16
BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARIDA BOG'LANISHLI NUTQ VA UNI
O'STIRISH METODIKASI
Bamulloyeva Shodiyona
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti
Boshlang'ich ta'lim yo‘nalishi 10-23-guruh talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14744627
Annotatsiya:
Mazkur maqolada boshlangʻich sinf oʻquvchilarining bogʻlanishli nutqini
shakllantirishda inshodan foydalanish ahamiyati ochib beriladi. Bog'lanishli nutq — bu o'zaro
bog'langan, bir-birini to'ldiruvchi va tartibli fikrlar zanjiridir. Unda fikrlar va gaplar o'rtasida
aniq aloqalar bo'ladi, ularning ma'nosi va mazmuni bir-biriga mos keladi.
Kalit so‘zlar:
boshlangʻich ta’lim, nutq, bog‘lanishli nutq, bilim, ko‘nikma, ta’lim, mantiqiy
fikrlash, ifoda qilish.
Kirish.
Hozirgi kunda barcha jabhalarda boʻlgani kabi ta’lim sohasida ham ulkan islohotlar
amalga oshirilmoqda. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning Oliy Majlis
Senati va Qonunchilik palatasiga yoʻllagan Murojaatnomasida ham xalq ta’limini yanada
rivojlantirishga qaratilgan bir qator vazifalar belgilab berildi. Xususan, maktab oʻquv dasturlarini
ilgʻor xorijiy tajriba asosida takomillashtirish, oʻquv yuklamalari va fanlarni qayta koʻrib chiqish,
ularni xalqaro standartlarga moslashtirish, darslik va adabiyotlar sifatini oshirish zarurligi
ta’kidlandi.
Respublikamizda hozirgi kunda ta‘lim strategiyasini belgilovchi asosiy yoʻnalishlardan biri
oʻquvchilarda oʻzligini anglash, mustaqil fikr va erkinlikni namoyon qilishga imkon yaratish
hisoblanadi. Bu borada uzluksiz ta‘limning asosiy boʻgʻini boʻlgan boshlangʻich ta‘limning
ahamiyati beqiyos. Ayniqsa, undagi bolalarning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirish, erkin
fikrlay olish, oʻzgalar 82 fikrini anglash, oʻz fikrlarini og‘zaki va yozma ravishda ravon bayon qila
olish, jamiyat a‘zolari bilan erkin muloqotda boʻla olish koʻnikma va malakalarini rivojlantirishga
xizmat qiladigan ona tili ta’lim sohasi alohida oʻrin tutadi. Pedagogik tajribalardan anglashiladiki,
til ta‟limidagi toʻrtta zaruriy amal - tinglash, soʻzlash, oʻqish va yozishning mutanosib tarzda olib
borilishi maqsadga muvofiqdir. Boshlang‘ich sinflarda olib boriladigan ta’limiy ishlarning asosiy
yoʻnalishlaridan biri ham oʻquvchilarning og‘zaki va yozma nutqini oʻstirish, bogʻlanishli nutq
koʻnikmasiga ega boʻlish hamda ularda muomala odobini shakllantirish hisoblanadi.
Ma’lumki, nutq kishi faoliyatining turi, til vositalari (soʻz, soʻz birikmasi, gap) asosida
tafakkurni ishga solishdir. Nutq oʻzaro aloqa va xabar, oʻz fikrini hishayajon bilan ifodalash va
boshqalarga ta’sir etish vazifasini bajaradi. Boshlangʻich ta’limda ona tili dasturida nafaqat
oʻquvchilar ogʻzaki va yozma nutqi shakllantirish va rivojlantirish, balki bogʻlanishli nutqini
oʻstirish vazifasi ham nazarda tutiladi. Ilmiy-metodik adabiyotlarda fikrni bayon etish ehtiyojini
amalga oshirishga qaratilgan, tugallangan mavzuni ifodalaydigan, logik va grammatik qoidalar
asosida tuzilgan, mustaqil, tugallangan va oʻzaro bogʻlangan ma‘noli qismlarga boʻlinadigan nutq
bogʻlanishli nutq ekanligi ta‘kidlaniladi. Bogʻlanishli nutq birligi sifatida hikoya, maqola, roman,
monografiya, ma‘ruza, hisobot kabilarni, maktab sharoitida esa oʻqituvchi bergan savolga
oʻquvchilarning keng, mukammal ogʻzaki javobini, yozma bayon va inshoni olish mumkin.
Tadqiqot metodologiyasi va tahlil natijlari.
Nutq — insonning fikrini boshqalarga
etkazish vositasi bo'lib, har bir bolaga to'g'ri va aniq nutqni shakllantirish juda muhim.
Boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun bog'lanishli nutqni rivojlantirish, ularning mantiqiy fikrlash,
ifoda qilish va yozma nutq qobiliyatlarini oshirishda asosiy rol o'ynaydi. Bog'lanishli nutq, ya'ni
17
fikrlarni bir-biriga tutashtirib, mantiqiy va tizimli tarzda ifodalash, o'quvchilarga nafaqat tilni
o'rganishda, balki ular uchun hayotda muvaffaqiyatli kommunikatsiya o'rnatish imkoniyatlarini
ham beradi.
Bog'lanishli Nutq Nima?
Bog'lanishli nutq — bu o'zaro bog'langan, bir-birini to'ldiruvchi va tartibli fikrlar zanjiridir.
Unda fikrlar va gaplar o'rtasida aniq aloqalar bo'ladi, ularning ma'nosi va mazmuni bir-biriga
mos keladi. Bog'lanishli nutqdagi muhim jihatlar:
Mantiqiy bog'lanish
: Fikrlar o'zaro bog'lanadi, har bir fikr keyingi fikrga tayanch bo'lib
xizmat qiladi.
Tuzilish
: Nutq ma'lum bir tartibda, boshlanish, rivojlanish va yakunlashni o'z ichiga oladi.
Sodda va tushunarli ifoda
: O'quvchilar o'z fikrlarini aniq, sodda va izchil tarzda
ifodalashni o'rganadilar.
Boshlang'ich sinflarda bog'lanishli nutqni rivojlantirishning ahmiyati
Bog'lanishli nutqni rivojlantirish boshlang'ich sinf o'quvchilarining:
Mantiqiy fikrlash qobiliyatini
oshiradi;
Kommunikativ ko'nikmalarini
mustahkamlaydi;
Yozma nutqni
va ifodalashni o'rgatadi;
Tizimli fikr yuritish
ni rivojlantiradi;
O'z fikrini boshqalarga tushuntirish
ni o'rganishga yordam beradi.
Bu jarayon o'quvchilarning o'qish va yozish qobiliyatlari bilan birga, ijtimoiy va hissiy
ko'nikmalarini ham rivojlantiradi. Shu sababli, boshlang'ich sinflarda bog'lanishli nutqni
o'rgatish va rivojlantirishga alohida e'tibor qaratish zarur.
Bog'lanishli nutqni o'stirish metodikasi
1.
Tayyorlov ishlari
: O'quvchilarni bog'lanishli nutqni rivojlantirishga tayyorlash uchun,
avvalo, ular bilan tilga oid asosiy tushunchalar haqida gaplashish lozim. Nutqning tuzilishi,
fikrlarni tartibga solish, bog'lovchi so'zlar va iboralar haqida tushuncha berish zarur.
2.
Fikrlarni to'liq ifodalash
: O'quvchilarni har bir fikrni aniq, to'liq va izchil ifodalashga
o'rgatish kerak. Buning uchun o'quvchilarga boshlang'ich savollarni berish, ularni batafsil javob
berishga undash, har bir fikrni qisqacha va aniq ifodalashga ko'maklashish zarur.
3.
Mavzularni tartib bilan yoritish
: O'quvchilarga nutqni boshidan oxirigacha tartib bilan
yoritish kerakligini o'rgatish lozim. Masalan, mavzu tanlanganidan so'ng, o'quvchilarga nutqni
qanday tuzish haqida yo'nalishlar berish, fikrlarning bir-biriga bog'lanishini tushuntirish.
4.
Maqola yoki hikoya yozish mashqlari
: O'quvchilarga kichik hikoyalar yoki maqolalar
yozishni topshirish, unda ularning fikrlarini bog'lashni va izchil tarzda bayon etishni talab qilish.
Misol uchun, "Sizning sevimli mashg'ulotingiz haqida yozing" mavzusida bir necha jumladan
iborat hikoya tuzish.
5.
Semantik tarmoq va diagrammalarni ishlatish
: O'quvchilarga mavzuga doir
diagrammalar yoki semantik tarmoqlar tuzishni o'rgatish. Bu usul yordamida ular o'z fikrlarini
aniq va izchil tarzda tuzish, tasavvur qilish va tushunish imkoniyatiga ega bo'ladilar.
Diagrammalar o'quvchilarga fikrlarni bog'lashda yordam beradi va mavzuni yaxshiroq
tushunishga ko'maklashadi.
6.
Birinchi va ikkinchi darajali bog'lanishlarni tushuntirish
: Bog'lanishli nutqda fikrlar
o'rtasida birinchi darajali bog'lanish (masalan, sabab-natija aloqalari) va ikkinchi darajali
bog'lanishlarni (masalan, qo'shni fikrlar yoki qarama-qarshiliklar) tushuntirish kerak. Bu
18
o'quvchilarga fikrlarni yaxshiroq tizimlashtirishni va mantiqiy ravishda bog'lashni o'rganishga
yordam beradi.
7.
Qisqa hikoyalar va dialoglar o'qish
: O'quvchilarni qisqa hikoyalar yoki dialoglarni o'qish,
ulardan asosiy fikrlarni topish, qanday bog'lanishli nutq yaratish haqida muhokama qilish.
O'quvchilar o'qigan hikoyalardan fikrlarni ajratib olishni, ularni bir-biriga bog'lab izohlashni
o'rganadilar.
8.
Qo'llaniladigan yordamchi vositalar
: Fikrlarni bog'lash uchun bog'lovchi so'zlar, iboralar
va usullarni o'quvchilarga o'rgatish lozim. Masalan, "birinchidan", "ikkinchidan", "shu sababli",
"xulosa qilib aytganda" kabi iboralar yordamida ular o'z fikrlarini izchil ravishda bayon qilishni
o'rganadilar.
Xulosa
. Boshlang'ich sinf o'quvchilarida bog'lanishli nutqni rivojlantirish — bu muhim
ta'lim jarayonlaridan biri. Nutqni bog'lanishli va izchil shaklda ifodalash o'quvchilarga nafaqat
tilni to'liq o'zlashtirishga, balki o'z fikrlarini boshqalarga aniq va tushunarli tarzda etkazish
imkoniyatini ham beradi. Ushbu metodikalar yordamida o'quvchilar o'z nutqini rivojlantiradi,
mantiqiy fikrlash va yozish ko'nikmalarini shakllantiradilar. Nutqning har tomonlama
rivojlanishi orqali, ular nafaqat tilni o'rganadi, balki shaxsiy va ijtimoiy ko'nikmalarini ham
mustahkamlashadi.
References:
1.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis Senati va
Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi.- Toshkent, 2020-yil 24-yanvar.
2.
Axmedova G.M. O‘zbek tili darslarida o‘quvchilar nutqini yasama so‘zlar bilan boyitishning
metodik asoslari: ped.fan.nom. …diss. – Toshkent, 2007.
3.
Haydarova M.E. va boshqalar. Pedagogika fanidan izohli lug‘at. – Toshkent.: Fan va
texnologiya, 2009.
4.
Ona tili va adabiyot fanini o‘qitishda zamonaviy yondashuvlar va innovatsiyalar o‘quv
moduli. – Toshkent. 2017. -110-b.
5.
Toshpo‘latova, N. (2023). BOSHLANG 'ICH SINFLARDA O 'QUVCHILAR ILMIY
DUNYOQARASHINI SHAKLLANTIRISHDA SINFDAN TOSHQARI ISHLARNI TOSHKIL ETISH
TURLARI.
Pedagogika fanlarining shakllanishida nazariy jihatlar
,
2
(8), 77-83.
6.
Toshpo‘latova, N. va Norboyeva, Z. (2023). MAKTAB O‘QUVCHILARINING EKLOVIY
MADANIYATINI SHAKLLANISHNING MOHIYATI.
Jahon menejment va huquq byulleteni
,
21
, 38-
40.
7.
Toshpo‘latova, N. (2023). BOSHLANG 'ICH SINF O 'QUVCHILARIDA ILMIY
DUNYOQARASHNI FANLARARO SHAKLLANTIRISH MAZMUNI.
Sharh va tadqiqot
,
1
(1).
8.
Toshpulatova, N. (2023). PEDAGOGICAL FOUNDATIONS OF THE USE OF THE SPIRITUAL
HERITAGE OF EASTERN SCIENTISTS IN THE ORIENTATION OF STUDENTS TO THE
PROFESSION.
Science and innovation
,
2
(B4), 273-278.
9.
Eshboeva, S. K. Q. (2021). Use of people's oral creativity in the formation of ecological
concepts of primary school students on a creative basis. Oriental Renaissance: Innovative,
educational, natural and social sciences, 1(10), 763-769.
10.
Eshboyeva, S. (2022). Didactic possibilities of creative approach in forming ecological
19
concepts in primary class students. Conferencea, 200-205.
11.
Eshboeva, S. (2022). Creative approach to forming ecological concepts in primary class
students.
12.
Eshboyeva, S. Q., & Mirzaliyeva, Z. (2024, January). KREATIVLIK TUSHUNCHASINING
TIPLARI VA IJODKORLIKNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI TALQINI. In INTERNATIONAL
CONFERENCE ON MEDICINE, SCIENCE, AND EDUCATION (Vol. 1, No. 1, pp. 114-119).
13.
BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARINING AQLIY SALOHIYATINI HAMDA KREATIVLIGINI
OSHIRISHDA MENTAL ARIFMETIKANING O'RNI M Ziyaqulova, S Ashurova, N Toshpulatova -
Development and innovations in science, 2023
14.
The importance of riddles in the development of students creativity in the learning process
ZMS Qizi - Asian Journal Of Multidimensional Research, 2021
15.
BOSHLANGICH SINF OQUVCHLARINING LUGATLAR BILAN ISHLASH JARAYONIDA
KREATIVLIGINI OSHIRISH MSQ Ziyaqulova, HIQ Raxmatova - … : Innovative, educational, natural
and social sciences, 2021
16.
Ziyaqulova Maftuna Shuhrat qizi ‘‘Boshlang'ich sinf o'quvchilariga axloqiy tarbiya berishda
hadislarning ahamiyati’’ TA'LIM FAN VA INNOVATSIYA . -ISSN 2181-8274, 2024-yil.
17.
Ziyaqulova Maftuna Shuhrat qizi ‘‘Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida shaxslararo muloqot
madaniyatini shakllantirish’’. ‘‘Муғаллим ҳәм үзликсиз билимлендириў’’
/Илимий-
методикалық журнал 2024 5/2-сан ISSN 2181-7138. Нөкис -
2024
18.
Ziyaqulova Maftuna Shuhrat qizi ‘‘Problems and solutions of scientific and innovative
research’’ ‘‘Boshlang'ich sinf o'quvchilarida ijobiy fazilatlarni shakllantirish mexanizmi’’- 2024-
yil 182-1187-betlar Volume 01. ISSUE 07 universalconference.us.
19.
Ziyaqulova Maftuna Shuhrat qizi and Feruza Hayitova Abdullayevna, “THE ROLE OF
PICTURES IN THE FORMATION OF STUDENTS ’CREATIVE ABILITY IN LITERACY
LESSONS”,
IEJRD - International Multidisciplinary Journal
, vol. 6, no. 4, p. 3, Jul. 2021.
