13
а
Куйида ўкувчиларда тадқиқот- чилик кўникмаларини шакллан- тирищда математик саводхонлик, фан ва
техника янгиликларидан хабардор бўлиш ҳамда улардан фойдаланиш компетенциясининг аҳамиятини
тахдил қиламиз.
Маълумки, бошланғич синф умумий ўрта таълимнинг дебо- часидир. Шунинг учун таълим
муассасаларида бошланғич таълим сифатини оширишга катта эътибор қаратилмокда. Ҳар бир таълим
муассасасида бошланғич синф ўкувчилари учун қизик.ар- ли ўкув-методик адабиётлар, жумладан,
электрон ресурслар захираси мавжуд.
Анъанавий услубларга нисба- тан машғулотларни мультимедиа материаллари орқали ташкил этиш
самарали хрсобланади. Бу- нинг натижасида ўкувчиларда фикрлаш қобилияти ривожлана- ди; бир
вақтнинг ўзида ҳам кўриш, ҳам эшитиш мумкин; ўкувчилар кўпроқ билим олади; дарс самарадорлиги
ошади; бошланғич синф ўқувчиларининг компьютер саводхонлиги шакл- ланади; дарсларда толиқиб
қол- маслиги учун дидактик материал- ларни анимациялар орқали кўрсатиш; маълумотларни кичик-
кичик лавҳаларга ажратган ҳолда қайта намойиш этиш имконияти ошади.
Ўқувчиларда математик саводхонлик, фан ва техника янгиликларидан хабардор бўлиш ҳамда
улардан фойдаланиш ком- петенцияси аник, маълумотларга асосланган ҳолда шахсий, оила- вий,
касбий ва иқгисодий режа- ларини туза олиш ва шу асосда иш юритиш, кундалик фаолият- да турли
формула, модел, чиз- ма, график ва диаграммаларни ўқий олиш ва фойдаланиш, шахе меҳнатини
енгиллаштирадиган, кулай шарт-шароитга олиб ке- ладиган ва меҳнат унумдорли- гини оширадиган
фан ва техника янгиликларидан хабардор бўлиш ҳамда фойдалана олиш- ни назарда тутади.
Умумий ўрта таълимнинг турли боск^чларида ўкувчиларнинг тадқиқот кўникмаларини тадқи- қотчилик
фаолиятини ташкил этиш орқали босқичма-босқич ривожлантиришни кўрсатиб бе- риш муҳим.
Самарқанд вилояти Нарпай туманида “Энг изланувчи ўқитув- чилар” ижодий гуруҳи билан икки йил
давомида ҳамфикрликда олиб борилган ишимиз натижа- си ўлароқ, ушбу гуруҳ аъзолари ўкувчиларнинг
ижодий фаолия- ти, тадқиқотчилик қобилиятини шакллантириш бўйича машғулот- лар ўтказди. Машғулотлар
жараёнида олинган ютукдарни таж- риба майдончалари орқали бош- қа таълим муассасаларга ҳам тарғиб
қилдик. Бундан ташқари, тажриба майдончалари бор умумтаълим мактаблари услубий бирлашмалари
томонидан “Лойиҳа-тадқиқот фаолияти — ўкувчилар тадқиқотчилик кўник- малари шаклланишининг пойде-
вори” мавзусида иш олиб бо- рилмокда. Ижодкорлик фаолияти жараёнида ўкувчиларнинг ёши ҳисобга
олиниши лозим. Ўкув- чиларни тадқиқот фаолиятига тайёрлашда тадқиқот фаолиятига хос ўйин усуллари,
образли ва дидактик ўйинлар, кизиқарли ва ижодий машқлар жараёнида уларнинг қизиқиш ва қобилият-
лари ривожлантирилади.
Ўкувчиларнинг ҳамкорликда ишлаши уларда жамоавийлик руҳи, бир-бирига ёрдам бериш, меҳрибонлик
хислатлари таркиб топишига ёрдам беради.
Ҳар бир инсон болалик дав- рида ўзига нотаниш бўлган нар- саларни ушлаб кўриб, ўйинчок,- ларини эса
аввал бузиб кўриб нималигини билади. Булар бо- ланинг илк тадқиқотчилик фаолияти. Тадкиқотчилик
фаолияти босқичма-босқич амалга ошири- лиши, бунда ўкувчиларнинг ёш хусусияти ҳисобга олиниши, улар
тадқиқотчилик маданиятининг барча компонентларига мақсад- ли йўналтирилиши лозим.
Ўкувчиларни тадқиқотчиликка йўналтириш жараёнини шартли равишда уч босқичга ажратдик: дастлабки
(1
—4-синфлар), асо- сий (5—7-синфлар) ва ўзини-ўзи намоён калиги (8-9-синф) бос- қичи.
1
—4-синфларда тадқиқотчи- лик кўникмаларини шаклланти- ришнинг бошланғич ишлари олиб борилади.
1
—4-синф ўқув- чиларида тадқиқотчилик эле- ментларини шакллантириш вази- фалари куйидагилардан
иборат: ўкувчиларнинг тадкрқот фаолли- гини кўллаб-кувватлаш, саволлар бериш кўникмасини ривожлан-
тириш, кузатувчанлигини оши- риш, тадқиқот фаолияти бўйича бошланғич таассуротларини
шакллантириш.O‘quvchilarning barchasi dars yoki darsdan tashqari jarayonlardagi faoliyatlarida,
fa
n
la
ri
M
E
TO
D
IKAS
I»
----------------
2
0
2
0
/1
(1
0
9
)
Tajriba
ЎҚУВЧИЛАРНИНГ
ТАДҚИҚОТЧИЛИК КЎНИКМАЛАРИ
машғулотлар жараёнида таянч компетенциялар
асосида шакллантирилади
Мактабда ўқитиладиган фанларни ўрганиш жараёнида
дарсни яхши ўзлаштирган айрим ўқувчилар турли хаётии
вазиятларда ўз билим ва кўникмаларини тўғри қўллай
олмаслигига кўп гувоҳ бўлганмиз. Бунга сабаб ўқувчиларнинг
олган билим, кўникма ва малакалари тегишли
компетенциям айланмаганлигидир.
13
o‘qituvchi rahbarligida yoki mustaqil ravishda yosh izlanuvchi bo‘lishlari mumkin.
Дастлабки босқичда ўкувчи-
лар ўқитувчини эшитиши, педагог
раҳбарлигида
мавзудаги
энг
асосий сўз ва ибораларни аж-
ратиб олиши, болалар энцикло-
педиялари билан ишлашни ўрга-
ниши, қисқа ахборотлар билан
фикрини баён этиши, “менинг
фикримча”, “менинг ўйлашимча”,
“мен... ҳисоблайман”, “мен шу
фикрга кўшиламан” иборалари- ни
ишлатишни
ўрганиши,
оддий
табиат ҳодисалари ва табиатда-
ги ўзгаришларни кузатиши, ҳис-
сий билиш аъзолари (кўриш,
эшитиш, фикрлаш) оркали тез- кор
изланишлар
ўтказиши,
кўрилганларни
эслаб
колиш
кобилиятини
ривожлантиришга
эришмоги лозим.
5
—7-синфларда тадқиқотчи-
лик фаолияти тадкикот жараё-
нида бойиб боради. Бу жараён- да
таянч компетенцияларнинг барча
жиҳатлари, элементлари секин-
аста
сингдириб
борилади.
Ўкувчиларга турли жисмларнинг
ўзига хос хусусиятлари ва ҳара-
катларини аникдаш топшириги
берилади. Бунда изланиш олиб
боришини,
кузатувчанлигини
аникдаш, такқослаш усулларини
ўрганиши бўйича ишлар олиб
борилади. Булар ҳаммаси дарс
жараёнида ўйин услублари, саё-
ҳат-дарслар, эртак-дарс матери-
алларига таянган ҳолда ўткази-
лади.
8
—9-синф
ўкувчиларининг
тадқиқотчилик кўникмалари куй-
идагилардан иборат:
1)
тадқиқот фаолиятига оид
таассуротларини кенгайтириш;
2)
тадқиқот мазмунини анг-
лаш;
3)
тадқиқот
кўникмаларини
шакллантириш;
4)
теран фикрлаш;
5)
ўкув-тадқиқот машғулотла-
рининг
мураккаблашаётгани
ҳакида хулоса қилиш;
6)
тадқиқот фаолиятини ре-
жалаштириш;
7)
кузатувлар ўтказиш;
8)
асбоб-ускуналар ёрдамида
тадқиқотлар ўтказиш;
9)
олинган
маълумотларни
кдйд этиш усуллари билан тани-
шиш;
10)
маълумотларни жадвал ва
чизма
кўринишида
тизимлаш
кўникмаларининг шаклланганли-
ги.
8-
синфда ўкувчиларнинг тад-
киқотчилик кўникмаси индивидуал
ютукдар асосида бойитила- ди.
Ўкувчиларнинг ўзи мустақил ўкув-
тадкиқот олиб бориш кўник-
масига эга бўлади: изланиш-тад-
киқот фаолиятини ташкиллашти-
ришда ҳодисалар замирида та-
биий қонунларга асосланган бог-
ланишлар мавжудлигини аниқ-
лашга алоҳида урғу бериш, ку-
затув натижалари асосида хуло-
салар
чиқариш,
натижаларни
чизма ва жадвалларда, тасвир-
ларда кўрсата олиш, ўқитувчи
раҳбарлигида илгари сурилган
фаразларни текшириш учун тад-
қиқот-тажрибалар ўтказиш, на-
зарий хулосалар чиқариш.
“Олдиндан
айтиб
бериш”
лойиҳа тадқиқотчилик фаолияти-
да ўкувчиларга номаълум бўлган
асар ўқилаётганда тўхтаб, савол
ташланади. Жумладан, “Кейин
нима бўлади?” каби. Бу ўкувчи- ни
ўз устида ишлаши, воқеалар
ривожини тадқиқ қилишига асос
бўлади.
9-
синфда бу жараён анча му-
раккаблашади. Бунда интеграл-
лашган фаолиятнинг таркибий
қисмлари ҳақида кўпроқ билим- га
эга бўлиш талаб этилади.
Ўкувчиларни тадқиқотчиликка
йўналтириш муаммосини наза-
рий ва амалий жиҳатдан ўрга-
ниш, унга боглиқ бўлган объектив
ва субъектив омилларни аникдаш,
ўкувчиларда
тадқиқот-
чилик
кўникмаларини шакллан- тиришга
кдратилган
кузатишла-
римиз
натижасида
куйидаги
ху-
лосаларга келдик:
1.
Таълим жараёнида ўкувчи-
нинг ижодий фаолият кўрсатиш
қобилияти, қизиқиши ва имко-
ниятлари аниқ ҳисобга олиниши;
2.
Фаолиятни
ривожланти-
риш шакллари тўгри танланиши
лозим.
Бу, ўз навбатида, ўкувчининг
турли шароитларда юзага келув-
чи вазиятларни тўгри баҳолай
олишини ва таълим жараёнида
фаол, онгли иштирок этишини
таъминлайди.
Тадқиқотларимиз
шуни
кўрсатмокдаки,
ўкувчиларнинг
барчаси дарс ёки дарсдан таш-
қари жараёнлардаги фаолиятла-
рида, ўқитувчи раҳбарлигида ёки
мустақил равишда ёш изланув- чи
бўлишлари мумкин.
Бу борада барча усул ва ус-
лублар самарали бўлади, агар
улар бевосита ўкувчилар учун
ишлаб чиқилган бўлса, мактаб
ҳаёти нафақат ўкувчилар учун,
балки ўқитувчилар учун ҳам маз-
мунли,
қизиқарли
бўлади.
Ўкитувчи учун энг мухами, ўзи-
нинг барча ҳаракатларини икир-
чикиригача ўйлаб кўриб, кейин
ҳаётга татбиқ этиши, мақсадга
мувофик.
Наргиза НАРЗИЕВА, Самарканд
ветеринария медицинаси
институти “Гуманитар фанлар,
жисмо- ний маданият ва спорт”
кафедраси мудири, педагогика
фанлари бўйича фалсафа
доктори (PhD)
«U
m
um
ta
’li
m
fa
n
la
ri
M
ETOD
IK
A
SI
»
-----------------
2
0
2
0
/1
(1
0
9
)
