www.e-itt.uz
I SON. 2025
42
O‘
ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TIJORAT BANKLARIDA MUAMMOLI
KREDITLARNI BOSHQARISHNING ZAMONAVIY USULLARI
Saidov Hayotjon Raxmatulloevich
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti
ORCID: 0009-0007-9550-2597
Annotatsiya.
Mazkur maqolada
bankning kredit siyosati, uning bank resurslarini
joylashtirishdagi
o‘
rni, tijorat banklari kredit siyosatining mezonlari va muammoli kreditlarni
boshqarishning zamonaviy usullari haqida s
o‘
z boradi. Shuningdek, maqola davomida tijorat
banki kredit portfeli, uning mohiyati va shakllanishi masalalariga ham alohida t
o‘
xtalib
o‘
tilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
muammoli kreditlarni boshqarish, tijorat banklari, bankning kredit siyosati,
bank resurslari.
СОВРЕМЕННЫЕ МЕТОДЫ УПРАВЛЕНИЯ ПРОБЛЕМНЫМИ КРЕДИТАМИ В
КОММЕРЧЕСКИХ БАНКАХ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН
Саидов Хаётжон Рахматуллоевич
Денауский институт предпринимательства и педагогики
Аннотация.
В статье рассматривается роль кредитной политики банка в
распределении банковских ресурсов, критерии кредитной политики коммерческих банков,
современные методы управления проблемными кредитами. В статье также подробно
рассматриваются вопросы кредитного портфеля коммерческого банка, его сущности и
формирования.
Ключевые слова:
управление проблемными кредитами, коммерческие банки,
кредитная политика банка, банковские ресурсы.
MODERN METHODS OF MANAGING PROBLEM LOANS IN COMMERCIAL
BANKS OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN
Saidov Hayotjon Rakhmatulloevich
Denov Institute of Entrepreneurship and Pedagogy
Abstract.
This article discusses the role of the bank's credit policy in the allocation of its
bank resources, the criteria for the credit policy of commercial banks and modern methods of
managing problem loans. Also, the article specifically addresses the issues of the commercial
bank's credit portfolio, its essence and formation.
Keywords:
problem loan management, commercial banks, bank credit policy, bank
resources.
UOʻK:
631.1
42-48
www.e-itt.uz
I SON. 2025
43
Kirish.
O‘
zbekistonda tijorat banklarining rivojlanishi va iqtisodiyotdagi roli katta ahamiyatga
ega. Shu bilan birga, tijorat banklarining faoliyatida muammoli kreditlar (bad debt) muammosi
ham keng tarqalgan. Muammoli kreditlar, asosan, qarzdorlarning t
o‘
lov qobiliyatining
pasayishi yoki kredit shartlarini bajarmasliklari tufayli yuzaga keladi. Bu banklar uchun
risklarni oshiradi va ularga nisbatan moliyaviy barqarorlikni ta’minlashni qiyinlashtiradi.
Shuning uchun, tijorat banklarida muammoli kreditlarni boshqarish, har bir bankning samarali
va xavfsiz faoliyat yuritishining muhim omillaridan biridir.
Ushbu maqolada
O‘
zbekiston Respublikasining tijorat banklarida muammoli kreditlarni
boshqarishning zamonaviy usullari tahlil qilinadi. Bunga q
o‘
shimcha ravishda, muammoli
kreditlarni kamaytirish va bank tizimining barqarorligini ta’minlash uchun eng samarali
strategiyalar k
o‘
rib chiqiladi.
Adabiyotlar sharhi
Muammoli kreditlarni boshqarish b
o‘
yicha turli adabiyotlarda k
o‘
plab tadqiqotlar
mavjud. Masalan, Kholmatov (2018) tomonidan olib borilgan tadqiqotda, muammoli kreditlar
bilan kurashishda tijorat banklarining
o‘
zaro hamkorliklari va kredit risklarini boshqarish
usullari haqida gapirilgan. Kholmatov muammoli kreditlar bilan bo
g‘
liq eng katta muammo
—
kreditning
o‘z vaqtida aniqlanmasligi va monitoringning zaifligi ekanligini ta’kidlaydi. U
kreditlarni berish jarayonida banklar mijozlarning moliyaviy holatini aniq baholashlari va
ularning kreditni qaytarish imkoniyatlarini chuqur tahlil qilishlari kerakligini ta’kidlaydi. U,
shuningdek, kreditlarni nazorat qilish va monitoring qilishda zamonaviy axborot
texnologiyalarini joriy etishni muhim deb biladi. Yana bir tadqiqotda, Rasulov (2020)
O‘
zbekiston banklarida muammoli kreditlar darajasini pasaytirish uchun proaktiv kredit
siyosatining ahamiyatini ta’kidlaydi. Boshqa bir tomondan, O‘
zbekistonda iqtisodiy
o‘
zgarishlar
va kredit bozorining rivojlanishi bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan masalalar ham k
o‘
rib chiqilgan
(Tursunov, 2022).
Xusainovning (2018) fikricha, muammoli kreditlarni boshqarishning samarali usuli
–
bu
banklar
o‘
rtasida hamkorlikni kuchaytirish va kredit xavflarini umumiy tarzda baholashdir. U
banklar
o‘
rtasida tajriba almashish va maslahatlar olishni samarali deb hisoblaydi, chunki bu
banklarga muammoli kreditlar b
o‘
yicha yagona yondashuvni ishlab chiqishda yordam beradi.
Xushvaktov (2021) kredit bozoridagi muammolarni tahlil qilib, banklar uchun muammoli
kreditlarni boshqarishda il
g‘
or metodlarni q
o‘
llash zarurligini t
a’kidlaydi. Uning fikricha,
banklar tomonidan kredit risklarini boshqarish va ularni tahlil qilishda zamonaviy axborot
texnologiyalaridan foydalanish juda muhimdir. Yana bir iqtisodchi olim Mirzaev
(2020)kredit
siyosatining yuksalishini muammoli kreditlarni kamaytirishda hal qiluvchi omil sifatida
k
o‘
radi. U banklarda riskni boshqarish va kredit tahlilini takomillashtirish orqali,
iqtisodiyotning barqarorligini ta'minlash mumkinligini bildiradi. Shuningdek, Mirzaev (2020)
muammoli kreditlarni hal qilishda davlat va tijorat banklarining hamkorligini kuchaytirishni
zarur deb hisoblaydi. T.
G‘
afurov esa banklarning muammoli kreditlarni boshqarishda nafaqat
an’anaviy usullarga, balki innovatsion texnologiyalar va ilg‘
or tizimlarga murojaat qilishlari
kerakligini ta’kidlaydi. Uning fikriga ko‘
ra, muammoli kreditlar soni ortib borishi bilan banklar
risklarni t
o‘g‘
ri baholash va oldini olish uchun yangi tahlil usullarini joriy qilishlari lozim.
Dunyo miqyosida esa, muammoli kreditlarni boshqarish b
o‘
yicha il
g‘
or tajribalar,
masalan, Yevropa va Osiyo davlatlarining bank tizimlarida q
o‘
llaniladigan turli strategiyalarni
k
o‘
rib chiqish mumkin. Lopatkin (2019) muammoli kreditlarni boshqarishda eng muhim
jihatlarning biri sifatida banklarning qayta tuzish (restrukturizatsiya) jarayonini e’tirof etadi.
Uning fikricha, kreditlarni uzaytirish, foiz stavkalarini moslashuvchan qilish yoki boshqa
shartlarni yangilash orqali banklar mijozlar bilan konstruktiv muloqot olib borishlari lozim. Bu
bankning moliyaviy holatini saqlab qolishga va mijozlarning kreditlarini qaytarish
imkoniyatlarini oshirishga yordam beradi. Belousov (2017) muammoli kreditlarni
www.e-itt.uz
I SON. 2025
44
boshqarishda risklarni identifikatsiya qilish va oldini olishda tizimli yondashuvni q
o‘
llashni
tavsiya qiladi. U banklarga kreditlarni taqsimlashda turli xil risklar (moliyaviy, operatsion,
bozor va boshqalar)ni birgalikda hisobga olishni zarur deb biladi. Shuningdek, banklar
o‘
z
xodimlarini risklarni boshqarish b
o‘
yicha malakasini oshirishga katta e'tibor qaratishlari kerak,
deb hisoblaydi. Bularning barchasi
O‘
zbekiston Respublikasidagi tijorat banklariga q
o‘
llanilishi
mumkin b
o‘
lgan tavsiyalarni ishlab chiqish uchun muhim manbalar hisoblanadi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqolada muammoli kreditlarni boshqarishning zamonaviy usullari tahlil qilish
uchun sifatli va miqdoriy tadqiqot metodlari q
o‘
llanilgan. Sifatli tadqiqot usulida banklarning
amaliyotlari, qonun va normativ hujjatlar, shuningdek, il
g‘
or xorijiy tajribalar
o‘
rganildi.
Miqdoriy tadqiqotda esa
O‘
zbekistonning tijorat banklaridagi muammoli kreditlar
k
o‘
rsatkichlari va ularning
o‘zgarishi tahlil qilindi. Statistik ma’lumotlar, bank hisobotlari va
markaziy bank ma’lumotlaridan foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Kreditlash bank ishining
o‘
zagi b
o‘
lib, uning sifatiga qarab bankning faoliyati t
o‘g‘
risida
xulosa chiqarish mumkin. Bunda, asosan, kreditlarni boshqarish jarayonining asosiy ahamiyat
kasb etishiga sabab shuki, uning sifati bank ishining samradorligiga bo
g‘
liqdir. Iqtisodchilar
tomonidan jahon banklarining sinishi (bankrotlikka uchrashi) sabablarini tadqiq qilish shuni
k
o‘
rsatayaptiki, asosan, banklarning sinishiga sabab
–
bank aktivlari sifatining (eng avvalo
kreditlarning) pastligidir. Kreditning sifati kreditlash jarayonini boshqarishga bo
g‘
liq b
o‘
lib
quyidagi asosiy elementlardan tashkil topadi:
•
tijorat bankida mukammal ishlab chiqilgan kredit siyosati kreditlashtirish
jarayonining mavjudligi;
•
kredit portfelini optimal boshqarishning y
o‘
lga q
o‘
ylganligi;
•
kreditlarni muntazam nazorat qilishning tashkil qilinganligi;
•
bank tizimida ishlaydigan xodimlarning tayyorgarlik darajasi.
“Kredit siyosati” hujjatli kreditlarni boshqarish jarayonining poydevorini tashkil etadi.
Tijorat banki tomonidn ishlab chiqilgan va yozma ravishda qayd etilgan “Kredit siyosati”
kreditlarni oqilona boshqarishning samarali y
o‘
llaridan hisoblanadi. Ushbu hujjat bankning
kreditlashtirish faoliyatining andozalari va parametrlarini belgilab beradi. Ushbu belgilangan
standartlar va parametrlardan kredit berish, qarzlarni hujjatlashtirish va boshqarish b
o‘
yicha
ma’suliyatli bo‘
lgan bank xizmatchilari q
o‘
llanma sifatida foydalanishlari lozim. Kredit siyosati
bank boshqaruvi a’zolari, qonun chiqaruvchi, strtegik qaror qabul qiluvchi shaxslarning xatti
-
xarakatini belgilab beradi hamda ichki va tashqi auditorlarga bankda kreditlarni boshqarish
darajasining
o‘tish davrida, moliyaviy bozorlarga davlatning ta’siri kamaygan sharoitda, tijorat
banklari ichki siyosatini
o‘
zlari ishlab chiqishni keskin faollashtirishlari lozim.
O‘
zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2000-yil 2-
martdagi “Tijorat banklari
kredit siyosatiga q
o‘
yiladigan talablar t
o‘g‘risida”gi Nizomga asosan bankning kredit siyosatiga
quyidagicha ta’rif beriladi: Bankning kredit siyosati –
kreditlash jarayonida yuzaga keluvchi
risklarni boshqarishda bank raxbariyati tomonidan qabul qilinadigan choralar va uslublarni
belgilovchi hamda bank rahbariyati va xodimlari kreditlar portfelini samarali boshqarishga
doir k
o‘rsatmalar bilan ta’minlovchi hujjatdir. Kredit si
yosati bankning kredit faoliyati
maqsadlarini aniq k
o‘
rsatishi va aniqlab berishi shart.
Tijorat banklarining kredit siyosati kredit menejmentini samarali olib borishning asosi
hisoblanadi. Bu siyosat bank xodimlarining kredit berish, bankning kredit portfelini boshqarish
bilan bo
g‘liq, ob’ektiv standartlarini va mezonlarini aniqlab beradi. Kredit siyosatini to‘g‘
ri
tuzish va olib borish, barcha b
o‘
limlar tomonidan bu siyosat maqsadining aniq tushinilishi bank
boshqaruviga kredit standartlarini t
o‘g‘
ri olib borishiga, Yuqori risklardan qochishga, bank
imkoniyatlarini t
o‘g‘
ri aniqlashga asos hisoblanadi.
www.e-itt.uz
I SON. 2025
45
Yaxshi ishlab chiqilgan kredit siyosati kredit riskini boshqarish va uni kamaytirishga
yaxshi imkon beradi.
Kredit siyosatining zarurligi Shundaki, bank katta yoki kichikligidan, unda kam yoki k
o‘
p
xodim ishlashidan qat’iy nazar, bankda bu siyosat bo‘
lishi lozim. Chunki bu siyosat kredit
b
o‘
yicha unifitsirlashgan umumiy qoida va tamoyillarning bajarilishini, operatsiyalar
bajarilishining ketma-
ketligini ta’minlaydi. Bankning kredit siyosati bankning hamma
xodimlari
–
kichik xodimdan yoki bank boshqaruvi raisigacha bir xil b
o‘
lishi lozim. Shuning
uchun ham kredit siyosatini oldindan belgilab olingan qoida va echimlar t
o‘
plami deyiladi.
Kreditlash siyosati va uning samaradorligi t
o‘g‘
ri kredit narxlari belgilangan sharoitda
muvaffaqiyatli b
o‘
lishi mumkin.
Kredit siyosatini samarali olib borishda bank xodimlari bank mijozlarining mabla
g‘
larini
kimlarga foydalanishga berish mumkinligini yaqqol bilishi lozim.
Bank qanday kreditlar, qancha miqdorda, kimga, qaysi sharoitlar bilan berilishini hal
qilishi zarur. Biznesning Shunday turlari borki, bank kredit bera turib ular b
o‘
yicha qiyin
ahvolga tushib qolishi mumkin. Shuning uchun xar bir faoliyat risk bilan bo
g‘
liq ekanligini
esdan chiqarmaslik lozim. Bankning kredit siyosati uning faoliyatida yuzaga kelishi mumkin
b
o‘
lgan xavfli holatlarning oldini olishga, buning uchun depozitlar va kreditlar
o‘
rtasidagi
nisbatning, bank majburiyatlari bilan kapitali
o‘
rtasidagi va boshqa k
o‘
rsatkichlarning
me’yorida bo‘
lishini taqazo qiladi. Oqilona kredit siyosati beriladigan kreditlarning sifatini
oshiradi. Shuning uchun kredit siyosatining asosiy maqsadi boshqaruv jarayoni, fondlarning
etarliligi, risklarni sifat darajasi b
o‘
yicha turkumlari, kredit portfelining balansi,
majburiyatlarning tarkibiy qismlarini ajratish kabi elementlarini
o‘
zichiga olmo
g‘
i lozim.
Bank kredit siyosatining mazmuni quyidagilardan iborat:
✓
Bank kredit portfelini aniqlash va shakllantirish (kredit turlari, qoplash muddatlari,
miqdori va sifati) bilan bo
g‘
liq masalalar;
✓
Bank raisining kredit faoliyati uchun javob beradigan
o‘
rinbosari, kredit q
o‘
mitasi raisi
va kredit inspektoriga yuklangan vakolatlar r
o‘
yxati (eng k
o‘
p kredit summasi va turlari);
✓
Bankning kredit berish sohasidagi huquqlari va axborot taqdim etish b
o‘
yicha jami
majburiyatlari;
✓
Kredit arizalari b
o‘
yicha tekshirish va qaror chiqarish tizimi bayoni;
✓
Kredit arizasiga ilova qilinadigan zaruriy hujjatlar va kredit ishida albatta saqlanadigan
hujjatlar r
o‘
yxati (qarzdorning moliyaviy hisoboti, kredit shartnomasi, garov, kafolat haqida
shartnoma va hokazolar);
✓
Kredit ishlari saqlanishi va tekshirilishi uchun kim javobgarligi, kim va qanday holatda
ularni olish huquqiga egaligi t
o‘g‘risida batafsil ma’lumotlar;
✓
Kreditning ta’minlanganligi va uni qabul qilish, baholash va amalga oshirishning asosiy
qoidalari;
✓
Barcha kreditlar sifatini belgilaydigan me’yorlar bayoni;
✓
Eng Yuqori kredit imtiyozlarini belgilash va k
o‘rsatish (ya’ni kredit summalari va bank
yalpi aktivlarining eng Yuqori nisbati);
✓
Bank xizmat k
o‘
rsatadigan mintaqa, kredit q
o‘
yilmalarining asosiy qismi joriy
etiladigan tarmoq, iqtisodiyot sohasi yoki sektori;
✓
Muammoli kreditlar tarkibi va tahlili, bunda muammolarni qanday hal etilishi
ehtimollari k
o‘
rsatiladi;
Qolgan
hujjatlarda ta’qiqlanadigan yoki nomaqbul kredit turlari tavsiflanadi (to‘
lovga
qodirligi
o‘
ubhali b
o‘
lgan yoki hujjatlar t
o‘
liq r
o‘
yxatni taqdim etmagan) qarz oluvchilar va
hokazolar).
Kredit siyosati malakali tuzilib, bank rahbaridan tortib operatorgacha barcha darajalarda
me’yorida amalga oshirilsa, bu bank rahbariyatiga to‘g‘
ri qarorlar chiqarish, ortiqcha risklardan
xolos b
o‘
lish, bank kreditlarini t
o‘g‘
ri baholash imkonini beradi. Shu bilan birga bir vaqtda
www.e-itt.uz
I SON. 2025
46
kredit siyosati siyosiy, iqtisodiy va xuquqiy shartlarni hisobga olgan holda ancha yumshoq
b
o‘
lishi darkor.
Bank kredit siyosati bank resurslari, ularning joylashtirilish bilan chambarchas bo
g‘
liq.
Bank resurslarining asosiy qismini jalb qilingan mabla
g‘
lar, jumladan yuridik va jismoniy
shaxslarning depozitlaridan tashkil topadi. Shuningdek, hozirgi kunda jalb qilingan resurslar
ichida banklararo kredit xam alohida
o‘
rin egallaydi. Depozitlar b
o‘
yicha belgilangan foiz
stavkalari, hamda boshqa bankdan olingan kredit uchun foiz stavkalari bank tomonidan
beriladigan kreditning foiz stavkalari bilan bo
g‘
liq b
o‘
ladi. Kredit siyosatining aniq va
mukammal tayyorlanish va izohlanish xar bir bank uchun kreditlash jarayonini ijobiy tashkil
etish uchun asos b
o‘
ladi. Bank tomonidan t
o‘
plangan resurslarni t
o‘g‘
ri va oqilona joylashtirish
bankning kredit siyosatining sifatiga bo
g‘
liq b
o‘
ladi. Kredit siyosati sifatiga va xolatiga qarab
bank jalb qilgan resurslarini t
o‘g‘
ri joylashtirish va oldindan k
o‘
zlangan daromad olish
imkoniyati yaratiladi.
Har qanday tijorat kredit siyosatining maqsadi odatda quyidagilardan iborat b
o‘
ladi:
kredit q
o‘
yilmalari hajmining
o‘
mishini, risk yuqori b
o‘
lgan operatsiyalarning odilona
diversifikatsiyasini,
o‘
rta va uzoq muddatli kredit q
o‘
yilmalar hajmini keskin k
o‘
paytrish va
ulrning samaradorligini ta’minlashga yo‘
naltirilgan b
o‘
ladi. Shuningdek, kredit siyosati
investitsion kreditlar salmo
g‘
ini oshirish, ustun darajada iqtisodiyotning real sektorini
kreditlash, ishlab chiqarish korxonalarini moliyaviy q
o‘
llab-quvvatlash kabi asosiy
y
o‘
nalishlarni ham
o‘
z ichiga qamrab olgan b
o‘
lishi lozim.
Kredit siyosati bankning
o‘ziga xos “kredit tili” ni yaratadi va u bank faoliyati
yomonlashganda hamda kredit vakolatlari va majburiyatlari
o‘
zgarganda huquqni saqlab
qolish uchun katta ahamiyat kasb etadi. Qat’iy siyosat asosida berilgan bank umumiy kreditlash
faoliyatining rivojlanishi va kreditlarning samarali ishlatilishi uchun zamin yaratadi. Kredit
siyosati qoidalariga rioya etish bankning
asosiy maqsadlari: foyda olishni ta’minlash, risklarni
boshqarish bank faoliyati me’yorlariga rioya etishga erish
ish imkonini beradi.
Kredit siyosatining mavjudligi, eng muhimi
–
barcha darajalarda ishlab chiqilgan
siyosatga rioya etish bank ssuda portfelini sifatli boshqarish uchun asos b
o‘
ladi. Bu esa
o‘
z
navbatida, uning qarzdorlari va aksiyadorlari foydasini k
o‘
paytiradi va faravonligini oshiradi.
Aniq bir tijorat bankining kredit siyosatida kredit portfelini boshqarishning asosiy
y
o‘
nalishlari qilib quyidagilarni belgilab olinadi:
•
kredit risklari darajasiga ta’sir ko‘
rsatuvchi omillarni aniqlash,ularni baholash va
bartaraf etish;
•
qarz oluvchining kreditga layoqatlilik darajasini va uning moliyaviy axvolini aniqlash
kredit riskini bashorat qilish;
•
muammmoli ssudalarni oldindan aniqlash va ularni s
o‘
ndirish choralarini ishlab
chiqish;
•
kredit q
o‘
yilmalarini diversifikatsiya qilishni, ularning likvidliligini va daromadliligini
ta’minlash;
•
kredit olgan mijoz bilan doimo aloqada b
o‘
lib turish;
•
kichik va
o‘
rta tadbirkorlikni, dehqon va fermer x
o‘
jaliklarni moliyaviy q
o‘
llab
quvvatlashdan iborat.
Bank tomonidan, x
o‘jalik sub’ektlarining aylanma mablag‘
lari etishmasligi, mavjud
mabla
g‘larning me’yoridan ortiqcha tayyor mahsulot qoldiqlariga jalb qilinishi, mablag‘
larning
tayyor mahsulot sifatida qotirib q
o‘
yish sabablarini
o‘
rganib borish, zararga ishlayotgan va
bankrotlik alomatlari k
o‘
zga tashlanayotgan x
o‘jalik sub’ektlarining moliyaviy ahvolini doimiy
monitoringini tashkio qilish bank kredit siyosatining ustuvor y
o‘
nalishlaridan biridir.
Kredit siyosati bank tomonidan beriladigan kreditlar toifasi va turlarini aniqlash va
belgilashi lozim. Masalan, kreditlash sohalari b
o‘
yicha: tijorat faoliyati, sanoat, qishloq x
o‘
jaligi,
kapital q
o‘
ylmalarni moliyalash va boshqa tarmoqlarga kredit berish, kredit turlari b
o‘
yicha:
www.e-itt.uz
I SON. 2025
47
“kredit liniyalarini ochib va ochmay” kreditlash yoki kreditlashning boshqa usullarini qo‘
llashni
belgilab berishi mumkin.
Kredit siyosatida kreditlarni tasniflash tizimi aniq ifodalanishi lozim, kredit xodimlari
kredit portfelidagi barcha ma’lum bo‘
lgan salbiy
o‘
zgarishlar t
o‘g‘
risida raxbariyatga xabar
beri
o‘
lari lozim. Qarzdor yoki garov ahvoli yomonlashishini oldindan aniqlash ehtimoliy
y
o‘
qotishlarni kamaytirish uchun juda muhimdir.
Kredit siyosati kreditlarning barcha toifalari b
o‘yicha “to‘lovsizlik” tuShunchasining aniq
ifodalanishi, foizlarni
o‘
stirmaslik mezonlari, Shuningdek, bank Boshqaruvi av Kengashining
tegishli hisobotlariga nisbatan talablarni
o‘
z ichga olishi lozim. Kredit siyosatida qarzlarni
qaytarishga doir izchil, bosqichmabosqich chora-tadbirlar k
o‘
rilishini talab qilishi kerak.
Raxbariyat Markaziy bank tomonidan belgilangan talablarga muvofiq kreditlarni hisobdan
chiqarish tadbirlarini ishlab chiqishi lozim.
Kredit siyosatini ishlab chiqish va ijro etish yuzasidan javobgarlik bank
Kengashi va Boshqaruvi a’zolariga yuklatilgan. Odatda tijorat bankining kredit siyosati
y
o‘
nalishlari quyidagilardan tashkil topishi mumkin:
•
bank
o‘
rni va obr
o‘
sini moliyaviy-borqaror banklar singari yaxshilash;
•
O‘
zbekiston Respublikasi Markaziy banki normativlariga muvofiq darajada
o‘
z
kaptalining etarliligini ta’minlash;
•
bankning samaradorligi va barqarorligini q
o‘
llab-quvvatlagan holda uning
daromadlarining maksimallaShuvini ta’minlovchi aniq kredit va investitsiya siyosatini
o‘
tkazish;
•
strategik jihatdan muhim b
o‘
lgan shahar rayonlarida yangi omonat kassalarini ochish
bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan bank tarmo
g‘
ini kengaytirish.
Kreditlash jarayonida bank siyosati bank oldidagi majburiyatlarni bajara oladigan mavjud
yangi mijozlarni kredit resurslari bilan ta’minlash, sinf darajasidagi kreditlarni taqdim etishni
kengaytirish hisoblanadi. Tijorat banki foydaliligini hisobga olgan holda xalqaro standartlar
miqyosida mijozlarga sifatli kredit xizmatini taqdim etishga intiladi. Shuning uchun bank kredit
siyosatini asosiy tamoyillariga quyidagilar kiritilgan:
✓
kreditlash t
o‘g‘
risida qarorlar qabul qilishning barcha darajalari b
o‘
yicha javobgarlikni
taqsimlash;
✓
bank tomonidan amalga oshiriladigan kredit operatsiyalari uchun aniq belgilangan
shartlarning mavjudligi;
✓
maxsus kreditlash tamoyillari
–
muddatlilik, t
o‘
lovlilik, qaytarib berishlilik,
ta’minlanganlik va rentabellik asosida beriladigan kreditlarni majburiy nazorat qilish;
✓
bank boshqaruvining umumiy siyosati bilan maxsus faoliyat y
o‘
nalishlari siyosati
(ya’ni depozitlar bo‘
yicha, investitsiya b
o‘
yicha, aktivlar va passivlarni boshqarish b
o‘
ycha va
hokazo)ning uzviy bo
g‘
liqligidir.
Ichki omillar
67 foiz
Tashqi omillar
33 foiz
Ta’minot etishmasligi
22 foiz
Kompaniyani bankrotligi
12 foiz
Kredit arizasi tahlil qilinganda
notu
g‘
ri baholash
21 foiz
Kreditorlarni haklarini talab
qilishlari
11 foiz
Mijoz faoliyatini yaxshi
urganmaslik
18 foiz
Oilaviy muammolar
6 foiz
Ta’minotni yomonligi
5 foiz
Ta’magirlik
4 foiz
Boshqa ichki omillar
1 foiz
Tahlil natijalaridan k
o‘
rinadiki, kredit y
o‘qotishlariga ta’sir qiluvchi ichki omillar ichida
asosiy
o‘rinlarni kredit uchun ta’minotning etishmasligi hamda mijoz faoliyati va arizasini
www.e-itt.uz
I SON. 2025
48
yaxshi taxlil kila olmasligi hisoblanadi. Shunisi xarakterliki, respublikamiz milliy bank tizimida
ham kreditning haytmasligiga sabab buluvchi birlamchi omillar ana Shulardir. Lekin
respublikamizda buning bir qator ob’ektiv va sub’ektiv sabablari mavjud.
Kredit portfelini tarmoq b
o‘
yicha tahlil qilish tijorat banki kredit siyosatini strategiya va
taktikasini belgilashda katta ahamiyat kasb etadi.
Xulosa va takliflar
Tadqiqot yakunida quyidagi xulosalar chiqarildi:
1.
O‘
zbekiston tijorat banklari uchun muammoli kreditlarni boshqarishning samarali
usullari muhim ahamiyatga ega. Banklar
o‘
z risk boshqaruv tizimlarini yangilash va zamonaviy
texnologiyalarni q
o‘
llashni davom ettirishlari kerak.
2.
Kreditlarni boshqarishning yangi usullari, jumladan, proaktiv monitoring,
ma’lumotlarni tahlil qilish va qarzdorlar bilan aloqani yaxshilash orqali muammoli kreditlar
miqdorini sezilarli darajada kamaytirish mumkin.
3.
Banklar
o‘
z mijozlariga kredit olishdan oldin moliyaviy maslahatlar va qarzlarni
boshqarish b
o‘yicha ta’lim berishni yo‘
lga q
o‘
yishlari kerak.
4.
O‘
zbekistonning markaziy banki va boshqa moliya regulyatorlari muammoli
kreditlarni kamaytirish uchun banklarga q
o‘
shimcha normativ hujjatlar va ra
g‘
batlantirish
mexanizmlarini taqdim etishi zarur.
Taklif etiladigan usullarni joriy etish va bank tizimida t
o‘
liq integratsiya qilish
O‘
zbekistonning iqtisodiy barqarorligi va tijorat banklarining muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi
uchun muhimdir.
Adabiyotlar /
Литература
/Reference:
Azimov, M. A. (2019). Muammoli kreditlarni boshqarishda innovatsion yondashuvlar.
O‘
zbekiston moliya tizimi, 11(2), 45-53.
Belousov, D.P. (2017). Kredit risklarini boshqarishda tizimli yondashuv va uning ahamiyati.
Iqtisodiyoti va moliyaviy nazorat, 8(3), 51-60.
Kholmatov, K. A. (2018).
Banklarda muammoli kreditlarni boshqarish: nazariy va amaliy
jihatlar
. Tashkent:
O‘
zbekiston bank tizimi, 12(1), 33-40.
Lopatkin, B.A. (2019). Muammoli kreditlar bilan ishlashda banklarning rolini oshirish. Bank
faoliyati va iqtisodiy tahlil, 23(1), 34-42.
Mirzaev, B.B. (2020). Kredit siyosati va risklarni boshqarish:
O‘
zbekistondagi tajribalar.
Tashkent: Iqtisodiy tadqiqotlar markazi.
Murodov, Sh. T. (2018). Kreditlarni qaytarishda huquqiy mexanizmlar va zamonaviy
texnologiyalar.
O‘
zbekiston iqtisodiyoti, 7(4), 59-66.
Rasulov, S. N. (2020). Davlatning moliyaviy siyosati va muammoli kreditlarni
boshqarishdagi roli. Iqtisodiy va moliyaviy inqiloblar, 10(6), 29-37.
Xusainov, A. R. (2018). Banklar
o‘
rtasida hamkorlik va tajriba almashish: muammoli
kreditlarni boshqarishning samarali usuli.
O‘
zbekiston moliyaviy tahlili, 15(2), 72-81.
Xushvaktov, T.Sh. (2021). Tijorat banklarida muammoli kreditlarni boshqarishning
zamonaviy usullari. Tashkent:
O‘
zbekiston iqtisodiyot universiteti nashriyoti.
