36
ШАХС ПСИХОЛОГИЯСИНИ ЎРГАНИШДА ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВНИНГ
НАЗАРИЙ-МЕТОДОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ
Турсунов Хамидулло Ҳабибулло ўғли
Миллий Гвардия Тошкент шаҳар бўйича бошқармаси Болалар билан ишлаш бўлими
(ББИБ) Шайхонтоҳур тумани инспектор-психологи, лейтенант
https://doi.org/10.5281/zenodo.14945040
АННОТАЦИЯ
Мақолада шахс психологиясини ўрганишнинг замонавий тизимли ёндашуви таҳлил
қилинган. Психик фаолиятнинг яхлитлиги, меъёр ва патология тушунчалари, шахснинг
тизимли ривожланиш хусусиятлари ёритилган. Шахсни ўрганишда унинг атроф-муҳит
билан ўзаро алоқалари, ички ва ташқи омилларнинг ўзаро таъсири масалалари кўриб
чиқилган. Тизимли ёндашувнинг методологик аҳамияти ва унинг психологик
тадқиқотлардаги ўрни асослаб берилган.
Калит сўзлар:
шахс психологияси, тизимли ёндашув, психик меъёр, психик фаолият
яхлитлиги, психологик мослашув, шахс ривожланиши.
ТЕОРЕТИКО-МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ СИСТЕМНОГО ПОДХОДА В
ИЗУЧЕНИИ ПСИХОЛОГИИ ЛИЧНОСТИ
Турсунов Хамидулло Хабибуллоевич
Инспектор-психолог отдела по работе с детьми (ОРРД) Шайхонтохурского района
Управления Национальной Гвардии по городу Ташкенту, лейтенант
АННОТАЦИЯ
В статье анализируется современный системный подход к изучению психологии
личности. Рассматриваются целостность психической деятельности, понятия нормы и
патологии, системные особенности развития личности. Исследуются вопросы
взаимодействия личности с окружающей средой, взаимовлияние внутренних и внешних
факторов. Обоснована методологическая значимость системного подхода и его роль в
психологических исследованиях.
Ключевые слова:
психология личности, системный подход, психическая норма,
целостность психической деятельности, психологическая адаптация, развитие личности.
THEORETICAL AND METHODOLOGICAL FOUNDATIONS OF THE SYSTEM
APPROACH IN STUDYING PERSONALITY PSYCHOLOGY
Khamidullo K.Tursunov
Inspector-Psychologist of the Department for Working with Children (DWC), National
Guard Directorate for Tashkent City, Shaykhontohur District, Lieutenant
ABSTRACT
The article analyzes the modern system approach to studying personality psychology. The
integrity of mental activity, concepts of norm and pathology, and systemic features of personality
development are examined. The issues of personality interaction with the environment, the
interrelation of internal and external factors are investigated. The methodological significance of
the system approach and its role in psychological research is substantiated.
Keywords:
personality psychology, system approach, mental norm, integrity of mental
activity, psychological adaptation, personality development.
37
КИРИШ
Шахс ва унинг психикаси алоҳида-алоҳида муносабатлар, фаолиятлар ёки
жараёнларнинг оддий йиғиндиси эмас. Масалан, инсоннинг оиладаги хулқи, ишдаги
муносабати, дўстлар даврасидаги ўзини тутиши - буларнинг барчаси бир-бири билан
боғланган ва бир бутун тизимни ташкил этади. “Инсон шахси мозаика каби турли
бўлаклардан йиғилган эмас, балки яхлит организм каби ўзаро боғлиқ қисмлардан иборат”,
деб таъкидлайди психологлар.
Ташқи ва ички омиллар шахсда алоҳида-алоҳида мавжуд бўлмайди. Улар мураккаб
алоқалар тизимига кириб, янги мазмун касб этади ва янги механизмларни ҳосил қилади.
Бу механизмлар инсон шахсининг яхлитлигини ва унинг психикасининг бутунлигини
таъминлайди. Масалан, инсоннинг характери, қобилиятлари, эҳтиёжлари ва қадриятлари
бир-бири билан узвий боғлиқ бўлиб, уларни алоҳида ўрганиб бўлмайди.
Инсонни шахс сифатида ўрганиш унинг ҳаёт тарзини, кундалик фаолиятини,
муносабатларини ва ривожланиш хусусиятларини ҳар томонлама таҳлил қилишни талаб
этади. “Шахсни тўлиқ тушуниш учун уни ҳаётнинг барча соҳаларида кузатиш керак”, деган
фикр бугунги психология фанининг асосий тамойилларидан бирига айланган. Бу эса
психологик тадқиқотларнинг асосий мақсади ҳисобланади.
Шахсни ўрганишда унинг ҳаётий тажрибаси, қадриятлари, дунёқараши, ижтимоий
муносабатлари ва фаолияти яхлит ҳолда таҳлил қилиниши керак. Чунки инсон шахси
доимий ривожланишда бўлади ва унинг хулқ-атвори турли вазиятларда турлича намоён
бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам замонавий психология фани шахсни яхлит тизим
сифатида ўрганишга алоҳида эътибор қаратади.
Психологик тадқиқотларнинг яхлит ёндашуви тобора кўпроқ психологиядаги
шахсий ёндашув билан боғланиб бормоқда. С.Л.Рубинштейн шундай деган эди: “Шахс
психологияси, унинг реал аниқлиги билан психологик ўрганишнинг асосий предмети
ҳисобланади. Шу пайтгача психологик методларнинг аксарияти алоҳида жараёнлар ва
фаолиятларни ўрганиш билан чекланиб келган. Бундай қисман, яхлит бўлмаган руҳий
тадқиқотларнинг асосий сабаби шундаки, бу алоҳида психологик ҳодисалар уларнинг
эгасидан ажратилган ҳолда, яхлит субъектга тегишли эканлиги ҳисобга олинмасдан
ўрганилган”
i
.
Л.Берталанфи томонидан берилган тизим тушунчаси - ўзаро таъсир этувчи
элементлар мажмуаси сифатида таърифланиши, моҳиятан барча объектларга тегишли
бўлиб, ҳозиргача мавжуд бўлган барча "тизим" тушунчаларининг асосини ташкил этади.
Аслида, илгари ҳам ҳар қандай тадқиқотчига ўрганилаётган объектлар қисмлардан
(компонентлар, элементлардан) иборат эканлиги маълум эди. Бироқ, умуман олганда, фан
асосан бу қисмларни алоҳида-алоҳида ўрганиш билан шуғулланган. Уларнинг
биргаликдаги фаолиятини тадқиқ этиш илмий билишнинг иккинчи даражали масаласи
бўлиб қолаверган. Эшби тўғри таъкидлаганидек, яқин вақтларгача илмий изланишлар
стратегияси асосан мураккаб бутунни оддий қисмларга ажратиш ва таҳлил қилишдан
иборат бўлган
ii
.
Инсоннинг психик фаолияти ва унинг турли хил бузилишларини чуқур ўрганишда
функционал тизимлар ҳақидаги замонавий тасаввурларнинг самарали қўлланилиши жуда
муҳим аҳамият касб этади. Бу ёндашув турли хил алоҳида фактларни бир бутун қилиб
бирлаштириш ва ҳар бир аниқ ҳолатда уларнинг умумий функционал тизим фаолиятидаги
38
ўрни, аҳамияти ва таъсирини ҳар томонлама баҳолаш имконини беради. Шуни алоҳида
таъкидлаш керакки, бундай тадқиқотларда етакчи ўрин алоҳида қисмларни ўрганишга
эмас, балки кичик тизимларнинг ўзаро мураккаб муносабатларини чуқур таҳлил қилишга
қаратилади. Бу эса бутун тизимнинг ишлаш механизмларини тўлиқроқ тушуниш
имконини беради.
Бутун мураккаб тизимнинг фаолият натижаси сифатида намоён бўладиган психик
мослашув ҳолати инсон фаолиятини “оператив тинчлик” деб аталадиган махсус даражада
самарали таъминлайди. Бу ҳолат инсон организмига нафақат турли хил табиий ва
ижтимоий омилларга энг мақбул ва тежамкор тарзда қарши туриш, балки уларга фаол,
мақсадли ва ижодий таъсир кўрсатиш имкониятини ҳам яратиб беради. Машҳур олим А.А.
Ухтомский ўз тадқиқотларида “оператив тинчлик” ҳолатини ҳаракатга доимий тайёрлик
деб таърифлаган. У таъкидлаганидек: “Бу тайёргарлик қанчалик юқори даражада ва
мукаммал ташкил этилган бўлса, турли мураккаб шароитларда “тезкор” ва оқилона
муносабат кўрсатиш қобилияти шунчалик юқори даражада намоён бўлади”
iii
. Бу фикрни
давом эттириб, таниқли тадқиқотчи Р.М.Баевская қуйидагиларни ёзади: “Мослашув
жараёнлари организм ичидаги мувозанатни ва организм билан ташқи муҳит ўртасидаги
уйғунликни доимий равишда сақлашга қаратилган. Улар бошқарув жараёнлари сифатида
нафақат ўз-ўзини бошқарувчи тизимнинг функционал даражасини турли хил мос ва номос
муҳит шароитларида барқарор сақлаб қолиш, балки асосий мақсадни самарали амалга
оширишни таъминловчи энг мақбул функционал стратегияни танлаш билан ҳам бевосита
боғлиқдир”
iv
.
Ҳозирги кунда психик “меъёр” ва “меъёрдан ташқари ҳолат” тушунчаларининг ягона
талқини мавжуд эмас. Бу ҳолатларда қўлланиладиган социологик, психологик ва тиббий
категориялар одатда салбий, кўпинча субъектив асосга қурилган бўлиб, “меъёр”да
бўлмаслиги керак бўлган омилларни таъкидлайди.
“Меъёрий” психик фаолиятни ижобий баҳолаш нуқтаи назаридан Г.К.Ушаковнинг
таърифини энг муваффақиятли деб қабул қилиш мумкин. У “меъёр”нинг қуйидаги
мезонларини келтиради: “психик ҳодисаларнинг қонуниятлилиги, уларнинг зарурлиги,
сабаб-оқибат боғлиқлиги ва тартиблилиги; инсон ёшига мос келадиган яшаш жойи
барқарорлиги ҳиссининг етуклиги; шаклланаётган субъектив образларнинг ҳақиқий
объектларга максимал даражада мос келиши; воқелик ҳолатларининг акс эттирилиши ва
шахснинг унга муносабати ўртасидаги уйғунлик; атрофдаги жисмоний, биологик ва
психик таъсирларга мос реакциялар ва таассурот образларининг бир хил турдаги хотира
тасаввурлари билан мос идентификацияси; ташқи таъсирларнинг кучи ва частотасига
мувофиқ жисмоний ва психик реакцияларнинг мослиги; ўзига ўхшаганлар орасидаги ўз
ўрнини ҳис этиш, улар билан муносабатлардаги уйғунлик; бошқа одамлар ва ўзи билан
чиқиша олиш қобилияти; ҳаёт ҳолатларига танқидий ёндашув; турли жамоаларга хос
меъёрларга мувофиқ ўз хулқини ўзгартира олиш қобилияти; ижтимоий ҳолатларга
(ижтимоий муҳитга) мос реакциялар; авлод ва яқин оила аъзолари учун масъулият ҳисси;
бир хил вазиятлардаги кечинмаларнинг доимийлиги ва айнанлиги; ҳаётий вазиятлар
ўзгаришига қараб хулқ-атвор усулини ўзгартира олиш қобилияти; бошқаларга зарар
етказмасдан жамоада (жамиятда) ўзини намоён эта олиш”
v
.
ХУЛОСАЛАР
39
Меъёрдан патологияга ўтиш чегарасини аниқлаш амалиётда жуда мураккаб масала
ҳисобланади. Бу жараён айниқса мутахассислар учун ҳам катта қийинчиликлар туғдиради,
чунки инсон психикасининг ўзгариши кўп қиррали ва мураккаб жараёндир. Инсон хулқ-
атворининг фақат бир томонини, унинг бутун психик фаолияти мажмуасидан ажратган
ҳолда баҳолаш асосида эса, одатда тўғри хулосага келиш умуман имконсиздир. Бундай
ёндашув нотўғри ташхис ва нотўғри хулосаларга олиб келиши мумкин. Бу шу билан
боғлиқки, меъёрий ва патологик психик фаолият ўртасидаги чегара оддий ва аниқ ингичка
чизиқка ўхшамайди. У анча кенг ва мураккаб соҳани қамраб олади, уни белгиловчи
механизмлар эса функционал имкониятларнинг жуда катта кўламига эга бўлиб, турли
шароитларда турлича намоён бўлиши мумкин.
“Меъёрий шахс” тушунчаси ҳақида гапирганда, кўпинча жуда муҳим бир жиҳат
эътибордан четда қолади. Бу “шахс” ва “индивидуаллик” каби фундаментал тушунчаларни
бир томондан, “меъёр” ёки “ўртача кўрсаткич” тушунчаларини иккинчи томондан
бирлаштиришда пайдо бўладиган чуқур ички зиддиятдир. Бу моҳиятан бир-бирига
мутлақо мос келмайдиган, ҳатто қарама-қарши бўлган икки тушунчанинг сунъий
бирлашувидир. "Шахс" сўзи ўз моҳиятига кўра айнан индивидуалликни, ўзига хосликни
таъкидлайди ва ҳар қандай схема, меъёр, ўртачаликка табиий равишда қарама-қаршидир.
Бу қарама-қаршилик инсон табиатининг ўзидан келиб чиқади.
Худди шундай зиддиятли ҳолат “меъёрий характер” ибораси учун ҳам тегишлидир. Бу
масалани чуқурроқ кўриб чиқадиган бўлсак, қизиқ бир ҳолатни кузатамиз. Кимдадир
маълум бир характер ёки темпераментнинг мавжудлиги ҳақида гапирганда, шу билан
бирга унинг психик тузилишидаги маълум бир бир томонламалик, психика соҳасида
маълум бир дисгармония, руҳий фаолиятининг алоҳида томонлари ўртасидаги
мувозанатнинг йўқлиги назарда тутилади. Бу ҳолат парадоксал туюлиши мумкин, аммо
чуқур мантиққа эга. Агар биз назарий жиҳатдан идеал меъёрий психикага эга одамни
кузатганимизда, албатта агар шундай одам умуман мавжуд бўла олса, унда у ёки бу аниқ
“характер”нинг мавжудлиги ҳақида гапириш деярли имконсиз бўларди. Бундай идеал
одам, қизиқ томони шундаки, психологик нуқтаи назардан “характерсиз” бўларди, яъни у
доимо олдиндан белгиланган фикрлар ва қолиплардан холи бўлиб ҳаракат қиларди ва
унинг фаолиятининг ички туртки ва майллари доимо ташқи омиллар билан мукаммал
тарзда мувозанатда ва тартибга солиниб турарди.
Тизимнинг атроф-муҳит билан алоҳида ва мураккаб бирлик ҳосил қилиши “тизим”
тушунчасининг навбатдаги муҳим принципиал жиҳати сифатида намоён бўлади. Бу жиҳат
тизимли ёндашувнинг асосий тамойилларидан бирини ташкил этади: объектни тизим
сифатида ўрганиш - унинг атроф-муҳит билан кўп қиррали ўзаро таъсирини чуқур таҳлил
қилиш, муҳитнинг турли хил таъсирларига жавобан унинг яхлит тузилма сифатидаги
ўзгаришларини батафсил тадқиқот предмети сифатида кўриб чиқиш демакдир. Бу
жараёнда тизимнинг ҳам ички, ҳам ташқи алоқалари муҳим аҳамият касб этади.
Шундай қилиб, объектни ўзаро таъсир этувчи элементлар мажмуаси сифатида кўриб
чиқишдан ташқари, тизимли тадқиқотнинг иккинчи фундаментал жиҳати - унинг
объектнинг
атроф-муҳитдаги
хулқ-атворини
ҳар
томонлама
ўрганишга
йўналтирилганлиги, яъни объект-тизимни бошқа кенгроқ тизимнинг ажралмас элементи
сифатида кўриб чиқишдир. Бу ёндашув тизимли таҳлилнинг моҳиятини янада чуқурроқ
англашга ёрдам беради. Шунинг учун тизимни фақатгина ўзаро таъсир этувчи
40
компонентлар мажмуаси сифатида таърифлаш тизимли тадқиқотнинг чуқур моҳиятини
тўлиқ очиб бера олмайди ва уни маълум маънода яширин қолдиради: тизим ҳар доим уни
ўз элементи сифатида қамраб олувчи бошқа, янада кенгроқ тизимнинг таркибий қисми
сифатида ўрганилади, ва бундай кўп поғонали ўрганиш унинг ўз элементларининг
мураккаб ўзаро таъсири натижаси сифатидаги хулқ-атвор хусусиятларини чуқур англашга
қаратилган бўлади.
Тизимли тадқиқотда объект айнан шу объектнинг (тегишли атроф-муҳитда) яхлит
ва мураккаб тузилма сифатидаги хулқ-атворини ҳар томонлама ўрганиш учун ўзаро
боғлиқ ва доимий ўзаро таъсир этувчи элементлар мажмуаси сифатида кўриб чиқилади.
Бу ёндашув объектни ҳам алоҳида, ҳам кенгроқ тизим таркибида ўрганиш имконини
беради. Хулқ-атвор эса - бу тизим сифатидаги объектнинг энг муҳим қарама-қарши
томонларидан бири бўлиб, у ушбу объектнинг доимий ҳаракати, ривожланиши ва
ўзгариши, шунингдек ўрганилаётган объект-тизимнинг атроф-муҳитини ташкил этувчи
бошқа кўплаб объектлар билан мураккаб ва кўп қиррали ўзаро таъсири билан чамбарчас
боғлиқдир.
i
Рубинштейн С.Л. Бытие и сознание.-М., 1956,-150с.
ii
Берталанфи Л. Общая теория систем: Критический обзор//Исследования по общей теории систем.-М.,1969.
iii
Ухтомский А.А. Собр.соч.'.В 5-ти т.-В 5т.-Л..1950.-Т.1.330с.-С129.
iv
Баевская О.М. биокибернетика и прогностика: Некоторые проблемы оценки адаптационно-
приспособительой деятлеьности организма/Жибернетические аспекты адаптации системы человек-среда.-
М.. 1975.-с.28.
v
Ушаков Г.К. Пограничные нервнопсихические расстройства.- 2-е изд.- М., 1987.- С. 67–79.
