Тадқиқот мақсади: кўзнинг клиник ва функционал хусусиятларини ўрганиш орқали турли хил келиб чиқиши ПАИ бўлган беморларда ретробулбар катетеризация ва оптик асабни магнит стимуляциясини ўз ичига олган комплекс терапия натижаларини баҳолаш.
Усуллари. Турли хил келиб чиқадиган қисман оптик асаб атрофияси (ПАНА) ташхиси қўйилган 105 бемор (155 кўз) анъанавий даволанишни, ретробулбар катетеризация ёрдамида даволашни, шунингдек, МС билан биргаликда ретробулбар катетеризациясини 10 кун давомида олди. ВА кўрсаткичларининг динамикаси, кўриш майдони, электрофизёлогик тадқиқотлар, офталмоскопия ва Допплер ультратовуш текшируви ўрганилди.
Натижалар. Олинган маълумотларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, тавсия этилган даволаш усулларининг самарадорлиги ўсимтани йўқ қилиш даражасига боғлиқ, шунинг учун даволаш 11-синф ПАИда самаралироқ бўлади. Шу билан бирга, комбинацияланган усул билан даволанган беморлар гуруҳида самарадорлик ПАИ нинг ИИ ва ИИИ даражаларида бир хил даражада юқори.
Даволаш даврида ПАИ ИИ босқичи бўлган беморларнинг кўриш кескинлиги динамикасига кўра, агар анъанавий усул билан даволанган беморлар гуруҳида таъсир фақат 64,3% ҳолларда кузатилган бўлса, ретробулбар билан даволанган беморлар гуруҳида. катетеризация самарадорлиги 89,3% да кузатилди.
МС билан биргаликда ретробулбар катетеризациясининг комбинацияланган усули билан даволанган беморларда ВА динамикаси, назорат гуруҳи билан солиштирганда, ушбу даволаш усулининг самарадорлигини ҳам кўрсатади. Ушбу гуруҳда текширилган беморларни даволаш самарадорлиги 90,9% ни ташкил қилади.
ИИ ва ИИИ асосий гуруҳларнинг ИИ босқичи ПАИ бўлган беморларда кўриш майдони чегаралари назорат гуруҳига нисбатан периферияда 51 - 60 0 дан ортиқ кенгайтирилди. Мутлақ марказий ва парасентрал скотомлар сони назорат гуруҳига нисбатан 4,7 ва 5 ўзбошимчалик бирликларига камайди.
ПАИ ИИИ босқичи бўлган беморлар гуруҳида ИИ ва ИИИ гуруҳлардаги кўриш майдонининг чегаралари назорат гуруҳига нисбатан периферик равишда 69 ° ва 70 ° га кенгайтирилди. Скотомлар сони текширилганларнинг И гуруҳига нисбатан 6 ва 11,6 анъанавий бирликларга камайди.
Кўз тубининг ҳолати динамикаси тавсия этилган даволаш усуллари билан қисқа муддатли кузатув (2-3 ҳафта) туфайли ўзгаришлар изига учради: марказий асаб тизимининг томирларининг кенгайиши, камайиши. капилляр тортуозлик, ретинал шишнинг пасайиши, шунингдек, фовеал ва макула рефлексларининг аниқ кўриниши. Допплер ультратовуш маълумотлари даволанишдан кейинги дастлабки босқичларда турли хил келиб чиқадиган ПАИ билан оғриган беморларда марказий асаб тизимидаги гемодинамик параметрларнинг сезиларли яхшиланишини кўрсатади. Систолик қон босимининг яхшиланиши қайд этилди. Текширилаётган беморларнинг ҳар бир ҳолатида гемодинамик қаршилик индексининг Ри даражасининг нормаллашувга қараб яхшиланиши аниқланди. Шунга кўра, диастолик босимнинг сезиларли ўсиши кузатилди, бу эса даволаниш таъсирида қон томирларининг эластик-эластик хусусиятларининг ошишини кўрсатди.
Бизнинг фикримизча, тавсия этилган даволаш усулидан сўнг гемодинамик кўрсаткичларнинг яхшиланиши ретробулбар катетеризация ва МС орқали МН га тўғридан-тўғри таъсир қилиш соҳасидаги микротомирлар ҳажмининг ошиши билан боғлиқ.
Тадқиқот объектлари: GaAs асосида яратилган тўғри бурчакли ва ости қия квант чуқурликли сверхрешеткалар хамда CdS ва CuCl ҳажмий кристаллар.
Ишнинг мақсади: экситонли ва зоналараро резонанслар соҳасида ҳажимли кристалларда ва турли типдаги квант ўрали сверхрешеткаларда оптик-деформация ўзаро таъсир этиш назариясини яратишдир.
Тадқиқот усуллари: кетма-кет ёндашиш услуллари, уйготиш назарияси; вариация усуллари; зичлик матрицасининг стандарт усули ва ўзгарувчан сонли квазизаррачалар учун илк бор ишлаб чикилган зичликлар матрицаси усули.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: сверхрешеткаларда QW нинг қалинлигини ҳисобга олган холда ва QW кия чукурликли сверхрешеткаларда модификацияланган экситон резонансли частоталар яқинида резонанс диэлектрик сингдирувчанлик ва фотоэластиклик коэффициентларни топишнинг умумлашган услуби яратилди. QW да экситонларнинг утириб колиши ва сверхрешеткада ПМУ экситонларининг ошишига боғлиқ равишда диэлектрик сингдирувчанлик ва фотоэластиклик коэффициентларининг салмоқли ошиши кўрсатилди. Сверхрешеткада QWhh хосил килувчи қатламда турган ўзаро таъсирлашмайдиган электрон ва ковакларни экситонга ухшаш осциллятор деб караш мумкинлиги кўрсатилди. Илк бор экситоннинг квант чукурлигида утириб колиши экситон ва зоналараро резонанс яқинида диэлектрик сингдирувчанлик ва фотоэластик коэффициентларнинг салмоқли ошишига олиб келишлиги кўрсатилди.
Амалий ахамиятн: экситон ва зоналараро резонансларнинг частота соҳаси учун хажмий ва паст ўлчамли структураларнинг оптик-деформация хоссаларининг умумий назарияси яратилди. Тадкиқот натижалари яримўтказгич кристаллари оптик параметрларининг дефоромация уйгонишига сезгирлиги тўғрисидаги билимларни кенгайтиради. Бу натижалар асосида экситон ва зоналараро резонанс соҳасида ишловчи ва анчагина кичик бошқарув қувватга хамда ташки товуш сигналларига нисбатан катта сезгирликка эга бўлган янги типдаги акустооптик курилмалар яратилиши мумкин.
Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: олинган натижалар тезҳаракатга келувчи ва оптик нурланишларни уланишсиз бошқарувчи янги типдаги аспобларни ишлаб чиқишда (дефлекторларда, модуляторларда, акустооптик фильтрларда ва шунга ухшаш), ҳамда ОЎЮ нинг нанотехнология кафедраларида махсус курсларни ўқитишда қўлланилиши мумкин.
Қўлланиш сохаси: нанотехнология, акустооптика, оптоэлектроника.
Тадқиқод объектлари: тадқиқот объектлари сифатида пиридин, у-пиколин ва хинолин, эритувчилар сифатида эса нейтрал эритувчилар ва протонодонор хусусиятига эга бўлган моддалар олинган.
Тадқиқот предмети: пиридин, у-пиколин ва хинолин молекулалари агрегациясининг ўзига хос-хусусиятларини бошка турдаги агрегациялардан фарқли равишда аниклаш.
Ишнинг мақсади: Комбинацион сочилиш спектроскопияси ва кванто-кимёвий ҳисоблашлар орқали азотли молекулалардан иборат моддалар ва уларнинг эритмалари мисолида молекулалараро водород боғланишнинг спектрал намоён бўлиши ҳақида янги илмий маълумотлар олиш.
Тадқиқод усули: Ёруғликнниг комбинацион сочилиш спектроскопияси, квант-кимёвий ҳисоблашларнинг зичлик функционали.
Олинган натижалар ва уларнинг янгнлигн: пиридин, у-пиколин ва хинолин молекулалари агрегацияси ҳақида янги натижалар олинган. Ушбу моддаларда туташ агрегатлар ҳосил бўлиш имконияти хамда пиридин ва у-пиколин молекулаларида ёпиқ типдаги димер ва тримерлар хосил бўлиш имконияти мавжудлиги аниқланган. Комбинацион сочилиш спектрлари турли кутбланишли спектрал чизиклар максимумлари частоталарининг мос тушмаслиги сабаби турли деполяризацияли спектрал чизиқларнинг копланиши эканлиги ҳақидаги янги исбот олинган.
Амалнй аҳамияти: диссертацияда ўтказилган тадқиқотлар модданинг суюқ ҳолати молекуляр назариясини ривожлантиришга, тирик организмлар ҳаёт фаолиятида молекуляр агрегация ва молекулалараро таъсирлар аҳамияти ҳисобга олинган ҳолда, бундай тадкикотлар тирик организмлар ҳаёти ва фаолиятида молекулалар агрегациялари ўрнини янада тўлароқ тушунишга олиб келади.
Тадбиқ этилиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: илмий мақолалар, конференция ва симпозиумларда маърузалар ва тезислар ҳамда грантлар бўйича йиллик ва якуний ҳисоботлар, ўқув жараёнида мутахассислик ва танлов фанларини ўқитиш.
Қўлланиш сохаси: конденсирланган муҳитлар спектроскопияси, молекуляр физика ва оптика.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда, ҳозирги кунда наноўлчамли системалар физикаси соҳасининг жадал ривожла-нишида углероднинг янги аллотроп шакллари, жумладан С60 ва С70 фуллерен-лари муҳим ўрин эгаллайди. Изоляцияланган Сео ва С7о фуллерен лари молеку-лаларининг турли органик эритувчиларда ўзини тутиши уларнинг эритма-ларда ўз-ўзидан ташкил бўлиш ҳамда турли шакл ва ўлчамдаги наноагрегат-лар ҳосил қилишга мойиллигини кўрсатади. Фуллерен наноагрегатлари ноёб физик хоссалар намоён этади ва бу уларни яқин келажакда фан ва техника-нинг муҳим соҳаларида қўлланилишида истиқболи мавжудлигини кўрсатади. Шу жиҳатдан бу йўналишда содир бўладиган физик жараёнларни тадқиқ этиш замонавий физиканинг муҳим вазифалардан бири бўлиб қолмокда.
Мустақиллик йилларида мамлакатимизда замонавий нанофизика йўна-лишини ривожлантириш ҳамда бу йўналишда дунё миқёсида фундаментал муаммоларни ҳал этишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу борада атомли кластерлар, нанотрубкалар, фуллеренлар, нанопленкалар, наногранулалар, наноғоваклар, нанотолалар каби турли наноструктурали системаларнинг ноёб физик хоссаларини тадқиқ қилиш ва синтез қилиш соҳасида сезиларли нати-жаларга эришилмокда. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш-нинг Ҳаракатлар стратегиясига кўра, илмий-тадқиқот ва инновация фаолия-тини рағбатлантириш, илмий ва инновация ютуқларини амалиётга жорий этишнинг самарали механизмларини яратиш масалаларига алоҳида эътибор қаратиш, шу жиҳатдан замонавий нанофизика соҳасида наноўлчамли зарра-чалар молекулаларининг ўз-ўзидан ташкилланиш ва ўз-ўзидан йиғилиш жара-ёнларининг асосий физик қонуниятларини ўрнатиш муҳим аҳамиятга эга.
Ҳозирги кунда жахонда фуллеренлар молекулаларининг ўз-ўзидан таш-килланиши ва эритмаларда фуллеренлар кластерларининг ҳосил бўлиш жара-ёнларини тадқиқ қилиш ҳамда кластерланишнинг фуллеренлар эритмалари оптик, ночизиқ-оптик хоссаларига таъсирини ўрганиш ўз-ўзидан ташкилла-нувчи системаларни бошқариш имконини беради. Бу жиҳатдан қўйидаги йўналишлардаги мақсадли илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вази-фалардан бири ҳисобланади: эритмаларда фуллеренлар наноўлчамли агрегат-ларининг вужудга келиши ва кейинчалик ўсиши ҳақидаги олдин ўрнатилма-ган фундаментал илмий қонуниятларни аниқлаш; бир ва икки компонентли органик эритувчиларда фуллеренлар молекулаларининг ўз-ўзидан ташкил бўлиш ва ўз-ўзидан йиғилишининг аник физик механизмларини аникдаш; фуллеренлар эритмаларида мономолекуляр зич йиғилган ва ғовак фрактал наноагрегатлари синтезининг бошқариладиган селектив методларини ишлаб чиқиш; фуллеренларнинг кенг ораликдаги концентрацияларида молекуляр эритмаларининг электрон ютилиш спектрлари эволюциясини тадқиқ этиш; фуллеренларнинг молекуляр эритмаларида синтезланган турли ўлчамдаги наноагрегатлар билан лазер нурланишлари ўзаро таъсирининг хусусиятлари-ни аниқлаш. Юқорида келтирилган йўналишлар бўйича олиб борилаётган илмий тадқиқотлар ушбу диссертация мавзусининг долзарблигини изохдайди.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «2011-2015 йилларда Ўзбекистон Республикаси саноатини ривож-лантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида» ги Қарори, 2017 йил 7 фев-ралдаги ПФ-4997-сон «2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегия-сини келгусида амалга ошириш чора тадбирлари тўғрисида» ги Фармони ва 2017 йил 17 февралдаги ПҚ-2789-сон «Фанлар академияси фаолияти, илмий тадқиқот ишларини ташкил этиш, бошқариш ва молиялаштиришни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» ги ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади Сбо ва С70 фуллеренлар молекулаларининг бир ва икки компонентли органик эритувчиларда ўз-ўзидан агрегатланиш жараёнларининг асосий физик қонуниятларини ҳамда уларнинг эритмалар оптик ва ночизиқ-оптик хоссаларига таъсирини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Сбо ва С70 фуллеренлар молекулаларининг органик эритувчиларда ўз-ўзидан йиғилиш ва ўз-ўзидан ташкилланиш жараёнларининг умумий физик қонуниятлари аниқланган. Фуллеренларнинг кучли мувозанатсиз усулда тайёрланган (механик ротатор билан аралаштирилади) эритмаларида квази-сферик шаклда ва фрактал ўлчами D~2.16±0.03 бўлган катта, ғовак (Ceo)m ва (C70)m наноагрегатлари синтезланиши кўрсатилган;
мувозанатли усулда (эритмага ташқи механик таъсир кўрсатмасдан) тайёрланган С60 ва С70 эритмаларида зич йиғилган мономолекуляр (C60)m ва (C7o)m наноагрегатлари ҳосил бўлиши тажрибада кўрсатилган;
фуллеренларнинг бир ва икки компонентли органик эритувчилардаги эритмаларида синтезланган ғовак фрактал ва зич йиғилган кристаллсимон наноагрегатларининг диаметрдаги геометрик ўлчамлари мое равишда ~400 нм ва ~50 нм бўлиши аниқланган;
эритмаларда Сбо ва С7о молекулаларининг ўз-ўзидан агрегатланиши-нинг физикавий модели яратилган. Сбо ва С7о фуллеренларнинг эритма-лардаги бошланғич концентрациялари қанчалик катта бўлса, фуллерен молекулаларининг ўз-ўзидан йиғилиши итерациялари сони ва синтезланаётган (Сбо)т ва (С7о)т наноагрегатлари ўлчами шунча катта бўлиши аниқланган;
оптик спектроскопия усулида бевосита Сбо (ёки С70) фуллереннинг ҳам толуолли, ҳам бензолли эритмаларини тайёрлаш жараёнида (C60)m (ёки (C7o)m) наноагрегатлари синтезланиши эритмалар электрон ютилиш спектр-ларининг бирданига ўзгаришларига олиб келиши аниқланган. Фуллеренларнинг толуол ва бензолдаги эритмаларининг электрон ютилиш спектрлари-нинг айниқса қисқа тўлқинли қисмида (300^410 нм соҳаси) мономолекуляр агрегатлар ҳосил бўлишига жуда сезгирлиги аниқланган;
С70 фуллеренининг бир ва икки компонентли органик эритувчилардаги (толуол, бензол, толуол+ацетонитрил, толуол+этанол) эритмаларида импульсли лазер нурланиши (A,«532 нм) эллиптик қутбланишининг ўз-ўзидан ночизиқли бурилиш эффекта лазер нурланишининг эллиптик қутбланишида кузатилиб, чизиқли қутбланишида йўқолиши аниқланган;
С70 фуллеренининг толуолдаги ва толуол+ацетонитрил аралашмасидаги эритмаларида фуллереннинг турли концентрациялари ва лазер нурланиши қутбланишининг турли эллиптиклик даражаларига мое ночизиқли синдириш кўрсаткичи (л2) ва ночизиқли кубик қабул қилувчанлик ларнинг аниқ қийматлари аникланган.
Хулоса
Олиб борилган тадқиқотлар асосида қўйидаги хулосалар қилинди:
1. Ёритувчи электрон ва атом-кучли микроскопия методлари ёрдамида Сбо ва С70 фуллеренларининг органик эритувчиларда (толуолда, бензолда) кучли мувозанатсиз усулда (механик ротатор билан аралаштириш) тайёрланган эритмаларида фуллеренлар молекулаларининг ўз-ўзидан агрегатланиши ҳи-собига, асосан, диаметрдаги ўлчами ~400 нм гача бўлган квазисферик шакл-даги катта фрактал (C6o)m ва (С7о)т наноагрегатлар ҳосил бўлиши ўрнатилди. Мувозанатли усулда (ташқи таъсир кўрсатмасдан) тайёрланган худди шундай Сбо ва С7о эритмаларида диаметрдаги ўлчами ~50 нм бўлган зич тахланган мономолекуляр (Сбо)т ва (С7о)т наноагрегатлари ҳосил бўлиши аниқланди.
2. Сео ва С7о ларнинг дастлабки эритмалари тайёрланиш усулларига боғлиқ бўлмаган ҳолда синтезланган (C6o)m ва (C70)m наноагрегатларнинг охирги ўлчами фуллеренларнинг бошлангич концентрацияси ва молекулаларининг ўз-ўзидан йиғилиш вақтига тўғри пропорционал ҳолда ошиши ўрнатилди.
3. С6о ва С70 молекулаларининг эритмаларда ўз-ўзидан ташкилланиш физи-кавий модели яратилган ва зич тахланган ҳамда фрактал наноагрегатлар ҳосил бўлиш шартлари таклиф этилди. Эритмалардан олинган фрактал (С6о)т ва (С7о)т наноагрегатлари ташқи механик ва ҳароратли таъсирга барқарорлиги кўрсатилди.
4. Сбо ва С70 фуллеренларининг бир ва икки компонентли эритувчилардаги (толуол, бензол, бензол+этанол) эритмаларини тайёрлашдан сунг бирданига эритилган модда молекулаларининг ўз-ўзидан ташкилланиш жараёнлари бошланиши ва бу жараён эритмалар электрон ютилиш спектрларининг бирданига ўзгаришлари - кенгайиш, ўзаро қўшилиш ва спектрнинг узун тўлқинли томонига аниқ силжишига олиб келиши ўрнатилди.
5. С70 фуллерени эритмаларида импульсли лазер нурланиши (Х«532 нм) эл-липсли қутбланишининг ўз-ўзидан бурилиш эффекта тажрибада тадқиқ қи-линди. Лазер нурланиши эллиптиклик даражасининг ошиши эллипсли қутб-ланиш солиштирма бурилиш қийматининг ошишига олиб келиши аниқланди.
6. Эритмаларда С70 фуллерен агрегатларининг ҳосил бўлиши ва ўлчам-ларининг ўсиши жараёнлари билан муҳитдан ўтаётган лазер нурланиши эллипсли қутбланиши ночизиқли бурилиш бурчаги қийматлари орасида ўзаро боғлиқликлар топилди.
7. С70 фуллеренининг бир (толуол, бензол) ва икки (толуол+ацетонитрил) компонентли эритувчилардаги эритмаларидаги С70 нинг турли концентра-циялари ва лазер нурланиши кутбланишининг турли эллиптиклик даража-ларида ночизиқли синдириш кўрсаткичи (и2) ва ночизиқли қабул қилув-чанлик (^r3V<y;69,<y,-ft>>) ларнинг аниқ қийматлари аниқланди. Эритмаларда синтезланган (C7o)m наноагрегатлари ўлчамларининг ошиши муҳит ночизиқ-ли параметрлари п2 ва %(3)(а>;а>,а>,-а>) нинг солиштирма қийматларининг камайишига олиб келади.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахонда замонавий фан ва техника соҳалари учун элементларнинг ўта кичик микдорларини аниқлашнинг янги аналитик методларини ишлаб чиқишга алоҳида эътибор қаратилмокда. Бу борада аналитик масалаларни ечиш учун замонавий ютуклар асосида моддаларда текширилаётган элементларнинг микдорини 10‘х-10’"% даражада назорат килиш мухим вазифалардан бири бўлиб келмокда.
Мустақиллик йилларида республикамиз илм-фан сохасида устивор ривожланишига, жумладан, ўта сезгир лазер спектроскопия сохасини самарали ривожлантириш борасида атомларни ва аэрозолларни ёки шунга ўхшаш мураккаб молекулаларни қайд килишга қаратилган тадқиқотларга алоҳида эътибор каратилди. Бу сохада атомларнинг ионланиш чегараси атрофини тадқиқ килиш, уларни самарали уйготиш схемаларини аниклаш хамда турли аэрозолларнинг морфологик ва оптик хусусиятлари тадкикоти бўйича самарали натижалар олинди. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясига кўра илмий-тадқиқот ва инновация ютукларини амалиётга жорий этишнинг самарали механизмларини яратиш масалаларига алоҳида эътибор каратиш, шу жиҳатдан фотониканинг лазер спектроскопияси сохасида моддаларнинг ультракичик концентрацияли атомлари ва аэрозоллари билан лазер нури таъсирида намоён бўладиган резонансли ва норезонанс физик жараёнлар механизмлари асосида янги курилмалар яратиш мухим ахамиятга эга.
Ҳозирги вақтда жаҳон илм фанида кўп электронли атомларнинг юқори уйғонган ҳолатларини ва турли аэрозолларнинг оптик хусусиятларини тадқиқ қилишга, универсал лазер фотоионлаштириш спектрометрлари ишлаб чиқишга катта аҳамият берилмоқда. Бу борада мақсадли илмий тадқиқотларни, жумладан, қуйидаги йўналишлардаги илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади: тегишли элемент атомлари учун маълум ҳолатлардан уйғотишнинг янги фотоионлаштириш ва тўқнашув схемаларини ишлаб чиқиш, оғир элемент атомлари учун назарий ҳисоблашларни олиб бориш ва тажрибавий спектрлар олиш, уйғонган атом ва молекулаларда юз берадиган физикавий жараёнлар турларини аниклаш, сигналлар кинетикасининг ускуна техник характеристикасига, атом ва молекулалар параметрита боғлиқлигини ўрганиш, аник ифодаланган квант ҳолатларига эта бўлмаган аэрозоль заррачаларининг морфологик ва оптик хусусиятларининг янги конуниятларини очиш, атомлар ва аэрозолларнинг ультракичик концентрацияларни аниклаша алоҳида эътибор қаратилмокда.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4997-сонли «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармонини ва 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «2011-2015 йилларда Ўзбекистон Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида»ги Қарори ва 2017 йил 17 февралдаги ПҚ-2789-сон «Фанлар академияси фаолияти, илмий тадқиқот ишларини ташкил этиш, бошқариш ва молиялаштиришни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарорилари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади моддаларнинг ультракичик концентрацияли атомлари ва аэрозоллари билан лазер нури таъсирида намоён бўладиган резонансли ва норезонанс физик жараёнлар механизмларини аниклашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
юкори кувватли импульсли инфракизил лазер нури (Х=1064нм, Е=250 мДж) таъсирида тупрок, металл ва котишмаларнинг юзаларида ҳосил бўладиган аэрозоль заррачаларининг мутлақ концентрацияси (N) ва ўлчами (d) орасидаги тескари боғланиш конунияти (N~d‘2) ҳамда экстинкция коэффициента (о) ва каттик сирт юзасидан лазер нуригача бўлган масофа (L) орасидаги тўғри боғланиши аникланган;
шаффоф (NaCl, CsCl, Nal, NaF, К.С1, AgNO3) ва органик ( Родамин 640) аэрозоль заррачаларининг экстинкция эффективлиги (Q) ва аэрозолнинг ўлчам параметри (а) орасидаги тескари богланиш асосланган;
атомларни уйғотишда s ҳолатига нисбатан р ва d ҳолати орқали уйғотиш самарали эканлиги аниқланган;
атом ва аэрозоль системаларининг интенсив импульсли лазер нури майдонларидаги ютилиш ва сўниш параметрларини кайд килиш имконини берувчи фойдали сигналлар (селектив ионланиш сигнали ва сўниш сигнали) пайдо бўлишининг механизмлари аникланган;
“стержень-аланга” атомизаторининг ҳарорати бўйича селекцияси асосида атом ионизацион спектроскопия усулининг сезгирлиги ва селективлигини платформа ва графит найчадан ташкил топган янги электротермик атомизатор-ионизатор ёрдамида ошириш имконияти кўрсатилган;
аэрозоль заррачаларида ёруғлик экстинкциясини ўлчовчи икки фаол ҳажмли азот лазерига асосланган резонатор ичида сўниш лазер спектрометри ишлаб чиқилган.
Хулоса
Ультракичик концентрацияли атомлар ва аэрозоллар билан лазер нури таъсирида намоён бўладиган резонансли ва норезонанс физик жараёнлар механизмларини тадқиқ қилиш натижасида куйидаги ҳулосалар килинди:
1. Аэрозоль заррачаларида ёруғлик экстинкциясини ўлчаш учуй лазерлар системаси, тоза хаво генератори, тайёрлаш блоки ҳамда сўниш сигналини кайд қилиш системаларидан иборат резонатор ичида сўниш лазер спектрометри яратилган.
2. Иккита юқори кайтарувчи ботик кўзгудан иборат бўлган оптик резанаторда ёруғлик нури намунада кўплаб ўтиши туфайли сўниш вақтини ўлчашга асосланган, лазер буғлатиши туфайли ҳосил бўладиган атомлар, молекулалар ва аэрозолларни қайд килишнинг янги усули ишлаб чиқилган.
3. Аэрозоллар коэффициент экстинкцияси лазер энергиясининг кечикиш вақтига, намуна ва линза ўртасидаги масофага (энергия зичлигига) боғлиқлиги конунияти асосида лазер импульсининг куввати 250мЖ, кечикиш вақти 50мс, намуна ва линза ўртасидаги масофа 12мм бўлганда энг юкори экстинкция коэффициента™ эришиш мумкинлиги кўрсатилган.
4. Металлар тузларининг шаффоф аэрозоллари (NaCl, CsCl, Nal, NaF, КС1, AgNO3) ва органик бўёқлар аэрозолларининг тўлқин узунлиги 630, 580^-660, 615 ва 635нм билан импульсли лазер уйғотишда экстинкция эффективлигининг ўлчам параметри (а)га боғликлиги аникланган ва бу боғлиқлик Ми назарияси билан яхши мос келиши кўрсатилган.
5. Илк бор «графитли печь» атомизаторида In, Li, Au, Ag, Pt атомларини уйғотиш ва ионлаштиришнинг икки поғонали тўқнашув схемаларида (n)s—>(т)р—>(k)d ўтишда Li, Na, Ag, Au, Pt атомлари учун, 5p2P3/2—>6s2S3/2—>8p2P1/2 ўтишда In атоми учун максимал сигналлар кузатилиши мос равишда аникланган.
6. «Стержень-аланга» атомизаторида енгил буғланадиган элементларнинг ҳарорат бўйича селекцияси ва платформа ҳамда графитли найчадан ташкил топтан янги электротермик атомизатор-ионизаторлар матрицавий эффектларни йўкотиши аникланган.
7. Алюминий котишмаларида кальций ва ишқорий металлар киритмаларининг локал таркалиши жараёнларини кузатиш учун универсал лазер фотоионизацион спектрометри ишлаб чикилган.
8. Намунанинг ҳажми бўйича натрий киритмасининг таркалиши тахминан бир хил, 10'3% га яқин эканлиги, кальций киритмасининг таркалиши эса нотекис эканлиги кўрсатилган.
9. п<50 учун ридберг холатларнинг энергия қийматлари (En) бўйича олинган ҳисоблаш натижаларида Zn, Cd, Hg атомларининг юқори уйғонган триплет np 3Po,i,2 холатлари бошка усуллар билан хам тасдикланиши кўрсатилган.
10. Резонанс ўтишлар тўйиниш бўсағасигача лазер нурининг энергиясини ошириш йўли билан ўрганилаётган атомлардан кузатилаётган селектив ионланиш сигналининг чизиқли ортиб бориши кўрсатилган.