33
MAKTABGA TAYYORLOV JARAYONINING BOLALAR PSIXOLOGIK
RIVOJLANISHIGA TA'SIRI
Xazrat Jabborov
Psixologiya fanlar doktori(DSc)
Bekirova Zarema Eldar qizi
Aniq va ijtimoiy fanlar universiteti
psixologiya faoliyati turlari mutaxassisi 2-kurs magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14620969
Annotatsiya:
Maktabga tayyorlov jarayoni bolalarning psixologik rivojlanishida muhim
o‘rin tutadi. Ushbu maqolada mazkur jarayonning bolaning kognitiv rivojlanishi, emotsional
barqarorligi, ijtimoiy moslashuvchanligi va o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatlariga ta'siri tahlil
qilinadi. Maktabgacha tayyorlov dasturlarining ilmiy asoslangan statistik ma'lumotlari orqali
bolaning akademik va shaxsiy muvaffaqiyatga erishish ehtimoli oshirilishi ko‘rsatilgan.
Kalit so‘zlar:
Maktabga tayyorlov, psixologik rivojlanish, kognitiv qobiliyatlar, ijtimoiy
moslashuv, emotsional barqarorlik, o‘z-o‘zini boshqarish.
Kirish
Maktabga tayyorlov jarayoni bolalar hayotidagi muhim bosqichlardan biridir. Ushbu
bosqich bolaning keyingi akademik yutuqlariga, ijtimoiy hayotiga va shaxsiy rivojlanishiga kuchli
ta’sir ko‘rsatadi. Tadqiqotlarga ko‘ra, maktabga tayyor bo‘lgan bolalar o‘z o‘rtoqlari bilan
muloqot qilishda faolroq, muammolarni mustaqil hal qilishda samaraliroq va yuqori darajadagi
o‘z-o‘zini baholashga ega bo‘ladi (UNICEF, 2021).
Statistik ma'lumotlar shuni ko‘rsatadiki, rivojlangan mamlakatlarda maktabga tayyorlov
dasturlari bilan qamrab olingan bolalar 85% hollarda maktabda yuqori natijalarga erishadi,
rivojlanayotgan mamlakatlarda esa bu ko‘rsatkich 55-60% atrofida qolmoqda (UNESCO, 2020).
O‘zbekiston sharoitida esa maktabgacha ta’lim qamrovi 2023 yilda 73% ga yetdi, bu esa
maktabga tayyorlov jarayonining ahamiyati oshib borayotganini ko‘rsatadi.
Ushbu maqola maktabga tayyorlov jarayonining bolaning psixologik rivojlanishiga qanday
ta'sir ko‘rsatishini ilmiy asoslangan dalillar va tahlillar orqali ochib beradi.
Adabiyot tahlili va metodologiya
Maktabga tayyorlov jarayonining bolalarga ta'sirini tahlil qilishda bir qator xalqaro va
milliy ilmiy adabiyotlar, shuningdek, empirik tadqiqotlar natijalaridan foydalanildi. Jumladan,
Bronfenbrennerning ekosistemik yondashuvi va Vigotskiyning ijtimoiy-kognitiv nazariyalari
asos qilib olindi. Tadqiqot metodlari sifatida kuzatuv, ota-onalar va o‘qituvchilar bilan
so‘rovnoma, bolalarning kognitiv va emotsional qobiliyatlarini baholash testlari qo‘llanildi.
O‘zbekiston bo‘yicha 500 nafar 5-6 yoshli bolalar ishtirokida tadqiqot o‘tkazilib, quyidagi
metodologiyalar qo‘llanildi:
Wechsler bolalar intellekt shkala testi
(WISC) orqali bolalarning kognitiv rivojlanishi
baholandi.
HTKS (Head-Toes-Knees-Shoulders)
o‘yini yordamida bolalarning o‘z-o‘zini boshqarish
qobiliyati tekshirildi.
Bolalarning ijtimoiy rivojlanishi uchun
SSIS-RS (Social Skills Improvement System)
metodikasi ishlatildi.
Natijalar
34
Tadqiqot natijalari quyidagi asosiy jihatlarni aniqladi:
1.
Kognitiv rivojlanish:
Maktabga tayyorlov dasturlarida ishtirok etgan bolalarning kognitiv
ko‘rsatkichlari 80% hollarda yuqori bo‘ldi. Masalan, WISC testida bu bolalar o‘rtacha 15 ball
yuqoriroq natija ko‘rsatdi.
2.
Emotsional barqarorlik:
Maktabga tayyorlangan bolalarda stressga chidamlilik 25%
yuqori bo‘ldi. So‘rovnoma natijalari shuni ko‘rsatdiki, ushbu bolalar yangi muhitga moslashishda
kamroq qiyinchiliklarga duch kelishadi.
3.
Ijtimoiy moslashuv:
SSIS-RS metodikasi asosida o‘tkazilgan baholashlarda, tayyorlov
dasturida qatnashgan bolalarning 87% ijtimoiy moslashuvchanlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha yuqori
natijalarni qayd etdi.
4.
O‘z-o‘zini boshqarish:
HTKS o‘yinidagi baholashlar bolalarning 75% o‘z-o‘zini
boshqarishda yaxshi ko‘rsatkichlarni namoyon qilganini ko‘rsatdi.
Munozara
Tadqiqot natijalari maktabga tayyorlov dasturlarining bolalar psixologik rivojlanishidagi
muhim ahamiyatini tasdiqlaydi. Shu bilan birga, kognitiv, emotsional va ijtimoiy
ko‘rsatkichlarning barchasi tayyorlov jarayoniga muntazam jalb etilgan bolalarda yuqoriroq
ekanligi qayd etildi. Xalqaro miqyosda bu jarayonni qo‘llab-quvvatlash uchun pedagogik va
psixologik metodlarni yanada rivojlantirish talab etiladi.
O‘zbekistonda maktabgacha ta'limni yanada kengaytirish, ayniqsa qishloq hududlarida,
juda dolzarbdir. 2023 yilgi statistikaga ko‘ra, qishloq hududlarida faqat 60% bolalar maktabga
tayyorlov dasturlariga jalb qilingan, bu esa shahar joylaridagi 85% ko‘rsatkichdan ancha pastdir.
Xulosa
Maktabga tayyorlov jarayoni bolalarning psixologik rivojlanishiga sezilarli ijobiy ta'sir
ko‘rsatadi. Ushbu jarayonni rivojlantirish orqali bolalarning kognitiv va emotsional
qobiliyatlarini oshirish, ijtimoiy moslashuvni kuchaytirish va o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatlarini
shakllantirish mumkin. Shu sababli, maktabgacha ta'lim tizimini takomillashtirish va barcha
bolalar uchun teng imkoniyatlar yaratish O‘zbekistonning kelgusi maqsadlaridan biri bo‘lishi
kerak.
References:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi.
"Maktabgacha ta'lim bo‘yicha milliy
dastur"
, Toshkent, 2022.
2.
Abdullayeva G. A.
"Psixologiya nazariyasi va amaliyoti"
. Toshkent: Fan, 2016.
3.
To‘raev J. J.
"Pedagogika asoslari"
. Toshkent: Sharq, 2018.
4.
G‘ozibekov A. T.
"Maktabgacha yosh psixologiyasi"
. Toshkent: Ma’naviyat, 2020.
5.
Sharipova M. K.
"Maktabgacha ta’lim pedagogikasi"
. Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
6.
Abduvohidov A. O.
"O‘quvchilarning ijtimoiy-psixologik muammolari"
. Toshkent: Ilm ziyo,
2019.
7.
Abdurasulov, J. (2024). PEDAGOGICAL PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF MILITARY
PATRIOTIC EDUCATION IN GENERAL SECONDARY EDUCATIONAL INSTITUTIONS. В
INTERNATIONAL BULLETIN OF APPLIED SCIENCE AND TECHNOLOGY (Т. 4, Выпуск 7, сс. 38–
40). Zenodo.
https://doi.org/10.5281/zenodo.12721051
8.
Abduqodirova D., Pardaboyeva M. THE ROLE OF EMOTIONAL CREATIVITY IN
35
STUDENTS'DECISION-MAKING //INTERNATIONAL CONFERENCE OF NATURAL AND SOCIAL-
HUMANITARIAN SCIENCES. – 2024. – Т. 1. – №. 7. – С. 27-30.
9.
Zilola Dilmurodova. (2024). PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL NATURE OF
ABILITY. European Journal of Interdisciplinary Research and Development, 27, 1–4. Retrieved
from
https://ejird.journalspark.org/index.php/ejird/article/view/1092
10.
Jo‘rayev , S. ., & Abdurasulov, J. (2024). SUBJECT, TASKS AND CONTENT OF STUDYING THE
BASICS OF MILITARY-PATRIOTIC EDUCATION. Академические исследования в современной
науке,
3(7),
149–153.извлечено
от
https://www.econferences.ru/index.php/arims/article/view/13106
11.
Турсунов
А
2022
ЧАҚИРУВГА
ҚАДАР
БОШЛАНҒИЧ
ТАЙЁРГАРЛИК
МАШҒУЛОТЛАРИДА ПЕДАГОГИК ВА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ҚЎЛЛАШ ВА
УЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ТОМОНЛАРИ Science and innovation, 1(B3), 432- 434
12.
Meyliyeva, M. S. (2024). Specific aspects of the formation of student professional
motivation through an individual approach. International education and innovative sciences,
1(9), 347-357.
