41
“TA’LIMNI RAQAMLASHTIRISH SHAROITIDA OLIY TA’LIM SIFATINI
BOSHQARISHNING FALSAFIY SHARTLARI”
Islamova Durdonaxon Rustamxon qizi
Guliston davlat pedagogika instituti tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14948622
Annotatsiya:
Hozirgi kunda uzluksiz ta’limning muammolari jadal bartaraf etish usullarini
talab etmoqda. Ushbu muammolar keng qamrovli bo‘lib, talabalardan tortib professor-
o‘qituvchilargacha, sharoitlardan tortib yangi o‘quv tizimlarigacha kirib kelib ulgurdi. Keng
ko‘lamda olib borilayotgan tizimli islohotlar o‘laroq, ayni kunlarda oliy ta’lim sifatini
boshqarishning samarali yo‘lga qo‘yilishi qator ta’limiy-tarbiyaviy muammolarga yechim
bo‘lmoqda. Jumladan, mazkur maqolada ham, aynan, ta’limmni raqamlashtirish sharoitida oliy
ta’lim sifatini boshqarishning falsafiy shartlari haqida so‘ yuritiladi.
Kalit so‘zlar:
Metodologiya, raqamli ta’lim, rivojlanish, ta’lim, tarbiya, falsafiy shartlar,
integratsiya, axborot vositalari.
Kirish
. Har bir sohada o‘ining foydalilik koeffitsientini ko‘rsatib ulgurgan raqamli
texnologiyalarning ta’lim tizmida qo‘llanilishi sezilarli darajada ijobiy natijalar bermoqda. Ta’lim
tizimidagi raqamlashtirish analog ma’lumotlarni konvertatsiya qilishni anglatadi (rasmlar, video
va matn) raqamli shaklga matnlar, yozma materiallarning video, audio ko‘rinishdagi holatlari va
boshqalar. Raqamlashtirish har bir shaxsga va jamiyatning barcha sohalariga, faoliyatiga va
institutlariga ta’sir ko‘rsatadigan fundamental, davriy o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Unda
asosiy savollar tug‘iladi, masalan, shaxsiy erkinlik va nazorat, mehnat va ta’limning kelajagi va
pirovardida jamiyat va davlatning kelajagi, uning institutlari va funksiyalari. Raqamlashtirish
narsalarni tushunish usullarini va ular qanday bajarilishini o‘zgartiradi. Ammo “(d)igital
texnologiyasi vakuumda mavjud emas – u ijobiy o‘zgarish uchun ulkan salohiyatga ega, ammo
mavjud nosozlik chiziqlarini kuchaytirishi, kattalashtirishi , iqtisodiy va boshqa tengsizliklarni
yomonlashtirishi mumkin” (BMT, 2021, 4-bet) Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Raqamli
hamkorlik uchun yo‘l xaritasi” dan olingan ushbu bayonot barcha sohalarga, shu jumladan, oliy
ta’limga va uning turli vazifalari, funksiyalari va operatsiyalariga taalluqlidir. 1980-yillarda
shaxsiy kompyuterning rivojlanishi raqamli ommaviy axborot vositalarining ahamiyatini
oshirish uchun muhim boshlanish nuqtasi bo‘ldi. Rivojlanish 70-yillarning boshlarida 1990-
yillardan boshlab Butunjahon Internet tarmog‘ining tarqalishi bilan sezilarli darajada tezlashdi.
Kichikroq va arzonroq mobil qurilmalarning, ayniqsa smartfonning o‘rnatilishi hayotning deyarli
barcha sohalarida raqamli texnologiyalarning hamma joyda mavjudligiga olib keldi. 1990-
yillarning boshlarida tashkil etilganidan beri internet favqulodda tezlikda o‘sdi va hozirda dunyo
aholisining deyarli uchdan ikki qismi (63%) tomonidan foydalanilmoqda. Biroq, kirish notekis va
global raqamli bo‘linish mavjud: rivojlangan mamlakatlarda aholining 90% internetdan
foydalanadi, rivojlanayotgan dunyoda esa atigi 57%. Mintaqalar bo‘yicha bo‘linish yanada
aniqroq: Yevropada aholining 89,5% internetdan foydalanadi, Afrikadagi 39,7%.
Texnologik qurilmalarning yetishmasligi qashshoq mamlakatlardagi qator muassasalarda
va kompyuterlari yoki mobil telefonlari bo‘lmagan yoki keng tarmoqli ulanishlarga ega
bo‘lmagan yoki imkoni bo‘lmagan shaxslar orasida kuzatilmoqda. Ushbu raqamli bo‘linishning
bir tomonida ko‘plab aniq kamchiliklar mavjud. Uning misollari akademik konferensiyalarda
yoki mintaqalararo yoki xalqaro loyiha jamoalarida, ishchi guruhlarida ishtirok etish va ular
42
bilan almashinishga imkon beradigan onlayn o‘quv dasturlari va aloqa kanallariga kirishda
qiyinchiliklarni o‘z ichiga oladi. Oliy ta’limni raqamlashtirish axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini (AKT) sozlamalariga kiritish bilan bog‘liq uchta tarixiy lahzalar yoki bosqichlar
mavjud.
Birinchidan, buxgalteriya hisobi va ofisni avtomatlashtirishda kompyuterlardan keng
foydalanish.
Ikkinchidan, yuqori ixtisoslashgan dasturiy ta’minotni ishlab chiqish va ularni deyarli
barcha boshqa ilmiy tadbirlarda qo‘llash. Va nihoyat, aloqa dasturlari va ta’limni boshqarish
tizimlaridan (LMS) keng foydalanish mavjud. Unda AKTdan foydalanish bosqichma-bosqich
jarayon bo‘lib, u juda tizimli ehtiyojni baholashsiz yoki uzoq muddatli rejalashtirish yoki
strategiyasiz sodir bo‘ldi. Bu yaqinda pandemiya sabab o‘zgardi va qisman tezlashdi, bu esa
institutsional yoki tizimli rejalashtirish va amalga oshirishning yanada tizimli jarayoniga yo‘l
ochdi.
U vertikal va gorizontal ravishda tabaqalashtirilgan, o‘rta maktabdan keyingi bosqichda
ta’lim va tarbiya beradigan murakkab muassasalar tizimidan iborat. Oliy o‘quv yurtlari (OTMlar)
talabalarni o‘qitish va ularga ish joyida va ijtimoiy hayotda zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni
berishdan tashqari, o‘z jamoalariga keng ko‘lamli xizmatlarni taqdim etadilar.
Raqamlashtirishdan ancha oldin ko‘plab mamlakatlarda OTMning maxsus turi universitetlar va
masofadan turib o‘qitish va o‘qitishni ta‘minlaydigan boshqa muassasalar mavjud edi. Birlashgan
Qirollik, Germaniya, Kanada, Braziliya, Koreya va Yaponiyada “Open Universities” bor edi, ular
o‘quvchilarga o‘quv materiallarini asosan bosma shaklda yuborish va o‘quvchilar va o‘qituvchilar
o‘rtasida ko‘pincha radio orqali aloqa kanallarini taqdim etish orqali ta’lim berishgan.
Raqamlashtirish bilan bosma materiallar o‘quv dasturlari, veb-saytlar va elektron kutubxonalar,
telefon orqali esa onlayn aloqa va elektron sinflar bilan almashtirildi. Onlayn ta’lim qachon keng
tanilgan ommaviy ochiq onlayn kurslar (Mooclar) birinchi bo‘lib 2010-yillarning o‘rtalarida
ishlab chiqilgan bo‘lib, oz sonli AQSh universitetlari tomonidan keng auditoriyaga taklif qilingan.
MOOCs onlayn ta’lim salohiyatini namoyish etgan bo‘lsa-da, ular turli sabablarga ko‘ra
kutilganidek unga katta ta’sir ko‘rsatmadi.
Metodologiya.
Ta’lim sifatini boshqarishda - ta’lim xizmatlari sifatini oshirish uchun
tamoyillar va usullardan foydalanishni o‘z ichiga olgan jarayon. Ta’limda sifat jarayonlari, darslar
va amaliyotlarni takomillashtirishga qaratilgan bo‘lib, ular professor-o‘qituvchilar, talabalar
kutganlarini qondirish yoki undan oshib ketishini ta’minlaydi. Shuningdek, u mukammallik
mukofotlanadigan, manfaatdor tomonlar jalb qilinadigan va ta’lim resurslardan samarali
foydalaniladigan muhitni yaratishga intiladi. Ushbu amaliy yondashuv o‘qituvchilarga o‘z
ishlarida ta’limda sifat menejmentidan qanday samarali foydalanishni tushunishga yordam
beradi, shuningdek, uni o‘z muassasalarida amalga oshirish strategiyalarini taqdim etadi.
Ta’limda sifat nimani anglatishini va unga qanday erishish mumkinligini yaxshiroq
tushungan holda, o‘qituvchilar o‘z sohalarida yanada muvaffaqiyatli yetakchi bo‘lishlari mumkin.
Sifat menejmenti o‘quvchilarning eng yaxshi ta’lim tajribasi va natijalarini olishlarini ta’minlash
uchun ta’limda muhim ahamiyatga ega. Sifatni ta’minlash tizimlari o‘quvchilar uchun izchillikni
ta’minlash va natijalarni yaxshilash uchun operatsiyalarni monitoring qilish, baholash va
takomillashtirishga qaratilgan. Sifat menejmenti o‘qituvchilarga talabalar faoliyatini baholash,
takomillashtirish yo‘nalishlarini aniqlash va o‘qitish strategiyalarini ishlab chiqish uchun
vositalarni taqdim etish orqali yordam berishi mumkin.
43
Muhokama va natija.
Shuningdek, u barcha talabalarning ehtiyojlarini yaxshiroq
qondirish uchun oliy ta’lim ma’muriyati, o‘qituvchilari, ota-onalari va talabalari o‘rtasidagi
hamkorlikni rag‘batlantiradi. Sifat menejmenti ta’lim dasturlarini doimiy ravishda baholashga
yordam beradi, shunda masalalar jiddiyroq muammolarga aylanishidan oldin aniqlanadi.
Bundan tashqari, u texnologiyaga asoslangan ta’lim dasturlari kabi yangi tashabbuslarni
baholash uchun asos yaratadi. Sifat menejmenti tizimini (SMS) ishlab chiqish ta’lim sifatini
boshqarish uchun muhim amaliy qadamdir. U taʼlim tashkilotlariga oʻz maqsad va vazifalariga
erishish, shuningdek, koʻrsatilayotgan xizmatlar oʻquvchilar, xodimlar, ota-onalar va boshqa
manfaatdor tomonlarning talablariga javob berishini taʼminlaydigan tizimli asosni taqdim etadi.
QMS standartlarga muvofiq ishlashni monitoring qilish, mijozlar ehtiyojini qondirish darajasini
o‘lchash yoki kerak bo‘lganda tuzatish choralarini qo‘llash kabi jarayonlar orqali sifatni
yaxshilash bo‘yicha ko‘rsatmalar berishi mumkin. Bundan tashqari, u resurslarga muhtoj bo‘lgan
yoki takomillashtirish tadbirlarini amalga oshirish kerak bo‘lgan sohalarni aniqlashga yordam
beradi. SMSni ishlab chiqish orqali ta’lim provayderlari o‘zlarining va tashqi mijozlarning
talablarini doimiy ravishda qondirish orqali sifatli xizmatlarni taqdim etishlarini ta’minlashlari
mumkin.
Xulosa.
Ta’limni raqamlashtirish sharoitida oliy ta’lim sifatini boshqarishning falsafiy
shartlari
deyilganda raqamli ta’lim texnologiyalari inson ongini rivojlanishiga qanday ta’sir
qiladi? Ijobiy? Salbiymi? Degan savollarga javob bo‘lishi zarur. Ta’limni boshqarishda raqamli
texnologiyalarning inson ongiga ta’siri inson hayotining ajralmas qismiga aylandi. Ular nafaqat
kundalik faoliyatni osonlashtiradi, balki inson ongining rivojlanishiga ham sezilarli ta’sir
ko‘rsatadi. Ushbu ta’sirni
ijobiy
va
salbiy
jihatlarga ajratib ko‘rib chiqamiz.
Ijobiy ta’siri
.
1.1. Kognitiv qobiliyatlarning rivojlanishi
Raqamli texnologiyalar insonning fikrlash jarayonlarini rivojlantiradi. Xususan:
Axborotni tez va samarali qayta ishlash
– Internet va sun’iy intellekt (SI) yordamida
inson katta hajmdagi ma’lumotlarni qisqa vaqt ichida qabul qilib, tahlil qilishi mumkin
Ko‘p vazifali fikrlash (Multitasking)
– Bir vaqtning o‘ida turli platformalar bilan ishlash
inson miyasi uchun yangi chaqiriqlar yaratadi va moslashuvchanlikni oshiradi.
Tanqidiy fikrlash
– Raqamli dunyoda noto‘g‘ri yoki soxta ma’lumot ko‘p uchraydi, shuning
uchun insonlar haqiqatni ajratish, mantiqiy xulosa chiqarish va mustaqil fikr yuritishga
o‘rganadilar.
1.2. Ta’lim va ijodiy tafakkurga ta’siri
Interaktiv o‘qitish va vizualizatsiya
– Raqamli texnologiyalar Ta’lim jarayonini yanada
qiziqarli qiladi (masalan, AR/VR texnologiyalari, onlayn kurslar, interaktiv darsliklar).
Ijodkorlik va innovatsion fikrlash
– Sun’iy intellekt va raqamli dasturlar orqali inson
o‘ining ijodiy imkoniyatlarini yanada kengaytirishi mumkin (dizayn, dasturlash, san’at va
boshqalar).
Til va muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish
– Sun’iy intellekt yordamida avtomatik
tarjima, chet tillarni o‘rganish, interaktiv suhbatlar insonning kommunikativ qobiliyatlarini
rivojlantiradi.
1.3. Ijtimoiy ong va hamkorlik qobiliyatining oshishi
Internet insonlarni global tarmoqqa bog‘lab, dunyo bo‘ylab turli odamlarga muloqot qilish
imkoniyatini yaratadi.
44
Jamoaviy loyihalar va onlayn hamkorlik platformalari insonlarning jamoa bo‘lib ishlash,
muammolarni birgalikda hal qilish va kreativ yondashuvlarini oshirishiga xizmat qiladi.
Ijtimoiy tarmoqlar ijtimoiy ongni rivojlantirishga yordam beradi (masalan, ekologik
harakatlar, ijtimoiy muammolarni yoritish).
2. Salbiy ta’siri
2.1. E’tibor va xotiraning pasayishi
Raqamli texnologiyalarning haddan tashqari ko‘p ishlatilishi inson xotirasiga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin.
Kliplashgan tafakkur
– Uzoq matnlarni o‘qish va anglash qobiliyati pasayib, inson faqat
qisqa, tezkor axborotga e’tibor berishga o‘rganib qolishi mumkin.
E’tiborning qisqarishi
– Ko‘p sonli bildirishnomalar, ijtimoiy tarmoqlardagi uzluksiz
axborot oqimi inson diqqatini tarqoq holatga keltiradi.
2.2. Mavhum fikrlash qobiliyatining kamayishi
❌
Qisqa ma’lumotlarga asoslangan tafakkur rivojlanib, chuqur fikrlash, muammoni keng
miqyosda tahlil qilish qobiliyati sustlashadi.
❌
Inson raqamli yordamchilarga ortiqcha ishonib, mustaqil fikrlashga kamroq harakat qilishi
mumkin.
2.3. Texnologik qaramlik va psixologik muammolar
Dopamin ta’siri
– Ijtimoiy tarmoqlar, video o‘yinlar va raqamli kontent miyaga tezkor
zavq (dopamin) berib, kishining ularga qaram bo‘lishiga olib kelishi mumkin.
Real hayot bilan bog‘liqlikni yo‘qotish
– Raqamli dunyoda ko‘p vaqt o‘tkazish natijasida
real hayotdagi ijtimoiy muloqot va hissiy bog‘liqlik zaiflashadi.
Depressiya va tashvish
– Virtual olam va real hayot o‘rtasidagi tafovut odamlarni stress
va xavotirga solishi mumkin.
Xulosa.
Qilib aytadigan bo‘lsak, ta’limda sifat menejmentini falsafiy shartlar asosida amalga
oshirish uchun o‘qituvchilar va ma’murlar o‘quvchilarning o‘rganish tajribasi uchun eng yuqori
standartlarga rioya qilinishini ta’minlash uchun birgalikda harakat qilishlari kerak. Doimiy
takomillashtirish, jarayonni optimallashtirish, mijozlar ehtiyojini qondirish va xavflarni baholash
kabi sifat menejmenti tamoyillari oliy ta’lim muassasalariga muvaffaqiyatga erishishda yordam
berish uchun ishlatilishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 05.06.2018 yildagi PQ-3775-sonli “Oliy Ta’lim
muassasalarida Ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng
qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”
gi Qarori
2.
https://www.tutorialspoint.com/quality-management-in-education-a-practical-
