www.sci-p.uz
II SON. 2025
69
BOʻLAJAK MUTAXASSISLAR
DA KOMMUNIKATIV KOMPETENSIYALARINI
RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK ASOSLARI
PhD
Akbarova Sayyora Shuxratovna
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID:
0000-0002-1242-2580
Annotatsiya.
Ushbu maqolada muallif tomonidan bugungi kunda boʻlajak
mutaxassislarning kommunikativ kompetensiyalarini rivojlantirish, boʻlajak mutaxassislarning
kasbiy faoliyatlarida kommunikativ kompetensiyaning oʻrnini oʻrganish borasida amalga
oshirilayotgan ishlar, ushbu jarayonda uchrayotgan muammolar borasida fikr yuritilgan.
Kalit soʻzlar
:
kommunikativ,
kompetentlik, taʼlim, kompetensiya, mutaxassis, zamonaviy
yondashuvlar, pedagogik faoliyat.
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ФОРМИРОВАНИЯ КОММУНИКАТИВНЫХ
КОМПЕТЕНЦИЙ БУДУЩИХ СПЕЦИАЛИСТОВ
PhD
Акбарова Сайёра Шухратовна
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация
.
В данной статье автором рассматривается
о проводимой работе по
развитию коммуникативной компетентности будущих специалистов, изучении роли
коммуникативной компетентности в профессиональной деятельности будущих
специалистов и проблемах, возникающих в этом процессе.
Ключевые
слова:
коммуникативность,
образование,
компетентность,
специалист, современные подходы, педагогическая деятельность.
PEDAGOGICAL ASPECTS FOR THE FORMATION OF COMMUNICATIVE
COMPETENCES OF FUTURE SPECIALISTS
PhD
Akbarova Sayyora Shukhratovna
Tashkent State University of Economics
Abstract.
In this article, the author discusses the ongoing work to develop the
communicative competence of future specialists, given the results about the study of the role of
communicative competence in the professional activities of future specialists and the problems
that arise in this process.
Keywords:
communication, education, competence, specialist, modern approaches,
pedagogical activity.
UOʻK:
371.121
69-74
www.sci-p.uz
II SON. 2025
70
Kirish.
Bugungi kunda jamiyat tarixiy taraqqiyotining barcha bosqichlarida yuqori malakali
mutaxassislarga yuksak talablar qo‘yilgan. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarishning har qanday
sohasi uchun mutaxassis tayyorlash uning yuqori malakasini, harakatchanligini, uning shaxsini
rivojlantirish uchun eng qulay shart-
sharoitlarni ta’minlashi kerak. Mutaxassisning
kompetensiyasi tobora murakkablashib borayotganligi sababli muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Bu ijtimoiy tajribaning kengayishi, axborotni taqdim etish va qayta ishlashning yangi va juda
xilma-xi
l shakllarining paydo bo‘lishi, jamiyatning mutaxassisga bo‘lgan so‘rovlarining tobora
ortib borishi bilan izohlanmoqda.
Zamonaviy globallashuv sharoitida mamlakatimiz va boshqa ko‘plab davlatlar singari
hayotning barcha sohalariga ta’sir ko‘rsatadigan, ya
ngi qadriyatlarni ilgari suradigan va
ustuvorliklarni o‘zgartiradigan ulkan o‘zgarishlarni boshdan kechirmoqda.
Oliy ta’lim tizimida bo‘lajak mutaxassislarning kommunikativ kompetensiyalarini
rivojlantirish pedagogik muammo sifatida ekanligini tahlil etar
ekanmiz, O’zbekiston
Respublikasida ta’lim tizimini tizimli isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilash,
zamonaviy bilim va yuksak ma’naviy
-axloqiy fazilatlarga ega, mustaqil fikrlovchi,
kommunikativ kompetensiyalariga ega yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini sifat
jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022
-
yil 28-yanvardagi PF-60-
sonli “2022
-
2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O’zbekistonning
Taraqqiyot strategiyasi to‘g’risida”gi Farmoni
(Mirziyoyev, 2022) qabul qilinganligi ayni
mazkur muammolarni bartaraf etishga qaratilganligini e’tirof etish mumkin.
Mazkur farmonda kadrlar buyurtmachilari takliflari asosida qabul parametrlarini
oshirish, to‘lov
-
kontrakt asosida o‘qishga qabul qilish parametrlarini oliy ta’lim muassasalari
tomonidan mustaqil belgilash tartibini joriy etish, 2026-
yilda qabul ko‘rsatkichini kamida 250
mingga yetkazish, davlat oliy ta’lim muassasalariga akademik va moliyaviy mustaqillik berish,
shu jumladan ular tomonidan
mehnatga haq to‘lash, xodimlar soni, to‘lov
-kontrakt miqdori va
ta’lim shaklini mustaqil belgilash amaliyotini yo‘lga qo‘yish, davlat oliy ta’lim muassasalarining
tegishli huquq va vakolatlarini aniq belgilash kabi masalalariga katta ahamiyat qaratilgan. Bu
esa
bo‘lajak mutaxassislarning kasbiy kompetensiyalarini rivojlantirishga asos bo‘ladi.
Adabiyotlar sharhi.
Oliy ta’lim tizimida bo‘lajak mutaxassislarning kommunikativ kompetensiyalarini
rivojlantirish borasidagi muammolar bugungi kunning dolzarb hisoblangan masala
hisoblanadi. Shu bois, “Ta’lim to‘g’risida” gi Qonunda
(2020) mustaqil fikrlaydigan, yuqori
malakali mutaxassis kadrlar tayyorlash tizimi aks ettirilgan. Shu bilan birga, 2019-yil 8-
oktyabrdagi PF-5847-
son “O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030
-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g’risida”
(Mirziyoyev, 2019)
farmonlari, O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 19-iyuldagi 606-
sonli “Oliy malakali ilmiy va
ilmiy-pedagog kadrlarni maqsad
li tayyorlash tizimini takomillashtirish to‘g’risida”gi qarori
mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy
-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga
oshirishda ushbu maqolamiz muayyan darajada xizmat qiladi deb hisoblaymiz.
Xodjaboyevning (1992)
fikricha, kompetent nuqtai nazaridan yondashish ta’limning
yangi sifatiga erishish usuli hisoblanadi. Albatta, bunday qarash tasodifiy yuzaga kelmagan,
olimning ta’kidlashicha, bu yerda gap insonning ma’rifatliligini o‘lchashning yangi birligi haqida
gap k
etmoqda, chunki bugungi kunda bilim, ko‘nikma va malakalar ta’lim sifati darajasini to‘liq
o‘lchash, uni aniqlash imkonini bermaydi.
Shtikova (2003)
“
kommunikativ kompetentlikning
”
bazaviy asosiy tushunchasini kasbiy
ahamiyatli kommunikativ-shaxsiy, didakt
ik va gnostik bilimlar, ko‘nikma va tarkibida
shuningdek pedagogning kasbiy ahamiyatli sifatlari mavjud bo‘lgan va uning kommunikativ
faoliyatining samaradorligini ta’minlaydigan kommunikativ faoliyat tajribasining integrativ
yaxlitligi sifatida qaraydi.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
71
M
.Stefanova ta’lim berishda ta’lim oluvchilarning kommunikativlik kompetentliginining
ustuvorligini belgilashi kerakligi haqidagi fikrni ilgari suradi, u “o‘sib kelayotgan avlod o‘z ta’lim
olishida ham, hayotida ham kommunkativ-insoniy jihadan savodli, must
aqil bo‘lishi lozim”
deydi (Akbarova, 2022).
Gulyamova (2019)
tadqiqotida bugungi kunda barcha fanlarni o‘qitish jarayoniga
kompetensiyaviy yondashuv keng tadbiq etilishini shuningdek, endilikda o‘quvchi
-talabalarga
fan bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalar berishning o‘zi yetarli emasligi, balki hosil qilingan
bilim, ko‘nikma va malakalarni turli vaziyatlarda amaliy qo‘llash malakasini shakllantirib
borish kerakligi ayon bo‘lib qoldi. Binobarin, kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta’lim
egallan
gan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘z shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy faoliyatlarida amaliy
qo‘llay olish layoqatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’lim bo‘lib, o‘quvchilarda mustaqil
fikrlash, faol fuqarolik pozisiyasiga ega bo‘lish, tashabbuskorlik, axbo
rot-kommunikasiya
texnologiyalaridan o‘z faoliyatida oqilona foydalana olish, ongli ravishda kasb
-hunar tanlash,
sog’lom raqobat hamda umummadaniy ko‘nikmalarni hosil qilinishini nazarda tutadi
.
N.Muslimovning ta’kidlashicha, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim o‘qituvchi va talabalarning
birgalikdagi ta’lim faoliyatini tashkil etish va amalga oshirishni o‘z ichiga oladi. Birgalikda o‘quv
faoliyati tugallangan shaklda darhol va doimiy ravishda berilmaydi va uning mazmuni faqat
olingan bilimlar mazmuni bilan chegaralanib qolmaydi, bu shaxsni shakllantirish chegaralarini
kengaytirishni anglatadi. Bu bilim va tajribani ularni avlod, ishlab chiqarish, o‘zgartirish bilan
uzatishning kombinasiyasi. Talaba shaxsiga yo‘naltirilgan ta’limni amalga oshirish jarayonida
uning
mazmuniga, vositalari va turli usullarining qanday tuzilganligiga alohida e’tibor qaratish
kerak, sababi ular talabaga ta’lim olish jarayonida o‘quv materiali, uning turlari va shakllarini
tanlash qobiliyatini ko‘rsatishga imkon beradi
.
Tadqiqot metodologiyasi.
Mazkur ishda
oliy ta’lim tizimida bo‘lajak mutaxassislarning kommunikativ
kompetensiyalarini rivojlantirishning mazmuni, maqsadi, vazifalari o‘rganildi.
Ushbu
maqolaning nazariy va uslubiy asosi sifatida bo‘lajak mutaxassislarda
kommunikativ kompetentlikni rivojlantirishga oid adabiyotlar hamda ilmiy maqolalar,
pedagog, psixolog, sosiolog olimlarning ushbu mavzuda olib borgan izlanishlari, olimlar va
soha vakillarining yozma va og’zaki fikr
-mulohazalarini tahlil qilish jarayonlarni kuzatish
amalga oshirildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Uchinchi ming yillikning oxirida dunyoqarashning o‘zgarishi aloqa va axborot sohasidagi
inqilob bilan yuzaga keldi. Ommaviy kompyuterlashtirish, eng yangi axborot texnologiyalarini
jo
riy etish va rivojlantirish ta’lim, biznes, sanoat ishlab chiqarishi, ilmiy tadqiqotlar va ijtimoiy
hayot sohalarida ta’sirchan o‘zgarishga olib keldi. Ishlab chiqarish va dasturiy ta’minotni ishlab
chiqish va joriy etish axborotni to‘plash, qayta ishlash
va uzatishni tezlashtirdi, bu esa,
axborotdan foydalanish imkoniyatlarini tubdan kengaytirish imkonini berdi.
Bugungi kunda
oliy ta’lim tizimida bo‘lajak mutaxassislarning kommunikativ
kompetensiyalarini rivojlantirishda
xorijiy tajribalar alohida rol o‘ynaydi.
Oliy ta’lim tizimida bo‘lajak mutaxassislarning kommunikativ kompetensiyalarini
rivojlantirish bir qancha tamoyillar asosida amalga oshiriladi:
1. Kommunikativlik tamoyili. Shaxsiy muloqot orqali shaxsni boshqa madaniyatlarning
ma’naviy qadriyatlari bilan tanishtirish.
2. Interaktivlik tamoyili. Haqiqiy hamkorlikning mavjudligini nazarda tutadi, bu yerda
asosiy e’tibor
muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish va guruh ishiga qaratilgan.
3. Haqiqiylik tamoyili. Uning mohiyati o‘quv jarayonida materialni o‘rganishni
rag’batlantiradigan va adekvat xatti
-
harakatlarga hissa qo‘shadigan real vaziyatlarni
yaratishdir (Akbarova, 2022).
www.sci-p.uz
II SON. 2025
72
Oliy ta’lim tizimida bo‘lajak mutaxassislarning kommunikativ kompetensiyalarini
rivojlantirish
muayyan muloqot sharoitida muloqot jarayonida ko‘nikma va malakalarni
egallashni o‘z ichiga oladi. Zamonaviy didaktika oliy kasbiy ta’lim sohasidagi davl
at siyosati
vazifalarini amalga oshirib, kompetensiyaga asoslangan yondashuvni faol rivojlantirmoqda.
Shuningdek, ta’lim jarayoni ishtirokchisi nafaqat intellektual va kognitiv faolligini, balki
shaxsiyatini ham ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan didaktik shart
-sharoitlarni yaratishga ahamiyat
qaratilmoqda.
Bugungi rivojlanib borayotgan ta’lim tizimi ta’lim oluvchilarning kommunikativ
kompetentligini har jihatdan o‘rganishni taqazo qiladi. Zamonaviy pedagogikada
kommunikativ kompetensiya tushunchasi turli yondashu
vlar asosida atroflicha o‘rganib
chiqiladi.
Zamonaviy jamiyatdagi tez o‘zgarishlar talabaning kommunikativ kompetensiyasining
turli xil kanallar orqali ma’lumotlarni aniqlash, qidirish, almashish va uzatish qobiliyati kabi
elementlarining ahamiyatini belgilaydi. Universitet bitiruvchisi uchun kasbiy sohada samarali
hamkorlik qilish qobiliyati, aloqa usullaridan mazmunli foydalanish juda muhimdir. Oliy o‘quv
yurtlari talabalarining kommunikativ kompetentligining eng muhim tarkibiy qismlari boshqa
odamlar bil
an zarur aloqalarni o‘rnatish va qo‘llab
-
quvvatlash, o‘zaro tushunishga erishish,
vaziyatni aniqlashga imkon beradigan o‘zaro bog’liq bilimlar, ko‘nikmalar, faoliyat usullari
majmuasini o‘z ichiga olishi kerak.
Oliy ta’lim tizimidagi talabalarining kommun
ikativ kompetentligini samarali
rivoj
lantirish va muvaffaqiyatli rivojlantirish universitetlar o‘zaro munosabatlarida ushbu
komponentlarni amaliyotga tatbiq etishni talab qiladi. Shuningdek, bu o‘quv jarayonida turli
usullar, shakl va vositalarni, pedagogi
k texnikani tanlash va qo‘llash xarakteridagi ustuvor
yo‘nalishlarni belgilaydi, pedagogik shartlar tizimini aniqlashga imkon berdi.
Talabaning kommunikativ kompetentligining rivoj
lanish darajasini o‘rganishning asosi
sifatida o‘qituvchi didaktik salohiya
t tushunchasidan vositalar, usullar va shakllarning
yig’indisi, ajralmas birligi sifatida foydalanishi kerak
(
Мусаханова
, 2022).
Oliy ta’lim tizimi muammolarida asosiy jihatlardan biri sifatida didaktika va pedagogik
bilimlarga qaratiladi. Buning
yechimi esa o‘rganishning mohiyati ya’ni qonuniyatlar, tamoyillar,
yondashuvlar va vazifalarni amalga oshirish usul va vositalar tizimini o‘rganishni talab qiladi.
kommunikativ kompetentlikni o‘rganish ularning didaktik imkoniyatlarini tushunish pedagog
s
haxsiga ta’lim berish jarayonida natijalarni belgilovchi omillarni ko‘ra olishiga imkoniyat
yaratadi. Bundan tashqari malakalarni shakllantirish, rivojlantirish va baholash jarayonida
samarali usul va shakllarni tanlab, ularni to‘g’ri qo‘llashga imkon ber
adi.
Zamonaviy oliy ta’lim tizimida didaktik tamoyil bu kommunikativ kompetentlik tizimini
rivoj
lantirishga va tartibga soluvchisiga aylanadi. Shu munosabat bilan “didaktik potensial”
tushunchasini amaliyotga joriy etish, uni o‘quv jarayonida ko‘zlangan m
aqsadlarga erishish
samaradorligini munosib ravishda ta’minlovchi tushuncha sifatida qarashimiz, uning
mazmunini, qonuniyatlarini va tamoyillarini ham inobatga olgan holda o‘tkazilgan usul, vosita
va shakllarining umumiy majmui sifatida belgilash zarur (
Штыкова
, 2003).
Didaktikaning maqsadi, uning tamoyillari hamda metodikaning alohida komponentlari
pedagogik texnologiya darajasida ta’lim vositasi va shakllari birgalikda amaliyotga taqdim
etish. Bunda esa bizga talabalarning kommunikativ
kompetentligini o‘rganishdagi didaktik
imkoniyatlarni aniqlash anchayin qo‘l keladi. Oliy ta’lim mutaxassislarni tayyorlash sifatini
yanada oshirish, tadqiqotimizning maqsadini amalga oshirish jarayonidagi usullar va
shakllardan foydalanib, pedagogik faoliyatning turli sohalari uchun mutaxassislarni tayyorlash
darajasiga sifatli baho berishga imkon beradi. Maqsadga erishish jarayonida o‘rganish,
shuningdek, ta’lim, kognitiv va muloqotni rivojlantiruvchi vazifalarni hal qiladi
((
Штыкова
,
2003).
Didaktik prinsiplar kommunikativ kompetentlilikni rivojlantirishda imkoniyatlari
kommunikativ kompetentlik darajasini baholash jarayonida o‘qituvchi va talabaning didaktik
www.sci-p.uz
II SON. 2025
73
o‘zaro ta’siri turli xil vositalar, usullar va baholash shakllaridan foydalanish asosida amalga
o
shiriladi va ular kompetensiyani rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Oliy o‘quv yurtlari talabalarining kommunikativ kompetensiyasini interfaol tadqiq qilish
usullarini shakli va qo‘llaniladigan usullariga qarab uch turga bo‘lish mumkin:
➢
bahs-munozarali: suhbat, guruh bilan tashkillashtirilgan muhokama, vaziyatlarni tahlil
qilish va yozma tarzda muammoli masalani yo‘nalishini baholash faoliyatining shunday
shakllari, binobarin, ma’ruza matnlari, ijodiy topshiriqlar hususan,insho, hisobot, insho
,
hisobot);
➢
o‘yin: rolli o‘yinlar, ishbilarmonlik o‘yini, vaziyat usuli va boshqalar;
➢
trening: loyiha usuli, portfolio ishlab chiqish, kommunikativ treninglar.
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib, loyiha usulida muhokama elementlari va o‘yin shakllarini ajratib ko‘rsatish
mumkin, ammo ularning barchasi treningning bir qismi sifatida qo‘llaniladi. Oliy ta’lim tizimida
talabalarni interfaol o‘qitish jarayonida o‘rganish o‘quv jarayoni muhiti bilan o‘zaro ilmiy
aloqada kommunikativ kompetentlik
mazmunini o‘zlashtiradi, kelgusidagi kasbiy faoliyati
bilan bog’liq haqiqiy kommunikativ vaziyatlarda yangidan
-
yangi tajribaga ega bo‘ladi. O’zaro
tushunish, hamdardlik, muloqot
sheriklariga nisbatan bag’rikenglik ko‘nikmalari rivojlanadi.
Bugungi kunda oliy ta’lim muassasalarida bo‘lajak mutaxassislarning kommunikativ
kompetensiyalarini rivojlantirish asosiy masalardan biri hisoblanadi Bu borada quyidagi
yo‘nalishlar bo‘yicha tiz
imli ishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
Birinchidan, bugungi kunda amalga oshirilayotgan ta’lim tizimidagi islohotlar negizida
bo‘lajak mutaxassislarning ongliligi va faolligini oshirish uchun o‘qitish jarayoni shunday
tashkil etish kerakki,
bunda talabalar ilmiy bilimlarni hamda ularni amalda qo‘llash
metodlarini ongli va faol egallab oladigan, ularda ijodiy tashabbuskorlik va o‘quv faoliyatida
mustaqillik, ijodkorlik, tafakkur, nutq texnikasini rivojlantirishga xizmat qilishini
ta’minlashga
e’tibor qaratish.
Ikkinchidan, bugungi kunda raqamli iqtisodiyot davrida
bo‘lajak mutaxassislar
ning
kommunikativ kompetentligini zamon talablari asosida shakllantirish va rivojlantirish
yo‘llarini amalga oshirish
.
Uchinchidan, kompetensiya, ayniqsa, har bir soha vakillarida kasbiy kompetensiya
bo‘lajak mutaxassislarning jamiyatda tutgan o‘rnini belgilar ekan, jamiyat ham yuqori malakali
kommunikativ kompetensiyaga ega bo‘lgan mutaxassislar tayyorlashdan manfaatdor bo‘lishini
ularga anglab yetishlariga erishish.
Adabiyotlar /Литература/Reference:
Akbarova S. (2022) Some aspects of developing creative competences in the process of
independent students //Архив научных исследований. –
Т. 3. –
№. 1.
Akbarova S. (2022)
Taʻlimni raqamlashtirish davrida talabalarni mustaqil taʻlimini tashkil
qilish //Архив научных исследований. –
Т. 2. –
№. 1.
Gulyamova M.X. (2019) Ingliz tilini o‘qitishda talabalar kommunikativ kompetensiyasini
rivojlantirishga integrativ yondashuv// : Av
toref. dis. … (PhD) ped nauk / Gulyamova M.X. –
T.:
45-b
Mirziyoyev Shavkat (2019)
O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish Konsepsiyasi. 2019-yil 8- oktyabrdagi PF-5847-son
Mirziyoyev Shavkat (2022)
. “
2022
–2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O’zbekistonning
Taraqqiyot strategiyasi to‘g’risida”gi
2022 yil 28 yanvardagi PF-60-sonli Farmoni.
https://lex.uz/
Qonun (2020)
O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g’risida»gi Qonuni –
T.: 2020 yil, 23
sentyabr //
O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi
: www Lex.uz
www.sci-p.uz
II SON. 2025
74
Джон Равен
.
Компетентность в современном обществе.
М., «Когито
-
Центр», 2002.
–
396 с.
Мусаханова Г.М. (2022) Направления развития навыков самостоятельного обучения
студентов в условиях цифровизации экономики. Международный журнал исследований и
обзоров социальных наук, 5(1), 64
- 67.
https://doi.org/10.47814/ijssrr.v5i1.160
Ходжабаев А.Р.
(1992)
Научно
-
педагогические основы учебно
-
методического
комплекса подготовки учителя труда: Дисс. ... докт. пед. наук. –
Т.:.
Штыкова
Т.В.
(2003)
Формирование
коммуникативно
-
дидактической
компетентности у будущих учителей. Диссертация на соискание ученой степени
кандидата педагогических. Челябинск. 186 с.
