11
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA LUG‘AT USTIDA ISHLASHNING
LINGVISTIK ASOSLARI
Turdimurodova Zuhra Sherali qizi
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti
Boshlang'ich ta'lim yo‘nalishi 10-23-guruh talabasi
Toshpulatova Niyoxon Shavkatjon qizi
Ilmiy rahbar: pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD),
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14744571
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Оna tilini о‘rgatishda lug‘аtlar bilаn ishlаsh о‘quvchilаrdа
bаrchа аsоsiy kоmpetensiyаlаrni rivоjlаntirish imkоniyаtidir. Lug‘аtlаr nutqni rivоjlаntirish
uchun foydali vosita sanaladi. Lug‘аt yоrdamida о‘quvchilar sо‘z bоyligini bоyitadi, aniqlaydi va
fаоllаshtirаdi. Ulаr sо‘zlarning leksik ma’nоsi bilan tanishadilar, grаmmatik shаkllаrni
о‘zlаshtirаdilar, tо‘g‘ri imlо tаlаffuzini vа sо'zlаrdagi me’yоriy urg‘ugа riоyа qilishni о‘rgаnаdilar.
Kalit so‘zlar:
boshlang‘ich sinf, ona tili, lug‘at utsida ishlash, so‘z boyligi, nutq, ta’lim,
intelektual, madaniyat
Kirish:
Mа’lumki, boshlаng‘ich ta’lim yoshi — bu bоlaning mа’lum mаdаniy qаdriyаtlаrni
о‘zlashtirishi uchun eng sezgir dаvr, shuningdek, uning shаxsiyаtining umumiy rivоjlanishining
kо‘rsаtkichlаridаn biri sifаtida аxloqiy, mа’nаviy, intellektual rivojlanish yo‘li ham deyish
mumkin. Madaniyatga kirish, o‘z-o‘zini rivojlantirish sharti, muloqot qilish va yangi madaniy
qadriyatlarni o'zlashtirish qobiliyati, bundan tashqari, nutq qobiliyati har qanday inson
faoliyatining muhim asosi hisoblanadi. Shu sababli boshlang‘ich ta’lim o‘quvchilarining so‘z
boyligini boyitish va faollashtirish bo’yicha fundamental bilimlarni berishda asosiy vazifani
bajarib beradi. Buning uchun esa boshlang‘ich sinflardagi barcha darslarda zaruriy ishlar olib
boriladi, lekin bunda ona tili darslari yetakchi rol o‘ynaydi. Aynan mana shuning uchun ham
o‘qituvchi ushbu darslarni o‘quvchilar uchun qiziqarli va manbalarga boy tarzda tashkil qilishi
kerak.
Hamisha boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutq faolligini rivojlantirish muammosiga
alohida e’tibor berib kelingan. Hozirgi vaqtda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining so‘z boyligini
boyitish va faollashtirishning umumiy tendensiyalariga aniqlik kiritib bo‘lindi. Bu borada nutqni
rivojlantirish muammolari, maktab o‘quvchilarining til kompetensiyasini rivojlantirishning
mumkin bo‘lgan yo‘llari, nutqning monologik va dialogik shakllari tahlil qilindi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida og‘zaki va yozma nutqni shakllantirishning psixologik
xususiyatlari ham aniqlangan. Boshlang‘ich sinflar uchun ona tili dasturi boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining nutq qobiliyatlari doirasini belgilaydi, ular fonetika, grammatika, imlo va nutqni
rivojlantirishni o‘rganish jarayonida to‘rt yillik o‘qish davomida rivojlanishi kerak. Bolalar
maktabga kirganlarida, ular kundalik nutqda gapirishadi, lekin ularning so‘z boyligi ko‘pincha
kam va maktab davomida egallagan barcha g‘oyalar va tushunchalarni ifodalash uchun yetarli
bo‘lmaydi. Ayni mana shu o‘rinda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida nutqni rivojlantirishning eng
muhim vazifalaridan biri lug‘at ishini tashkil etish, uning asosiy yo‘nalishlarini ajratib ko‘rsatish
va ularni asoslash, o‘quvchilarining so‘z boyligini boyitish jarayonini boshqarishdir.
Bu jarayonda o‘quvchilarning so‘z va iboralarni tushunishi mumkinligi, biroq nutq
mobaynida to‘g‘ri va o‘rinli qo‘llay olmasligini inobatga olish joiz. Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining lug‘atini boyitish tizimida ona tili darslarida so‘z ustida ishlash, uning ma’nosi,
12
qo‘llanilishi, sinonimik va antonimik munosabatlarga kirishishi va boshqa so‘zlar bilan
birlashishi katta ahamiyatga egaligi nuqtai nazaridan ona tili darslari davomida lingvistik
lug‘atlar bilan ishlash lozim. Bu lug‘at ustida ishlash bilan o‘qituvchi ona tilining barcha
bo‘limlari bilan bog‘liq tizimli, yaxshi tashkil etilgan, pedagogik jihatdan mos ravishda tuzilgan
ishni amalga oshirgan bo‘ladi.
Tadqiqot metadologiyasi va tahlil natijalari.
Boshlang'ich sinfda o'quvchilarning lug‘at
boyligini rivojlantirish, til o‘rganish jarayonida muhim o‘rin tutadi. Til o‘rganishning asosiy
maqsadi, o‘quvchilarga nafaqat so‘zlarni eslab qolishni, balki ularni to‘g‘ri va aniq qo‘llashni
o‘rgatishdir. Lug‘atni o‘rgatish jarayonida lingvistik asoslar, ya'ni tilshunoslik fanlarining
tamoyillari va metodlari muhim ahamiyatga ega.
Lug'at va uning turlari.
Lug‘at tilshunoslikda tilning so‘z birikmalari, ya'ni so‘zlar va
ularning ma'nolarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Lug‘at turlicha bo‘lishi mumkin:
Aktiv lug‘at
– bu o‘quvchining til orqali foydalanadigan so‘zlar to‘plami. O‘quvchilarning
aktyorlik va ifoda qilishda ishlatiladigan so‘zlar bu turga kiradi.
Passiv lug‘at
– bu o‘quvchi tushunadigan, ammo o‘z nutqida kamdan-kam ishlatiladigan
so‘zlardir. Passiv lug‘atning boyligi tilni to‘g‘ri va aniq tushunishda yordam beradi.
Boshlang‘ich sinfda lug‘at o‘rgatishning lingvistik asoslari
Lug‘atni o‘rgatishda lingvistik nazariyalar va metodlar o‘quvchilarning til o‘rganish
qobiliyatini rivojlantiradi. Quyidagi tamoyillar asosida lug‘at o‘rgatish jarayoni amalga oshiriladi:
1.
Semantik asoslar (ma'no tushunchalari)
– Lug‘at o‘rgatishda so‘zlarning semantik
ma'nosi, ya'ni ular bilan bog‘liq tushunchalar, vaziyatlar va kontekstlar alohida e'tiborga olinadi.
O‘quvchilarga so‘zlarning to‘g‘ri ma'nolarini tushuntirish, ularni turli vaziyatlarda qo‘llashni
o‘rgatish juda muhim.
2.
Morfologik asoslar (so‘z tuzilishi)
– So‘zning tuzilishi, uning qismlari, affikslar
(o‘zlashtirilgan so‘zlar, qo‘shimchalar) haqida tushuncha berish boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining lug‘atini kengaytirishda samarali bo‘ladi. Morfologiya yordamida o‘quvchilar
yangi so‘zlar hosil qilishni o‘rganadilar.
3.
Sintaktik asoslar (so‘z birikmalari va gap tuzilishi)
– O‘quvchilar so‘zlarni to‘g‘ri
birikmalar yaratib ishlatishni o‘rganishlari kerak. Bu esa ularning nutqini rivojlantirishga
yordam beradi. So‘zlarning to‘g‘ri tartibda ishlatilishi va gap tuzishning asoslari bolalar uchun
muhimdir.
4.
Pragmatik asoslar (so‘zlarning ijtimoiy qo‘llanilishi)
– O‘quvchilarga so‘zlarning
ijtimoiy vaziyatlarga mos ravishda qo‘llanishini o‘rgatish kerak. Bu, ayniqsa, muomala
madaniyati va tilni ijtimoiy kontekstda to‘g‘ri ishlatish uchun zarurdir.
Lug‘at o‘rgatishda metodlar
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida lug‘atni o‘rgatishda turli metodlar ishlatiladi:
Tayyor so‘zlar orqali o‘rgatish
– O‘quvchilarga yangi so‘zlarni turli kontekstlarda
(rasmlar, hikoyalar, videolar) keltirish orqali o‘rgatish.
Tushuntirish va namoyish qilish metodlari
– O‘quvchilarga yangi so‘zlar va ularning
ma'nolarini ko‘rsatish va tushuntirish, amaliy mashg‘ulotlar orqali so‘zlarni o‘zlashtirish.
Takrorlash va mashqlar
– So‘zlarni ko‘p marotaba takrorlash, ularni mashqlar orqali
o‘rganish, yangi so‘zlar va iboralarni o‘rganishda samarali usuldir.
1. Lug‘at va uning ahamiyati
13
Lug‘at, tilshunoslikda, bir tilning so‘zlar va ularning ma'nolarini, shuningdek, bu so‘zlar
o‘rtasidagi semantik va morfologik munosabatlarni o‘rganadigan fan sifatida qaraladi. Lug‘at
o‘rgatish til o‘rganish jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi, chunki so‘zlar tilni
shakllantiruvchi asosiy birlikdir.
Boshlang‘ich sinfda lug‘atni o‘rgatish o‘quvchilarning faqat til ko‘nikmalarini emas, balki
umumiy bilim darajalarini ham oshiradi. Tilni yaxshi o‘rganish uchun o‘quvchi faqat so‘zlarni
o‘rganib qolmasdan, balki ularning ma'nolarini, ular o‘rtasidagi munosabatlarni va madaniy
kontentni ham tushunishi lozim. Shu bois, lug‘atni o‘rganishning lingvistik tamoyillari nafaqat til
bilimlarini, balki ijtimoiy va madaniy jihatlarni ham hisobga oladi.
2. Semantik asoslar (ma'no va tushuncha)
Semantika – bu tilning ma'no va tushunchalarini o‘rganadigan tarmoqdir. Lug‘atni
o‘rgatishda semantik tamoyil o‘quvchilarga so‘zlarning ma'nolarini to‘liq tushunishga yordam
beradi. So‘zlarning ma'nosi nafaqat ularning to‘g‘ridan-to‘g‘ri, lekin kontekstga qarab o‘zgarishi
mumkin. Masalan, "yashash" so‘zi turli kontekstlarda turlicha ma'nolarni anglatishi mumkin:
birinchi ma'nosi "hayot kechirish" bo‘lsa, ikkinchi ma'nosi "biror joyda istiqomat qilish" bo‘lishi
mumkin.
3. Morfologik asoslar (so‘z tuzilishi)
Morfologiya so‘zlarning tuzilishini va ularning shakllanish jarayonini o‘rgatadi. Bu, ayniqsa,
boshlang‘ich sinfda o‘quvchilar uchun juda muhim, chunki ular so‘zlarning ildizlari,
qo‘shimchalari va shakllarini o‘rganish orqali yangi so‘zlarni yaratishni o‘rganadilar.
Misol uchun, o‘quvchilarga "-lik" qo‘shimchasining qanday ishlatilishini ko‘rsatish orqali,
ular "kitob" so‘ziga "-lik" qo‘shimchasini qo‘shib, yangi so‘z "kitoblik"ni yaratishlari mumkin. Bu
usul orqali o‘quvchilar so‘zlarning tuzilishini tushunishadi va yangi so‘zlar yaratish
ko‘nikmalarini rivojlantiradilar.
Shuningdek, morfologiya yordamida o‘quvchilarga so‘zning shakllanishi (masalan, ot, fe'l,
sifat va boshqalar) tushuntiriladi. Bu esa o‘z navbatida sintaksis va gap tuzilishida o‘quvchilarga
yordam beradi.
4. Sintaktik asoslar (so‘z birikmalari va gap tuzilishi)
Sintaksis – bu so‘zlarning va so‘z birikmalarining gapda qanday joylashishini o‘rganadigan
fan. So‘zlar bir-biri bilan qanday bog‘lanishini, jumlalar va iboralarning tuzilishini tushunish
o‘quvchilarga tilni to‘g‘ri ishlatishga yordam beradi. Sintaksis asoslari, ayniqsa, boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun juda zarur, chunki bu ularga so‘zlarni to‘g‘ri joylashtirishni o‘rgatadi.
Misol uchun, "men maktabga boraman" va "maktabga men boraman" jumlalarining
semantik ma'nosi bir xil bo‘lishi mumkin, ammo sintaktik tuzilishi boshqacha. O‘quvchilarga bu
kabi sintaktik farqlarni o‘rgatish orqali, ular turli xil gaplar tuzishni o‘rganadilar va nutqdagi
aniqlikni oshiradilar.
5. Pragmatik asoslar (tilning ijtimoiy jihatlari)
Pragmatika so‘zlarning ijtimoiy kontekstda qanday ishlatilishini o‘rganadi. Lug‘atni
o‘rgatishda o‘quvchilarga so‘zlarning muayyan ijtimoiy vaziyatlarda qanday ishlatilishini
tushuntirish muhimdir. Bu so‘zlarning rasmiy yoki norasmiy holatlarda, do‘stlar bilan yoki
o‘qituvchi bilan gaplashishda qanday farqlanishini o‘z ichiga oladi.
Masalan, "salom" so‘zi rasmiy yoki norasmiy vaziyatda ishlatilishi mumkin. O‘quvchilarga
bu farqlarni o‘rgatish, ularning tilni turli ijtimoiy kontekstlarda to‘g‘ri ishlatishiga yordam
14
beradi. Pragmatika, shuningdek, o‘quvchilarga jamiyatdagi tilni ishlatish madaniyatini o‘rgatadi,
bu ularning nutq madaniyati va umumiy ijtimoiy mahoratini rivojlantiradi.
6. Lug‘at o‘rgatishda metodlar
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida lug‘at o‘rgatishning turli metodlari mavjud. Ular
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Vizual metodlar
: Rasmlar, grafiklar, diagrammalar va videolar yordamida yangi so‘zlarni
o‘rgatish. Bu usul o‘quvchilarga yangi so‘zlarning ma'nolarini tasavvur qilishda yordam beradi.
Tegishli kontekstda o‘rgatish
: Yangi so‘zlarni turli vaziyatlarda qo‘llab ko‘rsatish.
Masalan, o‘quvchilarni so‘zlarni hikoya qilish, suhbatda ishlatish yoki muayyan vaziyatlarda
qo‘llash orqali o‘rgatish.
O‘yin metodlari
: Til o‘rgatishda o‘yinlar yordamida o‘quvchilarning diqqatini jalb qilish.
Bu, o‘quvchilarga yangi so‘zlarni o‘rganish va ularni qiziqarli tarzda qo‘llash imkonini beradi.
Tinglash va talaffuz metodlari
: So‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish va ularni kontekstdan
tushunish uchun mashqlar. Bu metod o‘quvchilarga so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish va ularni
so‘zlashuvda ishlatish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Xulosa
qilib o‘quvchining aqliy va nutqi rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri
uning so‘z boyligi, o‘z fikrini to‘g‘ri, izchil va hissiy ifoda eta olishi deyish mumkindir.
O‘quvchining faol so‘z boyligi qanchalik boy bo‘lsa, uning og‘zaki va yozma nutqi shunchalik
mazmunli va rang-barang bo‘ladi. Tilda ravon gapirishga erishish uchun darslar davomida,
xususan, ona tili darslarida lug‘atlardan samarali foydalanish, lug‘at ustida takroriy va o‘rinli
ishlash orqali so‘z boyligini boyitish kerak. Negaki, lug‘atlar chinakamiga milliy tilning
bitmastuganmas xazinasidir. Bundan tashqari Aynan lug‘atlar xalq taraqqiyotining moddiy va
ma’naviy madaniyat sohasidagi muvaffaqiyatlarini aks ettirishga da’vat etadi.
Bu esa boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida millat va mamlakat taraqqiyoti uchun o qib,
o‘rganib, yutuqlar tomon qadam qo‘yishida, o‘z-o‘zini anglashiga xizmat qiladi. Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarida lug‘at ustida ishlash, ularning tilni o‘rganish jarayonida muhim rol o‘ynaydi.
Lug‘atni o‘rgatishda semantik, morfologik, sintaktik va pragmatik asoslarni tushunish,
o‘quvchilarga so‘zlarning ma'nolarini va ularni turli kontekstlarda qanday ishlatishni o‘rgatish
imkonini beradi. Bu jarayonda turli metodlar va yondoshuvlar, o‘quvchilarning lug‘at boyligini
oshirish va til ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.
References:
1.
Axmedova G.M. O‘zbek tili darslarida o‘quvchilar nutqini yasama so‘zlar bilan boyitishning
metodik asoslari: ped.fan.nom. …diss. – Toshkent, 2007
2.
Haydarova M.E. va boshqalar. Pedagogika fanidan izohli lug‘at. – Toshkent.: Fan va
texnologiya, 2009.
3.
M.A.Kenjayeva. 5-6-sinf o‘quvchilarida lingvistik kompetensiyalarni rivojlantirish
metodikasi: ped.fan.dok (PhD). …diss. – Toshkent, 2021.
4.
Ona tili va adabiyot fanini o‘qitishda zamonaviy yondashuvlar va innovatsiyalar o‘quv
moduli. – Toshkent. 2017. -110-b.
5.
Toshpo‘latova, N. (2023). BOSHLANG 'ICH SINFLARDA O 'QUVCHILAR ILMIY
DUNYOQARASHINI SHAKLLANTIRISHDA SINFDAN TOSHQARI ISHLARNI TOSHKIL ETISH
TURLARI.
Pedagogika fanlarining shakllanishida nazariy jihatlar
,
2
(8), 77-83.
15
6.
Toshpo‘latova, N. va Norboyeva, Z. (2023). MAKTAB O‘QUVCHILARINING EKLOVIY
MADANIYATINI SHAKLLANISHNING MOHIYATI.
Jahon menejment va huquq byulleteni
,
21
, 38-
40.
7.
Toshpo‘latova, N. (2023). BOSHLANG 'ICH SINF O 'QUVCHILARIDA ILMIY
DUNYOQARASHNI FANLARARO SHAKLLANTIRISH MAZMUNI.
Sharh va tadqiqot
,
1
(1).
8.
Toshpulatova, N. (2023). PEDAGOGICAL FOUNDATIONS OF THE USE OF THE SPIRITUAL
HERITAGE OF EASTERN SCIENTISTS IN THE ORIENTATION OF STUDENTS TO THE
PROFESSION.
Science and innovation
,
2
(B4), 273-278.
9.
Eshboeva, S. K. Q. (2021). Use of people's oral creativity in the formation of ecological
concepts of primary school students on a creative basis. Oriental Renaissance: Innovative,
educational, natural and social sciences, 1(10), 763-769.
10.
Eshboyeva, S. (2022). Didactic possibilities of creative approach in forming ecological
concepts in primary class students. Conferencea, 200-205.
11.
Eshboeva, S. (2022). Creative approach to forming ecological concepts in primary class
students.
12.
Eshboyeva, S. Q., & Mirzaliyeva, Z. (2024, January). KREATIVLIK TUSHUNCHASINING
TIPLARI VA IJODKORLIKNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI TALQINI. In INTERNATIONAL
CONFERENCE ON MEDICINE, SCIENCE, AND EDUCATION (Vol. 1, No. 1, pp. 114-119).
13.
BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARINING AQLIY SALOHIYATINI HAMDA KREATIVLIGINI
OSHIRISHDA MENTAL ARIFMETIKANING O'RNI M Ziyaqulova, S Ashurova, N Toshpulatova -
Development and innovations in science, 2023
14.
The importance of riddles in the development of students creativity in the learning process
ZMS Qizi - Asian Journal Of Multidimensional Research, 2021
15.
BOSHLANGICH SINF OQUVCHLARINING LUGATLAR BILAN ISHLASH JARAYONIDA
KREATIVLIGINI OSHIRISH MSQ Ziyaqulova, HIQ Raxmatova - … : Innovative, educational, natural
and social sciences, 2021
16.
Ziyaqulova Maftuna Shuhrat qizi ‘‘Boshlang'ich sinf o'quvchilariga axloqiy tarbiya berishda
hadislarning ahamiyati’’ TA'LIM FAN VA INNOVATSIYA . -ISSN 2181-8274, 2024-yil.
17.
Ziyaqulova Maftuna Shuhrat qizi ‘‘Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida shaxslararo muloqot
madaniyatini shakllantirish’’. ‘‘Муғаллим ҳәм үзликсиз билимлендириў’’ /Илимий-
методикалық журнал 2024 5/2-сан ISSN 2181-7138. Нөкис -2024
18.
Ziyaqulova Maftuna Shuhrat qizi ‘‘Problems and solutions of scientific and innovative
research’’ ‘‘Boshlang'ich sinf o'quvchilarida ijobiy fazilatlarni shakllantirish mexanizmi’’- 2024-
yil 182-1187-betlar Volume 01. ISSUE 07 universalconference.us.
