘rnatishga intildi. Buxoro xonligining
iqtisodiy siyosatida savdo muhim o‘rin tutgan. Xususan, xalqaro karvon
yo‘llarining xavfsizligini ta’minlash, savdogarlarning huquqlarini himoya qilish,
bojxona tizimini yo‘lga qo‘yish kabi choralar xonlikning iqtisodiy salohiyatini
oshirishga xizmat qilgan. Ashtarxoniylar o‘z davrida xalqaro savdo tizimining
muhim ishtirokchisiga aylanishga harakat qilgan. Ayniqsa, ipak, ziravorlar,
qimmatbaho toshlar, jun, charm va boshqa mahsulotlar asosiy savdo tovarlari
bo‘lgan.
Ashtarxoniylar davrida Rossiya va Eron o‘rtasida savdo markazlari –
Astraxan , Tabriz, Isfahon kabi shaharlar faol ishlagan[4]. Safaviylar davrida
savdo munosabatlari davlat siyosatining muhim qismi bo‘lgan, shuning uchun
ikki davlat o‘rtasida savdo kelishuvlari va diplomatik missiyalar faol bo‘lgan.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
38
Shuningdek, bu davrda yuritilgan tashqi siyosiy yo‘nalishlar orqali diniy va
madaniy aloqalar ham shakllanib borgan. Diplomatik maktublar, sovg‘alar,
rasmiy delegatsiyalar orqali boshqa davlatlar bilan o‘zaro hurmat va hamkorlik
asosida aloqalar mustahkamlangan. Mazkur maqolada aynan shu tashqi siyosiy
faoliyat va savdo munosabatlarining tarixiy manbalar asosida tahlili amalga
oshiriladi.
Ashtarxoniylar sulolasining tashqi siyosati va savdo munosabatlari XVII–
XVIII asrlarda Markaziy Osiyodagi siyosiy-iqtisodiy muhitni shakllantirishda
muhim rol o‘ynagan. Bu davrda Buxoro xonligi tashqi siyosatni asosan uch
asosiy tamoyil asosida olib borgan: muvozanat, iqtisodiy manfaat va siyosiy
barqarorlikni ta’minlash. Ashtarxoniylar tashqi siyosatda ehtiyotkor, ammo faol
yondashuvni tanlab, qo‘shni davlatlar bilan do‘stona va ba’zida strategik
raqobatga asoslangan munosabatlarni yuritganlar[7].
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, Ashtarxoniylar tashqi siyosati birinchi navbatda
Rossiya bilan bo‘lgan aloqalarda yaqqol namoyon bo‘lgan. Xususan, XVII asr
boshlaridan boshlab Buxoro-Rossiya diplomatik va savdo munosabatlari
faollashgan. Moskva bilan elchilik aloqalari o‘rnatilib, ikki tomonlama savdo
karvonlari tashkil etilgan. Rossiya orqali Yevropaga chiqarilgan mahsulotlar —
ipak, charm, gilam, qimmatbaho toshlar hamda Buxoro orqali olib kirilgan qurol-
yarog‘, metall buyumlar o‘zaro iqtisodiy manfaatlar asosida shakllanganini
ko‘rsatadi. Bu savdo aloqalari Buxoro xonligining iqtisodiy rivojiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatgan.
Shuningdek, Safaviylar davlati bilan bo‘lgan munosabatlar ham muhim
o‘rinni egallagan. Garchi Eron bilan diniy farqlar sababli (shia va sunniylik)
ziddiyatlar bo‘lgan bo‘lsa-da, ayrim davrlarda siyosiy muvozanatni saqlash
maqsadida elchilar yuborilgan va savdo aloqalari davom ettirilgan. Eron orqali
Hindiston va Yaqin Sharq bozorlariga chiqish imkoniyati saqlab qolinishga
intilgan. Bu esa Ashtarxoniylar tashqi siyosatining pragmatik va moslashuvchan
bo‘lganini tasdiqlaydi.
Savdo tizimining muhim elementi — bojxona siyosati ham Ashtarxoniylar
davrida tizimlashtirilgan. Bojxona punktlari orqali karvonlardan soliqlar
undirilgan, bu esa xazinaga muhim daromad keltirgan. Shuningdek, xorijiy
savdogarlar uchun maxsus tartib-qoidalar belgilangan va ularning xavfsizligi
davlat kafolatida bo‘lgan. Bu holat Ashtarxoniylar tomonidan iqtisodiy siyosatga
katta e’tibor qaratilganini ko‘rsatadi[3].
Tahlillardan ko‘rinadiki, Ashtarxoniylar tashqi siyosati ko‘proq siyosiy
barqarorlikni saqlash, o‘z hududiy yaxlitligini himoya qilish va iqtisodiy
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
39
manfaatlarga asoslangan bo‘lgan. Elchilik maktublari, savdo bitimlari, chegara
nizolari yuzasidan olib borilgan diplomatik muzokaralar, albatta, Buxoro xonligi
siyosiy elitasining siyosiy tajribaga ega bo‘lganidan dalolat beradi. Xonlik tashqi
siyosatini muvozanatli ravishda yuritib, o‘zining geosiyosiy mavqeini saqlab
qolishga erishgan.
Shu bilan birga, ilmiy manbalar asosida olib borilgan tahlillar
Ashtarxoniylar siyosatida savdo aloqalari faqat iqtisodiy manfaat emas, balki
siyosiy kuch vositasi sifatida ham xizmat qilganini ko‘rsatadi. Ya’ni, savdo orqali
ittifoqchilik aloqalari mustahkamlangan, raqib kuchlarga iqtisodiy bosim
o‘tkazish mexanizmlari shakllantirilgan[6].
Ashtarxoniylar sulolasi davrida Buxoro xonligining tashqi siyosati va
xalqaro savdo aloqalari mintaqaviy va global geosiyosiy jarayonlar bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lgan[8]. Sulola tashqi siyosatda real siyosiy
manfaatlarga asoslangan, muvozanatli va ehtiyotkor yondashuvni tanlab, o‘z
davlatchiligi barqarorligini ta’minlashga erishgan. Ayniqsa, Rossiya, Eron,
Hindiston, Xitoy kabi davlatlar bilan o‘rnatilgan diplomatik va savdo aloqalari
Ashtarxoniylar tashqi siyosatining ko‘lami keng bo‘lganidan dalolat beradi[2].
Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, tashqi siyosiy faoliyat iqtisodiy manfaatlar
bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, savdo yo‘llarining faollashtirilishi, bojxona tizimining
rivoji, xorijiy savdogarlar uchun yaratilgan qulay sharoitlar xonlik iqtisodiy
siyosatining asosiy yo‘nalishlarini tashkil etgan. Xalqaro savdo aloqalarining
muvaffaqiyatli yo‘lga qo‘yilishi Buxoro xonligining iqtisodiy salohiyatini
mustahkamlash, siyosiy mustaqilligini ta’minlash va xalqaro maydondagi
mavqeini oshirishga xizmat qilgan[1].
Ashtarxoniylar sulolasi o‘z davridagi murakkab siyosiy va iqtisodiy
sharoitlarda tashqi siyosat va savdoni o‘zaro uyg‘unlashtirib, Buxoro xonligini
mintaqaning yirik siyosiy-iqtisodiy markazlaridan biriga aylantira olgan.
Ularning tashqi siyosati – muvozanat, manfaat, madaniy-diplomatik aloqalar
uyg‘unligiga asoslangan tarixiy model sifatida e’tiborga loyiqdir.
Foydalanilgan Adabiyotlar:
1.
Karimov, I. A. (2000). Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. Toshkent:
Ma’naviyat.
2.
Qosimova, D. (2017). Ashtarxoniylar davri Buxoro xonligining tashqi
siyosati. O‘zbekiston tarixi (4), 45–51.
3.
Jo‘rayev, N. (2005). O‘zbekiston tarixi: Ashtarxoniylar va Mang‘itlar davri.
Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi.
4.
Rajabov, A. (2009). Buxoro xonligi diplomatik aloqalari tarixi. Samarqand:
Samarqand davlat universiteti nashriyoti.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
40
5.
Normurodov, M. (2015). Ashtarxoniylar davrida savdo yo‘llari va
karvonlar harakati. Ilm va taraqqiyot, 3(1), 58–63.
6.
Saidov, A. (2008). Markaziy Osiyoda xalqaro savdo va iqtisodiy aloqalar
(XVI–XIX asrlar). Toshkent: Fan.
7.
Ahmedov, H. (1990). O‘zbekistonning diplomatik aloqalari tarixidan.
Toshkent: O‘qituvchi.
8.
Haydarov, S. (2021). Buxoro xonligining Rossiya bilan diplomatik
munosabatlari. Tarix va bugun.
