www.sci-p.uz
II SON. 2025
284
КОРХОНАЛАРНИ РАҚАМЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА ИНВЕСТИЦИЯ ФАОЛИЯТИ
МЕТОДОЛОГИЯСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ
DSc
Умурзаков Жамолиддин
Шербекович
“Ўзбекнефтгаз” аксиядорлик жамияти
ORCID: 0000-0002-7662-4210
jamoliddin.umurzokov@gmail.com
Аннотaция.
Ушбу тадқиқотнинг мақсади саноат корхоналарини рақамлаштириш
шароитида
инвестиция
фаолияти
методологиясини
такомиллаштириш
йўналишларини кўриб чиқиш ва таҳлил қилишдан иборат. Мақолада “Ўзбекнефтгаз” АЖ
мисолида сунъий интеллектдан фойдаланган ҳолда Дьюпонт модели орқали компания ўз
(акциядорлик) капиталининг рентабеллигини ошириш орқали инвестиция фаолиятини
такомиллаштиришининг методологик асослари кўриб чиқилган.
Калит сўзлар:
инвестициялар, рақамлаштириш, самарадорлик, молиявий модель,
Дьюпон модели, ROE коэффициенти, корреляция, регрессия, сунъий интеллект,
методология, нефть-газ саноати, қазиб олиш, қайта ишлаш, ўз капитали
самарадорлигини ошириш, саноат корхоналари.
НАПРАВЛЕНИЯ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ МЕТОДОЛОГИИ ИНВЕСТИЦИОННОЙ
ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В УСЛОВИЯХ ЦИФРОВИЗАЦИИ ПРЕДПРИЯТИЙ
DSc
Умурзаков Жамолиддин Шербекович
Акционерное общество “Узбекнефтгаз”
Аннотaция.
Целью данного исследования является рассмотрение и анализ
направлений совершенствования методологии инвестиционной деятельности в
условиях цифровизации промышленных предприятий. В статье рассматриваются
методические основы совершенствования инвестиционной деятельности компании за
счет повышения доходности собственного (акционерного) капитала посредством
модели Дюпона с использованием искусственного интеллекта на примере АО
«Узбекнефтегаз».
Ключевые слова:
инвестиции, цифровизация, эффективность, финансовая модель,
модель Дьюпон, коэффициент ROE, корреляция, регрессия, искусственный интеллект,
методология, нефтегазовая отрасль, добыча, переработка, повышение эффективности
собственного капитала, промышленные предприятия.
UOʻK:
330.322.01
284-291
www.sci-p.uz
II SON. 2025
285
DIRECTIONS FOR IMPROVING THE METHODOLOGY OF INVESTMENT
ACTIVITIES IN THE CONTEXT OF DIGITALIZATION
DSc
Umurzakov Jamoliddin Sherbekovich
Joint-stock company “Uzbekneftgaz”
Abstract.
The purpose of this study is to consider and analyze the directions of improving
the methodology of investment activities in the context of digitalization of industrial enterprises.
The article examines the methodological foundations of improving the investment activities of the
company by increasing the profitability of its own (share) capital through the DuPont model using
artificial intelligence, using the example of Uzbekneftegaz JSC.
Keywords:
investments, digitalization, efficiency, financial model, DuPont model, ROE
coefficient, correlation, regression, artificial intelligence, methodology, oil and gas industry,
extraction, processing, improving equity efficiency, industrial enterprises.
Кириш.
Мамлакатимизда фаол инвестиция муҳитини шакллантириш, халқаро маи донда
ижобии имиж яратиш, бизнес юритиш ва бизнес муҳити каби халқаро реи тингларда
ижобии у ринларни эгаллаш, бизнес ва тадбиркорликка янада ку проқ имкониятлар
яратиб бериш и у налишларида сезиларли ишлар амалга оширилмоқда. Фикримизча,
“Янги Ў збекистон – 2030” стратегияси асосида навбатдаги босқичда эътибор
қаратилиши керак бу лган муҳим масала – бу ҳудудлар ва иқтисодие т тармоқларига
киритилае тган инвестициялар ва барча инвестиция лои иҳаларининг самарадорлигини
таъминлаш.
Адабиётлар шарҳи.
Инвестицион фаолиятда методологик ёндашувнинг инвестиция жараёнларидаги
ўрни, нефть
-
газ корхоналарида инвестицион фаолиятни ташкил этиш, уларнинг
турлари
каби масалалар хорижий ва маҳаллий иқтисодчи олимлар ишларида
ўрганилган. Жумладан:
Bringham,
Ehrhardt (2008) китобида молиявий бошқарувнинг назарий асослари
билан бирга, унинг амалий жиҳатлари ҳам атрофлича ёритилган. Корхоналарда
инвестиция фаолияти ва уни ташкил этиш
масалаларига китобда алоҳида эътибор
қаратилган. Хусусан, инвестиция лойиҳаларини баҳолаш ва саралаш усуллари (NPV, IRR,
Payback Period, Profitability Index ва бошқалар), инвестиция қарорларида хавфни ҳисобга
олиш ва унга мос равишда даромадларни прогноз қилиш, компания ресурсларини
қандай инвестицияларга йўналтириш самарали эканлигини аниқлаш масалалари
ёритилган.
Борисова (2015) китобида корпоратив молиявий бошқарувнинг асосий
масалалари атрофлича баён этилган, инвестиция фаолияти ва уни ташкил этишга оид
мавзуларга алоҳида эътибор қаратилган. Инвестиция тушунчаси ва турлари,
корпорация фаолиятидаги аҳамияти, корхонанинг инвестицион стратегия, узоқ
муддатли мақсадларига эришиш учун инвестиция стратегиясини шакллантириш
тамойиллари, босқичлари ва моделлари кўриб чиқилади.
Швецов ва Камнев (2017) корхонада молия тушунчасининг назарий асосларини
таҳлил қилишга бағишланган, корхона молиясининг умумий назарий жиҳатлари
ёритилган, молиявий маблағларни самарали ишлатилиши, ўз капиталининг
самарадорлиги масалалари тадқиқ қилинган.
Будаев (2015) мақоласида нефтегаз саноатида қарз маблағлари, хусусан лизингдан
фойдаланиш имкониятлари таҳлил қилинган. Мақолада нефтегаз компаниялари учун
жалб қилинган капиталнинг афзалликлари ва унинг молиявий стратегиядаги ўрни
www.sci-p.uz
II SON. 2025
286
кўриб чиқилган. Будаев фикрича “лизинг шартномалари орқали компаниялар ўз ишлаб
чиқариш қувватларини тез ва кам харажатлар билан янгилашлари мумкин”.
Носиров ва бошқалар (2012) корхоналарда инвестиция рискларини бошқариш
масалалари тадқиқ қилинган. Корхоналарда инвестиция фаолиятини методологик
тўғри ташкил этилишида рискларни бошқаришнинг аҳамияти, уларни эмпирик таҳлил
қилиш муҳимлиги кўрилган.
Астанакулов, Асатуллаев (2018) мақоласида инвестицион лойиҳаларнинг
самарадорлигини баҳолаш усуллари ва уларни такомиллаштириш масалалари кўриб
чиқилган. Муаллифлар инвестиция жараёнидаги таҳлил ва баҳолашнинг аҳамиятини
таъкидлаб, инвестицион лойиҳаларни баҳолашда қўлланиладиган асосий молиявий
кўрсаткичлар ва усулларни таҳлил қилганлар.
Мақолада инвестицион лойиҳаларнинг
самарадорлигини баҳолашда қўлланиладиган асосий молиявий кўрсаткичлар ва
усуллар таҳлил қилинган.
Каримов, Хожиматов (2011) китобида инвестиция фаолиятини ташкил этиш ва
уни молиялаштириш масалалари кўриб чиқилган. Инвестиция жараёнларини давлат
томонидан бошқариш ва рағбатлантириш механизмлари таҳлил қилиниб,
инвестицияларни молиялаштириш учун зарур бўлган маблағларнинг турли манбалари
ва уларнинг хусусиятлари кўриб чиқилган.
Нефть-газ саноатида инвестиция лои иҳалари самарадорлигини таъминлаш
тушунчасининг асл моҳияти шунда ку ринадики, лои иҳага сарф қилинган ҳар бир ресурс
бирлигига (меҳнат, моддии қии матликлар, молиявии ресурслар) ишлаб чиқариш,
хизмат ку рсатиш ва даромад олиш даражасининг сезиларли у сиш таъминланиши лозим.
Саноат корхоналарида инвестиция лои иҳалари самарадорлигини таъминлаш ва умуман
инвестиция фаолият натижадорлигига эришиш, энг биринчи навбатда, лои иҳани
танлаш, амалга ошириш ва бошқариш бу и ича танланган ту ғри стратегияга боғлиқ.
Тадқиқот методологияси.
Мақолани тае рлаш жарае нида инвестицияларни жалб қилиш, уларнинг
самарадорлигини ошириш и у лларидан самарали фои даланган ҳолда корхоналарнинг
фаолиятини ривожлантиришнинг назарии ва амалии асослари у рганилди. Мақолада
назарии мушоҳада, тизимли е ндашув, кузатиш, умумлаштириш ва таҳлил каби усуллар
самарали қу лланилди, шунингдек тизимда мавжуд муаммолар ва уларни ечимлари, бу
борада амалга оширилиши керак бу лган вазифалари борасида хулоса ва таклифлар
шакллантирилган.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.
Ҳозирги вақтда "Ў збекнефтгаз" АЖ нафақат миллии нефть-газ саноати флагмани,
балки у з и у налишида минтақада етакчи у ринлардан бирини эгалловчи молиявии
барқарор компания ҳамдир.
Компания молиявии ҳисоботлари таҳлили шуни ку рсатадики, 2021, 2022 ва 2023
и илларда у з (акциядорлик) капиталининг рентабеллиги мос равишда 7,06, 4,8 ва 4,16 ни
ташкил этди. Шу сабабли, бозордаги барқарор позиция ва ривожланишнинг ҳозирги
босқичида “Ў збекнефтгаз” АЖ капиталлашувининг у сиш тенденциясига қарамаи ,
иқтисодии ва математик моделлаштиришнинг юқори аниқликдаги усуллари асосида у з
капиталининг рентабеллигини ошириш имкониятларини кузатиш долзарбдир.
Ўшбу тадқиқот доирасида сунъии интеллектдан фои даланган ҳолда Дьюпонт
модели орқали у з (акциядорлик) капиталининг рентабеллигини мос равишда
яқинлаштириш ва башорат қилиш имконияти ҳақидаги гипотезани илгари суриш
масаласини ку риб чиқамиз.
Таъкидлаш жоизки, бу фараз эмпирик тарзда, “Ў збекнефтгаз” АЖ маълумотлари
асосида 2021-2023 и иллар учун тасдиқланган. Ўшбу тадқиқот доирасида асосии
www.sci-p.uz
II SON. 2025
287
эътиборни “Ў збекнефтгаз” АЖ акцияларининг бозор қии матини (биржа котировкалари
бу и ича) у рганишдан ку ра ишлаб чиқариш ва молиявии ку рсаткичларга нисбатан
ҳосилавии ку рсаткич бу лган у з (акциядорлик) капиталининг рентабеллигини у лчашга
у тказишга ҳаракат қилиш лозим.
Шундаи қилиб, агар компаниянинг реал қии мати ку п жиҳатдан салоҳиятли
инвесторларнинг (акциядорларнинг) субъектив баҳолари билан белгиланса, ишлаб
чиқариш ва молиявии ку рсаткичлар, аксинча, унинг фаолияти самарадорлигини ва
биринчи навбатда, бошқарув блокининг саъи -ҳаракатларини объектив акс эттиради.
Компания маълумотларидан ку риниб турибдики нафақат у з (акциядорлик)
капиталининг рентабеллиги, балки акциядорларнинг инвестицион рентабеллиги (5,3
дан 0,7 гача), жалб қилинган капиталнинг рентабеллиги (ROCE - Return on Capital
Employed) ҳам пасаи иб бормоқда (5,76 дан 1,82 гача).
Ўшбу контекстда 2023 и илда бир қатор асосии ишлаб чиқариш ку рсаткичларининг
пасаи ишига қарамаи (2017-2019 и илларга нисбатан), “Ў збекнефтгаз” АЖ аи ни паи тда
республика аҳолиси ва иқтисодие т объектларини энг муҳим энергия ташувчилар билан
таъминлашда масъулиятли вазифа учун жавобгар ижтимоии компания функциясини
ҳам бажариб келае тганини аи тиш мумкин.
Шу билан бирга, келажакда бозорда барқарор позицияни таъминлаш учун
компания фаолиятининг ички имкониятлари, биринчи навбатда, у з капиталининг
рентабеллигини ошириш и у лларини кузатишни талаб қилади. Шу сабабли,
“Ў збекнефтгаз” АЖнинг у з маблағлари рентабеллигидаги ҳақиқии у згаришларнинг
сабаб-оқибат муносабатларини аниқлашга, истиқболли баҳолашни амалга оширишга
имкон берадиган воситаларни ку риб чиқиш муҳим.
Аи тиш жоизки, компаниянинг у з (акциядорлик) капиталининг рентабеллиги
компания акциядорлари учун муҳим аҳамиятга эга. Аи нан шу ку рсаткич у з
маблағларини бизнесга инвестиция қилиш самарадорлигини баҳолаи ди. Вақт у тиши
билан у з (акциядорлик) капитали рентабеллигидаги у згаришларнинг сабаб-оқибат
муносабатларини у рнатиш учун амалда, қоида тариқасида, Дьюпонт беш факторли
модели қу лланилади.
SE
TA
TA
R
R
EBIT
EBIT
EBT
EBT
NI
SE
NI
ROE
=
=
,
(1)
бу ерда NI –
соф фойда, TA –
активлар, SE –
ўз (акциядорлик) капитали; EBT –
солиқ
тўлашгача бўлган фойда, EBIT –
фоизлар ва солиқлар тўлашгача бўлган фойда; R –
тушум
(даромад). Ўшбу формулага кўра компаниянинг ўз (акциядорлик) капитали
рентабеллиги солиқ (Т) ва фоиз (I) юки коэффициентлари, EBIT (ROS) асосида
ҳисобланган сотувлар рентабеллиги, активлар айланмаси (TA) ва молиявий дастакларга
(FL) боғлиқ.
2021, 2022 ва 2023 и илларда ку рсаткич 7 фоиздан 4 фоизгача тушиб кетиши
кузатилади. Фикримизча, мазкур ку рсаткич қии матларининг тушиб борувчи
динамикасини ҳисобга олган ҳолда самарадорлик ку рсаткичи у сишининг энг муҳим
омилларини у з ичига олган адекват иқтисодии ва математик моделни ишлаб чиқиш
керак деб ҳисоблаи миз. Шу сабабли, анъанавии эконометрик модель асосида дастлабки
маълумотларни юқори даражада аниқлик билан яқинлаштириш имконияти ҳақида
гипотеза илгари сурилади. Бундаи гипотезани синаб ку ришда корреляцион-регрессия
таҳлили (КРТ) у тказилади ва энг кичик квадратлар усули е рдамида алоқа
тенгламасининг параметрлари аниқланади.
КРТ давомида т-тестининг жуда паст ҳисобланган қии мати (0,91 е ки 1 дан кам)
туфаи ли дарҳол ту ртинчи омилни моделдан чиқариб ташлаш зарурлиги аниқланди. Ку п
(беш факторли) регрессия тенгламасида бу муҳим эмас.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
288
1-
жадвал
Кўп регрессия тенгламасининг адекватлигини баҳолаш
Регрессия
тенгламасининг
адекватлигини
текшириш
жараёнининг номи
Анъанавий эконометрик моделнинг спецификацияси
Y=-54,6+6,12X
1
+54,2X
2
+
1,05X
3
+5,09X
5
Y=-38,8+42,5X
2
+1,14X
3
+
4,4X
5
Регрессия
коэффициентларининг
статистик аҳамияти
ҳақидаги гипотеза
α
=0,05
ва
ν=7
t
жадв
=2,365.
t
тахмин
=(-5,63;2,06;6,51;3,25;5,72)
бўлган ҳолатда
Иккинчи регрессия параметри
учун (биринчи омил билан)
ҳисобланган коэффициент
қиймати жадвалдаги қийматдан
камроқ. Демак, иккинчисидан
ташқари барча регрессия
параметрлари муҳим аҳамиятга
эга.
При α
=0,05
ва
ν=8
t
жад
=2,306.
t
тахм
=(-5,45;5,87;2,99;4,5)
Барча регрессия
параметрлари учун
мезоннинг ҳисобланган
мутлақ қиймати жадвал
қийматидан ошиб кетади.
Демак, регрессия
тенгламасининг барча
параметрлари муҳим
аҳамиятга эга.
Регрессия
тенгламасининг
статистик аҳамияти
ҳақидаги гипотеза
α=0,05, ν
1
=4
ва
ν
2
=7 F
жадв
=4,12
бўлган ҳолатда
Ўхшаш кўрсаткичнинг
ҳисобланган қиймати 42,9.
Бу ердан, F
тахм
>F
жадв
.
Бу
регрессия тенгламасининг
аҳамиятини кўрсатади
.
α=0,05, ν
1
=3
ва
ν
2
=8 F
жадв
=4,07.
Ўхшаш кўрсаткичнинг
ҳисобланган қиймати
39,63.
Бу ердан
, F
тахм
>F
жадв
.
Бу регрессия тенгламасининг
аҳамиятини кўрсатади
.
Регрессия
тенгламасининг
сифатини баҳолаш
R
2
=0,961.
Тузатилган (адаптив) аниқлаш
коэффициентининг қиймати
0,938.
Иккала кўрсаткич ҳам 0,9 дан
юқори қийматларни олади.
Бу модель аниқ истиқболли
тахминни тақдим этишини
кўрсатади.
R
2
=0,937.
Тузатилган (адаптив)
аниқлаш коэффициентининг
қиймати 0,913.
Иккала кўрсаткич ҳам 0,9 дан
юқори қийматларни олади.
Бу модель аниқ истиқболли
тахминни тақдим этишини
кўрсатади.
Регрессия тенгламаси
ёрдамида ҳисоблаш
хатоларини баҳолаш
Ўртача/максимал яқинлашиш
фарқи мос равишда 6,3 ва
14,6
фоиз
.
Агар биринчи кўрсаткич асосида
регрессия тенгламаси дастлабки
маълумотларни юқори
даражадаги аниқлик билан
яқинлаштиришга имкон берса,
иккинчи кўрсаткичга асосланиб
-
фақат мақбул даражадаги
аниқлик билан.
Демак, модель бизга фақат
бирламчи
(тахминий)
истиқболли баҳоларни олиш
имконини беради.
Ўртача/максимал яқинлашиш
фарқи мос равишда 12,1 ва
46,3
фоиз
.
Биринчи кўрсаткичга кўра,
регрессия тенгламаси бизга
асл маълумотларни фақат
мақбул даражадаги аниқлик
билан яқинлаштиришга
имкон беради. Иккинчи
кўрсаткичнинг ғайритабиий
юқори қийматини ҳисобга
олган ҳолда, биз моделни
амалда қўллаш мумкин эмас
деган хулосага келишимиз
мумкин (хусусан, самарали
индикаторни башорат қилиш
учун).
www.sci-p.uz
II SON. 2025
289
Тегишли жадвалдаги маълумотларга ку ра, ту рт факторли модель дастлабки
маълумотларни фақат мақбул даражада аниқлик билан тахмин қилиш имконини беради
ва шунинг учун фақат бирламчи (тахминии ) узоқ муддатли баҳоларни олиш мумкин.
Иккинчи модель, максимал яқинлашиш хатосининг ҳаддан зие д даражада юқори
қии мати туфаи ли, амалда қу лланилмаи диган бу либ чиқди. Шунинг учун аввал илгари
сурилган гипотезани рад этилган деб ҳисоблаш мумкин.
Шу сабабли, иш доирасида кеи инги гипотеза илгари сурилади ва
неи ромоделлаштириш е рдамида асл маълумотларни юқори даражадаги аниқлик билан
яқинлаштириш имконияти бу и ича синовдан у тказилади. Бундаи ҳолда, башорат қилиш
функциясини амалга ошириш учун турли хил конфигурацияга эга (нафақат яширин
қатламлар сони, балки улардаги неи ронлар сони ҳам у згаради) адекват неи рон
моделлардан (ку п қатламли персептрон) тегишли жамланма тузилади (1-жадвал).
Намуна ҳажми кичик бу лганлиги сабабли, кузатишлар у қув ва синов кичик
ту пламларига бу линмаи ди. Бу шуни англатадики, неи рон моделларнинг адекватлиги
учун у қитиш ҳам, кеи инги синовлари ҳам кузатишларнинг бутун мажмуасида амалга
оширилади. Бундаи ҳолда, назоратсиз машинани у рганиш усули қу лланилади. Сунъии
неи рон тармоғини у ргатиш мақсадида Back-Propagation алгоритми танланган. Бундаи
ҳолда, у қитиш он-лаи н режимда амалга оширилади, яъни синаптик оғирликларни
тузатиш у қув мажмуасидан ҳар бир кузатиш тақдимотидан кеи ин амалга оширилади.
Ў рганиш параметрлари дастлаб дастурии маҳсулотда ку рсатилган: у рганиш
тезлиги (умумии оғирликни тузатиш қии матидаги градиент компонентининг
катталиги) - 0,1 ва момент (вазннинг охирги у згаришини ҳисобга оладиган умумии
оғирликни тузатиш қии мати бу лган инерцияли компонент қии мати) - 0,9. Бизнинг
ҳолатда, машғулот 10 000 га етганда тугаи ди. Бундаи ҳолда, агар хато 0,05 дан кам бу лса
(5 фоиздан ошмаса) кузатув ту ғри тан олинган деб ҳисобланади. Фаоллаштириш
функцияси гиперболик тангенсдир. Чиқариш у згарувчиси е ки ишлаш ку рсаткичи
компаниянинг у з капиталининг рентабеллигидир. Шу билан бирга, илгари у тказилган
КРТни ҳисобга олган ҳолда, кириш у згарувчилари тизимига Дьюпонт моделидан ту ртта
омил (биринчи, иккинчи, учинчи ва бешинчи) киритилган.
Жадвалдаги маълумотлардан ку риниб турибдики, асосии фаолиятдан тушган
даромаднинг 12 дан 14 фоизгача ортиши компаниянинг у з (акциядорлик) капитали
рентабеллигининг 8,5 фоиздан 11 фоизгача ошишига олиб келди. Бу ердан ку риниб
турибдики, агар воқеалар пессимистик эмас, балки энг эҳтимолии сценарии бу и ича
ривожланса, бу самарали ку рсаткичнинг 2,5 фоиз пунктига ошишига олиб келади.
Сотиш даромадининг яна 2 фоиз пунктига (14 дан 16 фоизгача) ошиши компаниянинг
у з капитали рентабеллигининг 11 дан 16,4 фоизгача янада интенсив у сишига олиб
келади. Шундаи қилиб, агар воқеалар энг эҳтимолли эмас, балки оптимистик сценарии
бу и ича ривожланса, самарадорлик ку рсаткичи 5,4 фоиз пунктга ошади (2-жадвал).
2-жадвал
“Ўзбекнефтгаз” АЖнинг ўз (акциядорлик) капитали
рентабеллигини прогнозлаш
Сценарийлар
2024
йил
(
баҳолаш
)
X
1
X
2
X
3
X
5
Y
Пессимистик
0,8
0,6
12
4,5
8,5
Катта эҳтимол билан
0,8
0,6
14
4,5
11,0
Оптимистик
0,8
0,6
16
4,5
16,4
www.sci-p.uz
II SON. 2025
290
“Ў збекнефтгаз” АЖ мисолида нефть-газ корхоналари у з (акциядорлик)
капиталининг рентабеллигини ретроспектив баҳолаш натижаларига ку ра, ку рсаткич
қии мати 2021-2024 и илларда сезиларли у згаришларга дуч келганлигини ку риш
мумкин. Бундан олдинги давр ва тадқиқот даврида мазкур ку рсаткичнинг у сиш
даврлари сезиларли қисқариш даврлари билан алмашинди. Бу компаниянинг у з
капитали рентабеллигидаги у згаришларнинг сабаб-оқибат муносабатларини аниқлаш
зарурлигини ку рсатади.
Сабабларни аниқлашнинг мумкин бу лган воситаларидан бири Дьюпонт
қонуниятининг беш факторли модели бу либ, у биринчи навбатда компаниянинг ишлаб
чиқариш фаолияти самарадорлигини ҳисобга олади.
Хулоса ва таклифлар.
Ў тказилган тадқиқот доирасида нафақат мавжуд вазиятни, балки унинг
келажакдаги у згаришларини ҳам кузатишнинг юқори аниқликдаги замонавии
воситаларидан фои даланиш лозимлиги асосланди. Ўшбу муаммони ҳал қилиш учун
корреляцион-регрессия таҳлил ва энг кичик квадратлар усули орқали эмас, балки
сунъии интеллектдан фои даланишнинг мақсадга мувофиқлиги эмпирик тарзда
исботланди. Сунъии интеллект элементларини қу ллаш е рдамида нефть-газ
корхоналари асосии фаолиятидан тушган даромаднинг 12 дан 14 фоизгача ортиши
компаниянинг у з (акциядорлик) капитали рентабеллигининг 8,5 фоиздан 11 фоизгача
ошишига олиб келиши, агар воқеалар энг эҳтимолли эмас, балки оптимистик сценарии
бу и ича ривожланса, самарадорлик ку рсаткичи 5,4 фоиз пунктга ортиши асосланди.
Ҳозирги вақтда “Ў збекнефтгаз” АЖнинг молиявии ҳисоботлари компаниянинг
халқаро мақомини ҳисобга олган ҳолда МХХС ва БХМС стандартлари асосида тузилади.
Миллии ва халқаро бухгалтерия ҳисоботи стандартларидаги ку плаб фарқларга қарамаи ,
асосии молиявии ку рсаткичлар у ртасида кучли боғлиқлик мавжуд. Шу сабабли, биз
“Ў збекнефтгаз” АЖ маълумотларини илгари аи тиб у тилган иккита молиявии ҳисобот
стандартларига мувофиқ таққослаб, эмпирик тадқиқот натижаларини ку риб чиқдик.
Компания даромадига нафақат ишлаб чиқариш фаолияти ҳажми ва унинг
самарадорлиги (хусусан, бирлик харажатларининг босқичма-босқич камаи иши
углеводород ишлаб чиқаришга ижобии таъсир ку рсатади), балки нарх омили – халқаро
бозорда табиии газ ва Брент нефтининг у ртача нархи ҳам аҳамиятли. Шуни таъкидлаш
керакки, ишлаб чиқариш фаолияти ку рсаткичлари ҳам, компания маҳсулотларининг
нархи ҳам ку п жиҳатдан раҳбарият томонидан қабул қилинган қарорларгагина эмас,
балки қоида тариқасида нефть-газ компаниялари инвестиция фаолиятига таъсир
ку рсатувчи ташқи омилларга ҳам боғлиқ.
Ташқи муҳитнинг салбии омилларига қарамаи , таҳлил қилинган даврда
“Ў збекнефтгаз” АЖ фаолиятининг асосии молиявии ку рсаткичларида у сиш кузатилди.
Яъни, компаниянинг мутлақ самарадорлик ку рсаткичлари (хусусан, солиқдан олдинги
фои да ва соф фои да) қии матларида сезиларли яхшиланиш кузатилди. Бундан ташқари,
уларнинг у сишининг ижобии тенденцияси кеи инги и илда ҳам давом этиши прогноз
қилинди.
Мазкур тадқиқот асосида нефть-газ корхоналарини рақамлаштириш шароитида
инвестиция фаолияти методологиясини такомиллаштириш, жалб қилинган капитал
билан бир қаторда у з (акциядорлик) капитали самарадорлигини оширишнинг
муҳимлиги, бунда Дьюпонт қонуниятининг беш факторли модели орқали асосии
фаолиятдан тушумларни ку паи иши якунда у з (акциядорлик) капитали ку рсаткичини
ҳам ортишига олиб келиши каби омилларга эътибор қаратиш муҳим.
Бундан ташқари инвестициялар билан ишлашда бошқарув қарорларини қабул
қилиш жарае нларини рақамлаштириш, компаниянинг асосии профил и у налиши
ҳисобланган бурғилаш жарае нлари, углеводородларни қазиб чиқариш, геолого-техник
www.sci-p.uz
II SON. 2025
291
тадбирларни
амалга
ошириш
босқичларини
марказлашган
ҳолда
ту лиқ
автоматлаштириш лозим.
Адабиётлар
/
Литература
/Reference:
Bringham E.F., Ehrhardt M.C. (2008) Financial management theory and practice. Thomson
South-Western, -1107 p.
Umurzakov J. (2023) Analysis of the performance of financial and economic activities of
national oil and gas enterprises (on the example of Uzbekneftegaz JSC). Scientific Journal of
“SOCAR Proceedings” No.4 013-030, 2022 SCOPUS Cite Score: 2.3, ISSN:2218-6867.
Umurzoqov J. (2022) Improving the methodology of investment activities of oil andgas
enterprises. Mathematical Statistician and Engineering Applications. Vol. 71 No. 4. ISSN: 2094-
0343 2326-9865. http://philstat.org.ph.
Астанакулов О.Т., Асатуллаев Х.С. (2018) Анализ и оценка эффективности
инвестиционных проектов //Халқаро молия ва ҳисоб илмий электрон журнал №3, июнь,.
Борисова О.В. и др. (2015) Корпоративные финансы. Учебник и практикум. М.:
Юрайт,. 651 с.
Будаев А. (2015) Нефтегазовая отрасль имеет большой потенциал для
использования лизинга /. http://m.oilcapital.ru/industry/247543
Каримов Н.Г., Хожиматов Р.Х. (2011) Инвестицияларни ташкил этиш ва
молиялаштириш. –Т.: ТДИУ, Б. 290-291.
Носиров Э.И. ва бошқалар (2012) “Инвестиция рискларини бошқариш”. Ўқув
қўлланма.-Т.: “Фан ва технология”. –Т.: йил, 116 бет.
Умурзаков Ж.Ш. (2023) Нефть-газ корхоналарининг инвестиция фаолияти: назария
ва амалиёт. Монография. – Тошкент: “Chinor fayzi baland” нашриёти, – 148 б.
Швецов Ю.Г., Камнев И.М. (2017) Теоретическое содержание категории “Финансы” //
Финансовая аналитика: проблемы и решения. Т. 10. Выпуск 11. С. 1206-1219.
