№ 1 (2023) Сборник научных статей студентов Академии МВД

O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov 2010 yil 12-noyabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasida: «Mamlakatimizni demokratik yangilashning bugungi bosqichdagi eng muhim yo‘nalishlaridan biri bu - qonun ustuvorligi va qonuniylikni mustahkamlash, shaxs huquqi va manfaatlarini ishonchli himoya qilishga qaratilgan sud-huquq tizimini izchil demokratlashtirish va liberallashtirishdan iboratdir. Bir so‘z bilan aytganda, yurtimizda huquqiy davlat asoslarini yanada takomillash- tirish va aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish biz uchun hal qiluvchi vazifa bo‘lib qolmoqda» 54 55 deb ta’kidladilar. Ma’lumki, ichki ishlar idoralarining faoliyati huquqni muhofaza qilish idoralarining mustaqil instituti sifatida huquqiy kafolatlar tizimida muhim ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimiz Konstitusiyasi bu borada inson huquq va erkinliklarini amalga oshirishni ta’minlashning huquqiy asosi, barchamiz uchun zarur dasturiy hujjatdir. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi jinoyat- chilikka qarshi kurash olib borayotgan mansabdor shaxslar va barcha organlardan qonunchilik hamda huquq-tartibotga, inson huquqlari va O‘zbekiston fuqarolarining qonuniy manfaatlariga qat’iy rioya qilishning ta’minlanishini talab qiladi.

Жиноятларни очиш ва тергов қилишнинг дастлабки босқичида, жиноятчиларни қидириш мақсадида қўл бармоқ изларини тадқиқ этиш бир неча йўналишларида олиб борилади. Бир томондан - бу ҳодиса содир бўлган жойда аниқланган қўл бармоқ изларини ИИБ- ларнинг эксперт-криминалистик хизматларидаги дактилоскопик ҳисоб- лардан ва марказлаштирилган (ИИВ ЭКМ) дактилоскопик картотека- ларидан текшириш бўлса, иккинчи томондан - бармоқ излари, муайян доирадаги шахсларнинг папилляр нақшлари билан бевосита тақ- қослаш, ушбу шахслар доирасини янада торайтириш ҳамда алоҳида шахсларни аниқлашда вужудга келадиган версияларни текширишда фойдаланилиши мумкин.

Ўзгартирилган ёзув билан бажарилган қўлёзма матнлар тадқиқотларининг хусусияти шундаки, бу турдаги барча тадқиқотлар икки босқичда амалга оширилади. Биринчидан, текширилаётган қўлёзманинг ғайриодатий тарзда бажарилганлигини аниқлаш, иккинчидан, текширилаётган қўлёзма ижрочисини ёзувига кўра идентификация қилиш босқичларидир.

Демократик ҳуқуқий фуқаролик жамияти ҳаётидан жиноятчиликни умуман сиқиб чиқаришнинг принципиал шартларидан бири ҳар қандай жиноятни тез ва тўлиқ очиш ҳамда содир этилган жиноий қилмиш учун айбдорга нисбатан қонунда белгиланган жазо чоралари нинг муқаррарлигини таъминлашдир. Жамият ҳаётидаги айрим жиноят- лар турли хил ўқотар қуроллар ва қуролга ўхшаш буюмлар ишлати либ содир этилади. Қуроллар ишлатилиши эса одамнинг ҳаёти ва соғлиги учун кучли хавф, таҳдид солаётганини билдиради. Шунинг учун ўқотар қуроллар ва уларга ўхшаш буюмлар ишлатилиб содир этилган жиноятларда, жиноятчи шахсларнинг ушбу қилмишлари жиноятни оғирлаштирувчи ҳолат деб тушунилади. Биринчи Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек, «бугунги кунда ички ишлар идораларининг фаолияти самарадорлигини ошириш ва уларни мустаҳкамлаш борасида юксак малакали, профессионал кадрлар тайёрлаш масаласи муҳим аҳамият касб этади...» 44 45 . Шу жиҳатдан тингловчилар томонидан Баллистик экспертиза фанини ўрганиш ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг эксперт-криминалистик хизматлари олдига қўйилган вазифаларни самарали бажаришлари учун зарур бўлган билимлар, кўникма ва малакаларни эгаллашларига йўналтирилган.

Ҳужжатларнинг техник-криминалистик экспертизасига оид тадқиқотларни ўтказадиган эксперт, ўз олдига қўйилган вазифаларни самарали бажариши учун, ушбу турдаги экспертиза объектларининг криминалистик хосса ва хусусиятлари ҳамда белгилари ҳақида тасаввурга эга бўлиши, полиграфия асослари, бўёвчи моддалар ва қоғознинг ишлаб чиқариш технологиясини билиши, муҳр (штам)лар, ёзув қуроллари ва ҳужжатларни расмийлаштиришда ишлатиладиган бошқа воситаларнинг ишлаб чиқариш технологияси ҳақида тегишли маълумотларга эга бўлиши лозим.

Жиноят ёки фуқаролик ишлари бўйича одил судловда суд-хатшунослик экспертизасининг энг кўп тарқалган тадқиқот объект-ларидан бири - бу имзо ҳисобланади. Имзо билан боғлиқ тадқиқот-ларнинг мураккаблиги, ушбу ёзув материали бўйича фойдали ахборотларнинг камлиги ва белгиларининг ифодаланиши даражаси пастлиги билан ифодаланадиган ўзига хослигига боғлиқдир. Ёзиш жараёнига турли бузувчи омилларнинг таъсири, тахмин қилинаётган ижрочилар ёзувларининг бир-бирига ўхшашлиги, имзоларни бажаришда турли техник воситалардан фойдаланиш имкониятлари бу борадаги диагностик ёки идентификацион вазифаларни ҳал этишни қийинлаштиради. Натижада етарлича асосланмаган ёки хато хулосалар чиқарилади, шунингдек «саволга жавоб беришнинг имкони йўқ» шаклидаги хулосалар берилади. Юқорида таъкидланган шароитлар экспертдан имзо ва унинг тадқиқотлари методикасининг ўзига хос хусусиятлари бўйича чуқур билимларни талаб қилади. Ёзув билан психофизилогик асосларининг бирлиги, ёзишнинг график ва техник кўникмалари билан боғлиқ имзо хатшунослик объектларининг алоҳида ўзига хос тури ҳисобланади. Бу имзо тушунчасининг ёзишни махсус маҳсули сифатидаги тушунчаси, унинг шаклланишидаги ўзига хосликлар, имзонинг асосий хусусиятлари ва унга асосланган белгилар тизими, шунингдек имзоларга нисбатан қабул қилинадиган қарорларнинг ишончлигини оширишга хизмат қиладиган умумий ва хусусий методикалари билан боғлиқдир.

Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримов «...бугунги сиёсий-ҳуқуқий воқеликни ҳисобга олган ҳолда, мамлака- тимизда ҳуқуқий таълим ва маърифатни, жамиятда ҳуқуқий билимлар тарғиботини тубдан яхшилашга йўналтирилган мақсадли кенг кўлам-ли чора-тадбирлар дастурини ишлаб чиқиш зарур», деб таъкидлаган эдилар

Хатнинг атайин ўзгартирилиши ёзувчида мавжуд бўлган ёзма ҳаракат кўникмасининг ўзгариши билан боғлиқ. Ёзувдаги ҳаракатлар нинг стереотиплигини аниқловчи кўникма тизими бутунлай бузил- майди ва охиргиси сақланиб қолади. Атайин ўзгартирилган дастхат билан бажарилган қўлёзмаларда аломатларнинг икки гуруҳи акс эттирилади - стереотип ҳаракатларнинг бузилиши натижасида пайдо бўлган «ўзгарган» ва ёзувчининг оддий дастхатига хос «ўзгармаган».

Маълумки, дастхатнинг ўзида уни бажарган шахс тўғрисида маълумот мавжуд. Хатни бажариш жараёнида ёзувчининг руҳияти, анатомик-физиологик ва бошқа ўзига хосликлар акс эттирилади. Бу маълумотларни шарҳлаб бериш ва дастхат бўйича шахс тўғрисидаги маълумотларни олиш хатшунослик экспертизасининг вазифаларидан биридир.

Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримов таъкидлаганидек, «бугунги кунда ички ишлар идораларининг фаолияти самарадорлигини ошириш ва уларни мустаҳкамлаш борасида юксак малакали, профессионал кадрлар тайёрлаш масаласи муҳим аҳамият касб этади...» 53 . Шу жиҳатдан ҳужжатларнинг техник-криминалистик экспертизаси ва ҳужжатлар тадқиқотларининг натижалари кўрилаёт- ган жиноят иши бўйича исботлов ва қидирувга оид маълумотларнинг манбаларидан бири ҳисобланади. Ҳужжатларнинг реквизитлари ва материаллари, шунингдек уларнинг тайёрлашда ишлатилган техник воситалар ўрганилар экан эксперт, кўрилаётган жиноят иши доира- сида ҳужжатнинг қалбакилаштириш ҳолати ва усулларини аниқлаш билан чегараланиб қолмайди. Экспертиза хулосалари турлича маълумотлар, масалан, тахминий ижрочи ёки жиноятчининг тусмол қилинаётган касби, полиграфия, қоғоз ишлаб чиқариш соҳасидаги махсус билимлари даражаси ёки жиноятчиларни қидирув фаолиятини мақсадга йўналган тарзда олиб боришга имкон берувчи бошқа шарт шароитлар ҳақидаги маълумотларга эга бўлиши мумкин. Турли ҳуж- жатлардаги қалбакилаштириш белгиларини аниқлаш зарурати даст- лабки давлатлар вужудга келиши билан мавжуд бўлган, масалан ҳали қадимги Рим давлатида ҳужжатларнинг қалбакилаштирилганлик бел-гиларини аниқлашга ихтисослашган махсус мутахассислар фаолият юритган. Ўша даврларда қалбаки ҳужжатларни аниқлаш мақсадида ҳужжатлардаги ёзувлар билан бирга ҳужжатнинг турли реквизитлари текширила бошланган. Ҳужжатларни турли жиноят ишлари бўйича тадқиқотлари машҳур криминалист олим Е.Ф. Буринский номи билан боғлиқ. Айнан Е.Ф.Буринский томонидан турли қалбаки ҳужжатлар- даги «қўшиб ёзиш», «тозалаш ва ўчириш»лар, муҳр ва штампларнинг акслари, матннинг бажарилган вақтини аниқлаш ва бошқа шу кабиларни аниқлаш мақсадида тадқиқотлар ўтказилган ва ижобий натижаларга эришилган.

Қўл бармоқларининг тирноқ фалангаси излари қўл кафтининг сиртидаги бошқа қисмлари изларига нисбатан кўпроқ учрайди. Бундай изларни идентификация қилиш учун папилляр нақшлари асос бўлади. Бу нақшларни ўрганишда текширилаётган шахснинг қўл бармоқлари папилляр чизиқларининг нақшлари билан солиштириб кўрадиган бир қатор аломатларни ажратиш мумкин. Қўл излари бўйича шахсни аниқлаш ушбу аломатларнинг ўзига хосликлари солиштирилаётган нақшда яхши кўринадиган бўлгандагина амалга оширилади.

Ўзбекистон Республикаси суд ҳуқуқ тизимида амалга оширилаётган ислоҳотларнинг асосий мақсади давлат органлари фаолияти- да қонунийликни таъминлаш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш, жамоат ва давлат хавфсизлигини таъминлашдан иборат. Одил судловни амалга ошириш, жиноятларни тез ва тўла очиш, жиноят содир этган ҳар бир шахсга адолатли жазо берилиши, айби бўлмаган ҳеч бир шахс жавобгарликка тортилмаслиги ва ҳукм қилинмаслиги учун айбдорларни фош этишда ҳамда қонунларнинг тўғри татбиқ этилишини таъминлашда ички ишлар органлари- нинг эксперт криминалистика хизмати ҳам муҳим аҳамиятга эга.

Бугунги кунда дунёнинг турли минтақа ва ҳудудларида авж олаётган қарама қаршиликлар, жумладан Яқин Шарқда, Ироқ ва Сурия мамлакатларида бўлаётган қонли тўқнашувлар, мусулмон дунёсидаги турли мазҳаб ва оқимлар ўртасида кучайиб бораётган ўзаро низо ва зиддиятлар, бегуноҳ одамларнинг қурбон бўлаётгани барчамизни ташвиш ва хавотирга солмасдан қўймайди

XX асрнинг сўнгги ўн йиллигида мустақилликни қўлга киритган ва бозор иқтисодиётига асосланган демократик жамият қуриш билан боғлиқ чуқур ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ислоҳотларни бошидан кечираётган Марказий Осиё давлатларида айрим норасмий исломий марказлар, жамғармалар ва халқаро диний экстремистик гуруҳларнинг ҳомийлиги ва яширин кўмаги ёрдамида ақидапараст шахслар томонидан турли диний-экстремистик гуруҳлар тузилганлиги яқин тарихимиздан кўпчиликка маълум. Мазкур гуруҳлар қаторида сохта салафийлик ва нурчилик каби диний экстремистик гуруҳлар ҳам киради.

Амир Темур ва Темурийлар даврида мамлакатни фалокат ёқасига келтириб қўйган сиёсий тарқоқлик ва мўғуллар истибдодига барҳам берилди, диёримизда марказлашган мустақил давлат ташкил этилиб, у салтанат даражасига кўтарилди. Мамлакат иқтисоди юксалиб, турли халқлар ўртасидаги ўзаро алоқалар қайта тикланди. Марказий Осиёнинг жаҳон цивилизациясида тутган ўрни ва нуфузи ортди.

Диний ақидапарастликнинг мазмун-моҳияти ҳақида маълумотга эга бўлиш уни тушунишни анча ойдинлаштиради. Ақида (араб. «ишонч») мутаассиб диндорлар учун мажбурий бўлган, улар шак келтирмасдан, муҳокама қилмасдан бажариш, эътиқод қилиш лозим деб ҳисоблайдиган диний талабдир.

Мустақилликни қўлдан бой берган халқ эрксизликка, турғунликка маҳкум. Мустамлакачилик йилларида барча соҳаларда ривожланиш депсиниб, маънавият, илм-фан ривожи секинлашди.

Барчамизга маълумки, ҳозирги вақтда дунёнинг турли минтақаларида миллатлараро ва динлараро кескинлик кучайиб бормоқда, миллатчилик, диний муросасизлик бош кўтармоқда. Бу иллатлар давлатларни емириб, жамиятни парчалаб, радикал гуруҳ ва оқимлар тегирмонига сув қўймоқда.

Today the youth accounts for the most significant part of the Uzbek society. As our President Shavkat Mirziyoyev said in his speech «Today, the pivotal appeal, namely «Our children must be stronger, more knowledgeable, smarter and certainly happier than us!» took a solid place in the minds and hearts of each of us, the parents and broad public. At present, the youth up to 30 years of age make up 32 percent of our country’s population, or 10 million people. The fact that our youth is turning into a decisive force of our today and tomorrow capable of rightfully assuming the responsibility for the future of our Homeland makes all of us proud and pleased»

Одной из самых тонких и вместе с тем самых влиятельных сфер культуры является музыка. Она может быть мощнейшим орудием как совершенствования и созидания, так и разрушения. Известно, что при помощи музыкального ритма можно ускорить или замедлить сердечный ритм. Известны африканские племена, где преступников казнили при помощи барабанного боя. Ученые выяснили, что развитие эмоциональных переживаний, при восприятии музыки связано с деятельностью многочисленных мозговых структур, ответственных за различные виды деятельности 85

Мамлакатимизда жамоат тартибини сақлаш ва фуқаролар хавф-сизлигини таъминлаш ички ишлар органларининг хизмат соҳасидаги энг муҳим вазифаларидан бири саналади. Ўзбекистон Республикасининг «Ички ишлар органлари тўғрисида»ги қонунида қайд этилганидек, соҳа ходимларининг асосий вазифалар - жиноятларнинг олдини олиш, уларни аниқлаш, уларга чек қўйиш ва уларни фош этиш, уларни тайёрлаш ва содир этишга алоқадор бўлган шахсларни аниқлаш ҳамда топиш чораларини кўришдан иборат.

Қонунчилик ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг ҳақиқийлиги, самарадорлиги, ушбу актларни ташкил қилувчи ҳуқуқ нор- маларни доимий ва қатъий равишда татбиқ этилишига боғлиқ. Бироқ давлат томонидан ўрнатилган ҳуқуқий нормалар уларни амалга оширишнинг мураккаб механизмларисиз тартибга солиш ролини бажара олмайди. Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримов таъкидлаб ўтганидек, «Қонун қабул қилиш - бу ишнинг ярми холос. Уларнинг ҳаётга тўла татбиқ қилинишига эришиш даркор. Бунинг учун қабул қилинган қонунларнинг кундалик турмушимизда амалга ошишини таъминловчи таъсирчан механизмини яратиш лозим» 

Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексида келтирилган ўн тўртта мустақил тергов ҳаракатларидан бири бу - экспериментдир

Республикамиз мустақилликка эришган дастлабки даврданоқ ўз олдига асосий мақсад қилиб, ижтимоий макон сифатида тушунила диган фуқаролик жамиятини шакллантириш йўлини танлаган эди ва шу мақсадда собитқадамлик билан ҳаракат қилиб келмоқда.

Мамлакатимизда мустақилликнинг илк даврларидан фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлаш мақсадида суд-ҳуқуқ соҳасида кенг ислоҳотлар олиб борилмоқда. Халқнинг ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ва судга нисбатан ишончини қозониш, жамиятда ҳуқуқ-тартиботни мустаҳкамлаш мақсадида бир қатор комплекс чора-тадбирлар ишлаб чиқилди ҳамда ҳаётга жалб этилмоқда.