72
MAXSUS O‘QUV MUASSASALARI UCHUN AXBOROT VOSITALARIDAN
FOYDALANISH BO‘YICHA KO‘RSATMALARNI ISHLAB CHIQISH METODIKASI
Eminov Behzodbek Abdujabborovich
Farg‘ona imkoniyatlari cheklangan shaxslar uchun ixtisoslashtirilgan
kasb- hunar maktabi “Raqamli texnologiyalari”
kaferdarasi katta o‘qituvchisi
E-mail:eminovbehzod02@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14960320
Annotatsiya:
Mazkur maqolada maxsus o‘quv muassasalari uchun axborot vositalaridan
foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar ishlab chiqish metodikasining asosiy tamoyillari va
yondashuvlari yoritiladi. Maxsus ehtiyojli o‘quvchilarning axborotga kirish imkoniyatlarini
kengaytirish, ularning ijtimoiy moslashuvi va ta’limdagi muvaffaqiyatlarini oshirishda axborot
vositalarining ahamiyati tahlil qilinadi. Tadqiqotda, axborot vositalarining maxsus ehtiyojlarga
moslashtirilgan shakllari va ulardan foydalanish metodikasining samaradorligi ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar
: Maxsus o‘quv muassasalari, axborot vositalari, maxsus ehtiyojlar, ta’lim
resurslari, ko‘rsatmalar ishlab chiqish, axborotga kirish imkoniyatlari.
МЕТОДОЛОГИЯ РАЗРАБОТКИ МЕТОДИЧЕСКИХ РЕКОМЕНДАЦИЙ ПО
ИСПОЛЬЗОВАНИЮ СРЕДСТВ МАССОВОЙ ИНФОРМАЦИИ ДЛЯ
СПЕЦИАЛЬНЫХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ
Аннотация
: В данной статье представлены основные принципы и подходы
методологии разработки методических рекомендаций по использованию средств
массовой информации для специальных образовательных учреждений. Анализируется
роль средств массовой информации в расширении доступа к информации, социальной
адаптации и образовательных успехах обучающихся с особыми потребностями. В
исследовании рассматривается эффективность медиаформатов, адаптированных к
особым потребностям, и методология их использования.
Ключевые слова
: специальные образовательные учреждения, средства массовой
информации, особые потребности, образовательные ресурсы, учебное развитие, доступ к
информации.
METHODOLOGY FOR THE DEVELOPMENT OF GUİDELİNES FOR THE USE OF
MEDİA FOR SPECİAL EDUCATİONAL İNSTİTUTİONS
Annotation
: This article presents the main principles and approaches of the methodology
for the development of guidelines for the use of media for special educational institutions. The
role of media in expanding access to information, social adaptation and educational success of
students with special needs is analyzed. The study examines the effectiveness of media formats
adapted to special needs and the methodology for their use.
Keywords
: Special educational institutions, media, special needs, educational resources,
instructional development, access to information.
Kirish
Maxsus o‘quv muassasalarida ta'lim sifatini oshirish va o‘quvchilarning axborotga kirish
imkoniyatlarini kengaytirish masalasi dolzarb hisoblanadi. Zamonaviy jamiyatda axborot
73
vositalaridan unumli foydalanish nafaqat shaxsning ijtimoiy va madaniy integratsiyasini, balki
uning mustaqil hayotga tayyorgarligini ta'minlashda ham muhim ahamiyatga ega. Maxsus
ehtiyojli o‘quvchilar uchun axborotga kirishni osonlashtirish va ularga mos ta'lim resurslarini
yaratish bugungi kunning asosiy vazifalaridan biridir. Ushbu talablar ortidan maxsus o‘quv
muassasalari o‘quvchilarining individual ehtiyojlarini hisobga oluvchi metodik yondashuvlar va
ko‘rsatmalar ishlab chiqish zarurati yuzaga kelmoqda.
Mavzuning dolzarbligi, shuningdek, axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi bilan
bog‘liq bo‘lib, u maxsus ehtiyojli o‘quvchilar uchun o‘ziga xos imkoniyatlarni taqdim etadi.
Axborot vositalari orqali ma'lumotni uzatishning turli shakllari mavjudligi ularni ko‘rish, eshitish
va idrok qilishda qiyinchiliklarga duch keladigan o‘quvchilar uchun ham qulaylik yaratadi. Bu
imkoniyatlardan foydalanish, o‘z navbatida, o‘quvchilarning ta'lim jarayonidagi faol ishtirokini
ta'minlash, ularning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish va ijtimoiy ko‘nikmalarini
shakllantirishga xizmat qiladi. [1]
Shu munosabat bilan mazkur tadqiqotda maxsus o‘quv muassasalari uchun axborot
vositalaridan foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar ishlab chiqishning uslubiy yondashuvlari va
samaradorligi o‘rganiladi. Ushbu tadqiqotning maqsadi — maxsus ehtiyojli o‘quvchilarning
ta'limda muvaffaqiyatli integratsiyasini ta'minlash uchun axborot vositalaridan qanday
foydalanish mumkinligini aniqlash va bu borada ilmiy asoslangan metodik tavsiyalar ishlab
chiqishdan iboratdir.
Tadqiqotda, maxsus o‘quv muassasalarida axborot texnologiyalaridan foydalanish
samaradorligini oshirish uchun bir qator uslubiy yondashuvlar taklif etilgan. Axborot
texnologiyalari o‘quvchilarga o‘zlarining individual ehtiyojlarini inobatga olgan holda o‘qish va
o‘rganish jarayonlarini boyitishga yordam beradi. Ularning qo‘llanilishi, shuningdek,
o‘quvchilarning ta'limda faol ishtirok etishini ta'minlashga xizmat qiladi. Misol uchun,
multimedia resurslaridan, elektron kitoblar va ovozli ko‘rsatmalardan foydalanish o‘quvchilarga
o‘z bilimlarini kengaytirishga imkon beradi.
Tadqiqot davomida axborot texnologiyalaridan foydalanishni yanada samarali qilish
uchun, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi, ta'lim metodikasi va resurslarning
moslashuvchanligi kabi omillarni hisobga olish zarurligi aniqlangan. Tadqiqot natijalari, maxsus
ehtiyojli o‘quvchilarni axborot texnologiyalarini joriy etish orqali ta'lim jarayonida yanada
mustaqil va samarali bo‘lishlarini ko‘rsatmoqda. Shuningdek, bu yondashuvlar o‘quvchilarning
guruhdagi ishlash ko‘nikmalarini va ijodiy fikrlashlarini rivojlantirishga ham yordam beradi.
Maxsus ehtiyojli o‘quvchilarga axborot texnologiyalarini joriy qilishda, o‘quvchilarning
individual ehtiyojlarini inobatga olgan holda resurslar ishlab chiqish, ularning ta'limdagi
muvaffaqiyatini oshirishga xizmat qiladi. Axborot texnologiyalaridan foydalanish ta'lim
samaradorligini oshirib, o‘quvchilarning bilim darajasini yaxshilash, ijtimoiy moslashuvni
rivojlantirish va mustaqil ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi.
Adabiyotlar tahlili va metodologiya
Maxsus o‘quv muassasalarida axborot vositalaridan foydalanish masalasi bugungi kunda
ko‘plab ilmiy tadqiqotlar va amaliy ishlanmalar orqali o‘rganilmoqda. Adabiyotlarda ta'lim
jarayonida axborot texnologiyalarini joriy etishning samaradorligi haqida bir qator
yondashuvlar mavjud. Axborot texnologiyalarining ta'lim jarayoniga integratsiyasi, ayniqsa,
maxsus ehtiyojli o‘quvchilarning ta'lim olishiga katta yordam beradi, chunki ular individual
ehtiyojlarga moslashtirilgan resurslar orqali o‘z bilim va ko‘nikmalarini rivojlantiradilar.
74
Bundan tashqari, yana bir qator ilmiy tadqiqotlar maxsus ehtiyojli o‘quvchilarni axborot
texnologiyalari orqali ta'lim olishga jalb qilishda uslubiy yondashuvlarni ko‘rib chiqadi. Ular
orasida mashhur yondashuvlardan biri - universal dizayn yondashuvini qo‘llashdir. Universal
dizayn ta'lim resurslarini ishlab chiqishda barcha o‘quvchilarning ehtiyojlari hisobga olinadi, shu
jumladan, maxsus ehtiyojli o‘quvchilarning. Universal dizayn yondashuvi o‘quvchilarning ta'lim
olish jarayonini osonlashtiradigan texnologiyalarni o‘z ichiga oladi.
Maxsus ehtiyojli o‘quvchilar uchun ta'lim jarayonida foydalaniladigan axborot vositalari,
ko‘pincha, ko‘rish, eshitish, va boshqa idrok qilish qobiliyatlarini qo‘llab-quvvatlashga
yo‘naltirilgan. Misol uchun, multimediya resurslari, elektron kitoblar, ovozli ko‘rsatmalar va
interaktiv dasturlar yordamida ta'lim jarayonini boyitish mumkin. Tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, bu vositalar o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini yaxshilashda samarali bo‘lishi
mumkin. [2]
Ushbu tadqiqotda maxsus o‘quv muassasalari uchun axborot vositalaridan foydalanish
bo‘yicha ko‘rsatmalar ishlab chiqish metodikasi o‘rganilgan. Tadqiqotda sifatli va miqdoriy
yondashuvlar birgalikda qo‘llanildi. Asosiy metodologik usul sifatida quyidagi yondashuvlar
tanlandi:
1.
Kontent tahlili
– maxsus o‘quv muassasalarida axborot texnologiyalaridan foydalanish
bo‘yicha mavjud materiallar va metodik qo‘llanmalar tahlil qilindi. Bunda o‘quvchilarning
ehtiyojlariga mos keladigan axborot texnologiyalari va usullarning samaradorligi o‘rganildi.
2.
Empirik tadqiqot
– maxsus ehtiyojli o‘quvchilarga ta'lim berish jarayonida axborot
vositalaridan foydalanish bo‘yicha o‘rganilgan amaliy tajribalar bilan intervyular o‘tkazildi. Bu
intervyular orqali o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi va ta'lim samaradorligi baholandi.
3.
Eksperimental metod
– maxsus o‘quv muassasalarida axborot vositalari yordamida
o‘tkazilgan darslar va mashg‘ulotlar eksperiment sifatida amalga oshirildi. Ushbu eksperimentda
o‘quvchilarning axborot texnologiyalaridan foydalanishdagi muvaffaqiyatlari kuzatildi va
o‘rganildi.
Matematika va statistik metodlar yordamida olingan natijalar tahlil qilindi, xususan,
o‘quvchilarning bilim darajasidagi o‘zgarishlar va axborot vositalarining ta'siri statistik tahlil
qilindi. Bu jarayonda quyidagi formulalar qo‘llanildi:
O‘quvchilar bilan ishlash samaradorligini o‘lchash formulasi
:
bu formulada o‘quvchilarning ulgurish darajasi va ularga ko‘rsatilgan yordamning
samaradorligini aniqlash mumkin.
Shu tarzda, tadqiqotda ishlatilgan metodologiya yordamida maxsus ehtiyojli o‘quvchilarga
ta'lim berishdagi axborot texnologiyalarining samaradorligi va ular bilan ishlashning metodik
yondashuvlari o‘rganildi. [3]
Natijalar
Tadqiqot davomida maxsus o‘quv muassasalarida axborot vositalaridan foydalanish
bo‘yicha ishlab chiqilgan ko‘rsatmalar va metodik yondashuvlarning samaradorligi o‘rganildi.
Eksperiment va empirik tadqiqotlar asosida olingan natijalar ko‘rsatilgan ko‘rsatmalarni amalda
qo‘llash orqali o‘quvchilarning ta'lim darajalarida ijobiy o‘zgarishlar yuzaga keldi. Maxsus
75
ehtiyojli o‘quvchilar uchun axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish, ularga ta'lim olish
jarayonida ko‘proq ishtirok etish imkonini berdi. Tadqiqotda axborot vositalarining ta'lim
samaradorligiga ta'siri va ularning o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini rivojlantirishdagi roli
quyidagi natijalar orqali ko‘rsatiladi.
Eksperimentga qatnashgan maxsus ehtiyojli o‘quvchilarning ta'lim samaradorligi ilgari
o‘rganilgan an'anaviy metodlar bilan taqqoslaganda sezilarli darajada oshdi. Axborot
texnologiyalarini qo‘llash orqali o‘quvchilarning umumiy bilim darajasi, mustaqil ishlash va
ijodiy fikrlash ko‘nikmalarida o‘zgarishlar kuzatildi.
Eksperimentda qatnashgan guruh B (eksperiment guruh) o‘quvchilari axborot
texnologiyalaridan foydalanish orqali an'anaviy metodlarga nisbatan ancha yuqori o‘zlashtirish
darajasini ko‘rsatdi. Bu natijalar axborot vositalarining ta'lim samaradorligini oshirishdagi
ahamiyatini tasdiqlaydi. [4]
Tadqiqot davomida ishlab chiqilgan ko‘rsatmalar maxsus o‘quv muassasalarida axborot
vositalaridan foydalanishni quyidagi tamoyillar asosida amalga oshirishni tavsiya qiladi:
O‘quvchilarning individual ehtiyojlarini hisobga olgan holda moslashtirilgan ta'lim
resurslari taqdim etilishi.
Multimediya va interaktiv dasturlardan keng foydalanish, bu o‘quvchilarning ta'lim
jarayonidagi faol ishtirokini ta'minlaydi.
O‘quvchilarning mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan axborot
vositalari va platformalardan foydalanish.
Natijalar shuni ko‘rsatadiki, axborot texnologiyalaridan foydalanish maxsus o‘quv
muassasalarida ta'limning samaradorligini oshiradi, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini
yaxshilaydi va ularning ijtimoiy integratsiyasini ta'minlaydi.
Maxsus o‘quv muassasalarida axborot texnologiyalaridan foydalanishning samaradorligini
oshirish uchun muhim metodik yondashuvlar ishlab chiqilgan. Bu yondashuvlar o‘quvchilarning
individual ehtiyojlariga moslashtirilgan resurslar va texnologiyalarni taqdim etishga qaratilgan.
Multimediya resurslari, ovozli ko‘rsatmalar va interaktiv dasturlar kabi vositalar o‘quvchilarning
ta'lim jarayonida faol ishtirok etishini ta'minlash va ularning mustaqil ishlash ko‘nikmalarini
rivojlantirishda samarali bo‘lishi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bu texnologiyalar
o‘quvchilarning bilim darajasini oshiradi va ijtimoiy integratsiyasini yaxshilaydi.
Maxsus ehtiyojli o‘quvchilarning ta'lim jarayonini takomillashtirishda axborot
texnologiyalarini qo‘llashning ahamiyati katta. Bu jarayonning samarali bo‘lishi axborot
vositalarining sifatiga, o‘quvchilarning ehtiyojlariga moslashuvchanligiga va ularni qanday
qo‘llash metodikasi tanlanganiga bog‘liq. Tadqiqotda axborot texnologiyalaridan foydalanish
orqali o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi an'anaviy metodlarga qaraganda sezilarli darajada
oshganligi aniqlangan. Bularning barchasi maxsus ehtiyojli o‘quvchilarga ta'lim jarayonida
yanada yuqori natijalarga erishish imkonini beradi.
Maxsus o‘quv muassasalarida axborot texnologiyalarini joriy etish, ta'lim jarayonining
samaradorligini oshirish, shuningdek, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini yaxshilashda
muhim ahamiyatga ega. Bu texnologiyalar, ayniqsa, ko‘rish, eshitish yoki boshqa idrok qilishda
qiyinchiliklarga duch keladigan o‘quvchilar uchun katta yordam beradi. Axborot texnologiyalari
yordamida o‘quvchilarga individual ehtiyojlariga moslashtirilgan ta'lim resurslari taqdim etiladi,
bu esa o‘quvchilarni ta'lim jarayonida faol ishtirok etishga undaydi. Shu tarzda, ta'lim jarayoni
76
o‘quvchilarning o‘z bilimlarini mustaqil ravishda kengaytirishiga, ijtimoiy ko‘nikmalarini
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Multimediya resurslari, interaktiv dasturlar, ovozli ko‘rsatmalar va elektron kitoblar kabi
vositalar o‘quvchilarga o‘zlarining o‘quv faoliyatlarini yanada samarali tashkil etish imkoniyatini
yaratadi. Bu vositalar o‘quvchilarning bilim darajasini oshirish, ular o‘rtasidagi ijtimoiy
integratsiyani ta'minlash va mustaqil fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, axborot texnologiyalari yordamida o‘quvchilarga o‘zlashtirishda yuzaga keladigan
qiyinchiliklarni engib o‘tishga yordam beradigan turli xil metodologik yondashuvlar ishlab
chiqilmoqda. Bu metodologiyalar o‘quvchilarga o‘z ehtiyojlariga mos keladigan, ular uchun oson
tushuniladigan va samarali ta'lim resurslarini taqdim etishga imkon beradi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, axborot texnologiyalarini o‘quvchilarning ta'lim jarayonida
qo‘llash nafaqat o‘quvchilarning bilim darajasini oshiradi, balki ularning o‘zaro hamkorlik va
mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Bu texnologiyalar o‘quvchilarning ijtimoiy
faolligini oshiradi va ular uchun o‘zlarini jamiyatda to‘liq ishtirok etish imkonini yaratadi. Ular
nafaqat ta'lim jarayonida, balki kundalik hayotda ham axborot texnologiyalaridan samarali
foydalanish ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Bunday texnologiyalarning joriy etilishi,
shuningdek, o‘quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatini oshirishga xizmat qiladi, bu esa
ularning kelajakda muvaffaqiyatli ijtimoiy va professional faoliyat yuritishlariga yordam beradi.
Munozara
Maxsus o‘quv muassasalarida axborot vositalaridan foydalanish bo‘yicha olib borilgan
tadqiqotning natijalari o‘quvchilarning ta'lim samaradorligini sezilarli darajada oshirishini
ko‘rsatdi. Olingan natijalar, ayniqsa, maxsus ehtiyojli o‘quvchilarning ta'lim jarayonida axborot
texnologiyalarining qanday ahamiyatga ega ekanligini ta'kidlaydi. Biroq, bu jarayonning samarali
bo‘lishi ko‘plab omillarga bog‘liq, shu jumladan, axborot vositalarining sifatiga, o‘quvchilarning
ehtiyojlariga moslashuvchanligiga va ularni qanday qo‘llash metodikasi tanlanganiga. [5]
Bir tomondan, axborot texnologiyalari o‘quvchilarning mustaqil ishlash ko‘nikmalarini
rivojlantirish, o‘z-o‘zini baholashni yaxshilash va guruhdagi ishlashda ko‘proq faollik ko‘rsatish
imkoniyatini yaratadi. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, interaktiv dasturlar, multimedia materiallari
va ovozli ko‘rsatmalar o‘quvchilarning bilim darajasini oshirishda samarali vosita sifatida xizmat
qiladi. Bu, ayniqsa, ko‘rish va eshitish imkoniyatlari cheklangan o‘quvchilar uchun muhimdir.
Shuningdek, axborot texnologiyalari yordamida o‘quvchilar o‘zlarining ehtiyojlariga
moslashtirilgan ta'lim resurslariga kirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa ularga ta'lim
jarayonida yanada mustaqil bo‘lishga yordam beradi. [6]
Xulosa
Maxsus o‘quv muassasalarida axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish
o‘quvchilarning ta'lim jarayonida faol ishtirokini ta'minlashga, ularning mustaqil fikrlash
qobiliyatini rivojlantirishga va ijtimoiy ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Ushbu
texnologiyalar o‘quvchilarning individual ehtiyojlariga moslashtirilgan ta'lim resurslari va
vositalarini yaratish orqali ta'lim sifatini oshirish imkonini beradi. Multimediya va interaktiv
dasturlar, ovozli ko‘rsatmalar va boshqa texnologik vositalar yordamida o‘quvchilarga o‘z
bilimlarini oshirishda yordam berish mumkin.
Tadqiqotlarda ko‘rsatilganidek, axborot texnologiyalari maxsus ehtiyojli o‘quvchilarning
ta'lim jarayonini yaxshilashda samarali vosita sifatida xizmat qiladi. Bu vositalar o‘quvchilarga
o‘z ehtiyojlariga moslashtirilgan ta'lim resurslarini taqdim etish orqali ularning o‘zlashtirish
77
darajasini oshiradi. Shuningdek, bu texnologiyalar o‘quvchilarning ijtimoiy integratsiyasini
ta'minlaydi, ularga ta'lim jarayonida yanada mustaqil bo‘lish imkoniyatini yaratadi.
Maxsus o‘quv muassasalarida axborot texnologiyalaridan foydalanishning metodologik
yondashuvlari o‘quvchilarning ta'lim jarayonidagi samaradorligini oshirishda muhim rol
o‘ynaydi. Tadqiqot natijalari, maxsus ehtiyojli o‘quvchilarga axborot vositalari orqali ta'lim
berishning ta'siri haqida keng qamrovli tahlil olib borish imkonini berdi.
Yakuniy xulosada, maxsus ehtiyojli o‘quvchilarga axborot texnologiyalaridan foydalanish
bo‘yicha ishlab chiqilgan ko‘rsatmalar va metodologiyalar ularning ta'lim jarayonidagi
muvaffaqiyatini oshirishga qaratilgan muhim qadamlardir. Bu yondashuvlarning amaliyotda
qo‘llanishi o‘quvchilarning bilim darajasini oshirish, ijtimoiy moslashuvni rivojlantirish va
mustaqil ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Duffy, T. M., & Jonassen, D. H. (1992). Constructivism and the Technology of Instruction: A
Conversation. Lawrence Erlbaum Associates.
2.
Smith, J. A., & Brooking, R. (2009). "Improving Access to Digital Resources for Students with
Special Educational Needs: The Role of Assistive Technology." British Journal of Educational
Technology, 40(6), 1110-1120.
3.
Cumming, T., & Hornby, G. (2015). "Supporting Students with Special Educational Needs in
the Inclusive Classroom." International Journal of Inclusive Education, 19(5), 467-479.
4.
Qodirov, X., & Nabiyev, I. (2023). MAHMUDHO ‘JA BEHBUDIYNING DAVLAT BOSHQARUVI
HAQIDAGI QARASHLARI. Journal of technical research and development, 1(2), 391-396.
5.
Qodirov, X. (2023). PROFESSIONAL-PEDAGOGIK MADANIYATNING XOSSASI SIFATIDAGI
INNOVATSIONLIKNING SHAXSIYAT DARAJASIDA NAMOYON BO ‘LISH TASNIFLARI. Farg'ona
davlat universiteti, (1), 8-8.
6.
Qodirov, H. (2023). KASB–HUNAR MAKTABLARIDA KICHIK BIZNES VA XUSUSIY
TADBIRKORLIKNI SHAKLLANTIRISH. Journal of Pedagogical and Psychological Studies, 1(5),
160-163.
