58
SUNʻIY INTELLEKT VA EKSPERT TIZIM TUSHUNCHALARI. EKSPERT
TIZIMLARINING INSTRUMENTAL VOSITALARI. EKSPERT TIZIMLARIDA
BILIMLARNI TASHKIL QILISH
Zahro Axmadova Murodullo qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti talabasi
Nurullayeva Malika Baxtiyor qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti talabasi
Yaxiyaxonova Muxiba Maxmudjonovna
Shahrisabz davlat pedagogika instituti katta oʻqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14642882
Annotatsiya.
Ushbu tadqiqot sunʻiy intellekt va ekspert tizimlarining asosiy tushunchalari,
ularning rivojlanishi va Oʻzbekiston iqtisodiyotidagi ahamiyatini oʻrganadi. Sunʻiy intellekt, inson
aqlini takrorlaydigan texnologiyalar toʻplami sifatida, turli sohalarda, jumladan, sanoat, qishloq
xoʻjaligi va taʻlimda innovatsion yechimlar yaratishga imkon beradi. Ekspert tizimlar esa,
mutaxassislar bilimlarini jamlab, muammolarni hal qilishda avtomatik ravishda qarorlar qabul
qilish imkoniyatini taqdim etadi. Tadqiqotda, sunʻiy intellekt va ekspert tizimlarning oʻzaro
aloqalari, ularning Oʻzbekiston iqtisodiyoti va jamiyatidagi roli, shuningdek, kelajakdagi
imkoniyatlar koʻrib chiqiladi. Mualliflar, bu texnologiyalar orqali Oʻzbekistonning global
raqobatbardoshligini oshirish va innovatsion rivojlanish yoʻnalishlarini belgilash zarurligini
taʻkidlaydi. Sunʻiy intellekt va ekspert tizimlari zamonaviy texnologiyalarning muhim qismidir.
Sunʻiy intellekt, mashinalarga inson aqlini takrorlash va muammolarni hal qilish qobiliyatini
beruvchi texnologiyalar toʻplamidir. Ular matematik modellar, statistik usullar, va maʻlumotlarni
qayta ishlash texnikalariga asoslanadi. Ekspert tizimlar esa sunʻiy intellektning maxsus bir turi
boʻlib, muayyan soha boʻyicha mutaxassislarning bilimlarini raqamli shaklda aks ettiradi va
muammolarni hal qilishda yordam beradi. Ekspert tizimlari, odatda, masalalarni hal qilishda inson
ekspertining bilimlarini va tajribasini imitatsiya qiladi.
Kalit soʻzlar:
Ekspert, interfeys, intelligent, fuzzy logic, bilim bazasi, sunʻiy intellect.
Kirish
Sunʻiy intellekt va ekspert tizimlari zamonaviy axborot texnologiyalarining ajralmas
qismlaridan biridir. Sunʻiy intellekt, inson aqlini takrorlashga harakat qilib, murakkab
muammolarni hal qilishda yordam beradi. Ekspert tizimlar esa maʻlum bir sohada chuqur bilim
va tajribaga ega boʻlgan mutaxassislarning bilimlarini model qiluvchi dasturiy taʻminot
hisoblanadi. Ular insonlarning qaror qabul qilish jarayonini soddalashtirish va tezlashtirish
maqsadida ishlab chiqilgan. Ekspert tizimlarining asosiy komponentlari sifatida bilimlar bazasi va
inferensiya mexanizmi koʻrib chiqiladi. Bilimlar bazasi muayyan sohada toʻplangan maʻlumotlar
va tajribalarni oʻz `mantiqiy qoidalarni qoʻllaydi. Shuningdek, ekspert tizimlarida bilimlarni tashkil
qilish jarayoni muhim ahamiyatga ega. Bu jarayon bilimlarni tartibga solish, ularni oson topish va
qoʻllash imkoniyatini yaratadi. Bilimlarni samarali tashkil qilish orqali ekspert tizimlarining
ishlash samaradorligi oshadi va ularning foydalanuvchilariga taqdim etayotgan xizmatlari
yaxshilanadi. Ushbu kirish qismida sunʻiy intellekt va ekspert tizimlarining mohiyati, ularning
oʻzaro aloqasi va ekspert tizimlarining asosiy komponentlari haqida qisqacha maʻlumot berildi.
Keyingi qismlarda ekspert tizimlarining instrumental vositalari va bilimlarni tashkil qilish usullari
haqida batafsil maʻlumot beriladi. Sunʻiy intellekt – bu insonning intellektual qobiliyatlarini
kompyuterlarga taqlid qilishga qaratilgan sohadir. SIning muhim qismlaridan biri bu ekspert
59
tizimlaridir. Ekspert tizimlari – bu muayyan sohada inson ekspertining bilimlarini va mantiqini
oʻzida jamlagan, muammolarni hal qilishda yordam beradigan dasturiy taʻminotdir. Ekspert
tizimlari odatda quyidagi komponentlardan iborat. Bilim bazasi. Muayyan sohada toʻplangan
ekspert bilimlari, qoidalar, faktlar va boshqa maʻlumotlarni oʻz ichiga oladi.
Xulosa chiqarish mexanizmi. Bilim bazasidagi maʻlumotlarni tahlil qilib, muammoga oid
xulosa chiqaradi. Interfeys. Foydalanuvchi bilan muloqot qilish uchun moʻljallangan interfeys.
Ekspert
tizimlarining
afzalliklari
quyidagilardan
iborat.
Ekspert
bilimlarini
saqlash. Mutaxassislarning qimmatli bilimlarini yoʻqotmasdan, ularni tizimga oʻtkazish va saqlash.
Muammolarni samarali hal qilish. Qiyin va murakkab muammolarni tez va aniq hal qilish.
Xatoliklarni kamaytirish. Inson omiliga bogʻliq boʻlgan xatoliklarni kamaytirish.
Bilimni tarqatish. Muayyan sohadagi bilimlarni koʻproq odamlarga tarqatish. ekspert
tizimlarining turli sohalarda, shu jumladan tibbiyot, moliya, sanoat, taʻlim va boshqalarda keng
qoʻllanilishi mumkin. Masalan, tibbiyotda diagnostika tizimlari, moliyada investitsiya tavsiyalari
tizimlari, sanoatda ishlab chiqarishni optimallashtirish tizimlari yaratilgan. Ekspert tizimlarining
rivojlanishi bilan bir qatorda, ularning ish faoliyatini yaxshilash va yangi imkoniyatlar yaratish
uchun turli instrumental vositalar ishlab chiqilgan. Bu vositalar quyidagi funksiyalarni bajarishda
yordam beradi. Bilim bazasini loyihalash va yaratish. Ekspert bilimlarini toʻplash, tizimlashtirish
va oʻtkazish. Qoidalarni yozish va tahlil qilish. Ekspertlarning qoidalarini shakllantirish va ularni
sinab koʻrish.
Xulosa chiqarish mexanizmini sozlash. Xulosa chiqarish jarayonini optimallashtirish va
xatoliklarni kamaytirish. Ekspert tizimlarini sinab koʻrish va baholash. Tizimning samaradorligini
aniqlash va takomillashtirish. Ekspert tizimlarida bilimlarni tashkil qilish juda muhimdir. Toʻgʻri
tashkil etilgan bilim bazasi tizimning samaradorligini va aniqligini oshiradi. Bilim bazasini tashkil
qilishning turli usullari mavjud, jumladan.
Qoidalar asosida. Ekspert bilimlarini “agar-unda” qoidalar shaklida ifodalash. Faktlar
asosida. Bilimlarni faktlar toʻplami sifatida ifodalash. Obyektlar asosida. Bilimlarni obyektlar va
ular orasidagi munosabatlar shaklida ifodalash.
Mishael L. Gernot va Stuart J. Russell oʻzlarining “Artificial intelligence a modern approach”
kitobida sunʻiy intellekt tushunchasini taʻriflab, uning insonni ajratuvchi aqliy jarayonlarni
imitatsiya qilishga qaratilganligini taʻkidlaydilar.[1]
Ekspert tizimlari asosan uchta asosiy komponentdan iborat bilim bazasi, ishlov beruvchi
mexanizm (inference engine), va foydalanuvchi interfeysi. Bularning har biri ekspert tizimining
ishlash jarayonida alohida oʻrin tutadi deydi D. Waterman.[2]
Russell va Norvigning “Ai a modern approach” kitobida ekspert tizimlarida ishlov berish
vositalari, yaʻni tizimning ishlash jarayonini amalga oshiradigan dasturiy komponentlar muhim
oʻrin tutishi haqida gap boradi.[3]
T. R. Gruber “Knowledge Representation: The Key to Artificial Intelligence” oʻz asarida
ekspert tizimlarida bilimlarni samarali tashkil qilish juda muhim ahamiyatga ega va bilimlarni
tashkil qilishda asosan ikkita usul qoʻllanishini takidlaydi. [4]
“Ekspert tizimlarida bilimlarni tashkil qilish usullarining yana biri - maʻlumotlar bazasi
(database system) va ontologiya (ontology) orqali amalga oshiriladi. Ontologiya yordamida
bilimlarni yuqori darajada tushunish va kontekstual asosda tartibga solish mumkin” deydi
Berners-Lee oʻzining “Semantic Web: A New Form of Web Content” maqolasida.[5]
60
Sunʻiy intellekt (SI) va ekspert tizimlari zamonaviy texnologiyalar sohasida muhim oʻrin
tutadi. Sunʻiy intellekt — kompyuterlar va dasturlarning inson aqlini taqlid etish qobiliyatidir. Bu
jarayon maʻlumotlarni qayta ishlash, qaror qabul qilish va muammolarni hal qilishda
foydalaniladi. Ekspert tizimlar esa, maʻlum bir sohada mutaxassislikka ega boʻlgan tizimlardir.
Ular odatda qiyin vaziyatlarda inson ekspertlarining bilimlarini taqlid qilishga moʻljallangan.
Bilim bazasi. Bu tizimning yuragi hisoblanadi. U maʻlumotlar va qoidalar toʻplamini oʻz ichiga
oladi. Bilim bazasi, odatda, mutaxassislardan olingan bilimlarni va tajribalarni jamlaydi.
Infrastuktur. Tizimning ishlashini taʻminlovchi dasturiy taʻminot va apparat komponentlari.
Bu vositalar ekspert tizimining samarali ishlashini taʻminlaydi.
Qaror qabul qilish mexanizmlari. Tizimning maʻlumotlarni tahlil qilish va muammolarni hal
qilish qobiliyatini oshiruvchi algoritmlar. Bu mexanizmlar yordamida tizim, bilim bazasidagi
maʻlumotlar asosida qarorlar qabul qiladi.
Foydalanuvchi interfeysi. Foydalanuvchilarga tizim bilan oʻzaro aloqada boʻlish imkonini
beruvchi qism. Yaxshi foydalanuvchi interfeysi, tizimning foydalanish qulayligini oshiradi.
References:
1.
Russell, S. J., & Norvig, P. Artificial Intelligence. A Modern
Approach (4th ed.). Pearson.
(2021).
2.
Waterman, D. A. A Guide to Expert Systems. Addison-Wesley.(1986)
3.
Gruber, T. R. Knowledge Representation The Key to Artificial
Intelligence. Stanford
University. (1993).
4.
Berners-Lee, T. Semantic
Web A New Form of Web Content. Scientific American. (2001).
5.
Xudoyqulova D., Yaxiyaxonova M. Bulutli texnologiyalar va ularning afzalliklari //Models
and methods in modern science. – 2024.
6.
Maxmudjonovna, Yaxiyaxonova Muxiba. "Developing full-fledged thinking skills in
firstgraders through the perception of the “surrounding world” (using the example of a Mind
Map)." Czech Journal of Multidisciplinary Innovations 35 (2024): 31-37.
7.
Maxmudjonovna, Yaxiyaxonova Muxiba. "USING VR TECHNOLOGIES IN TEACHING
COMPUTER SCIENCE AND IT TO FIRST-GRADE STUDENTS." Eurasian Journal of Mathematical
Theory and Computer Sciences 4.10 (2024): 40-46.
8.
Maxmudjonovna , Y. M. (2024). Brain Activity in the Development of Imagination in First
Graders. Excellencia: International Multi-Disciplinary Journal of Education (2994-9521), 2(10),
820-826.
9.
Maxmudjonovna, Yaxiyaxonova Muhiba. "Mustaqil taʻlimni tashkil etishda ilg ʻor xorijiy
tajribalarning ahamiyati." Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences 1.5 (2021): 742-749.
10.
Яхияханова,
Мухиба.
"RAQAMLI
TAʻLIM
MUHITIDA
BOSHLANGʻICH
SINF
OʻQUVCHILARINING IT SAVODXONLIGINI OSHIRISH METODIKASINI TAKOMILLASHTIRISH."
Ижтимоий-гуманитар фанларнинг долзарб муаммолари/Актуальные проблемы
социально-гуманитарных наук/Actual Problems of Humanities and Social Sciences 4 (2024).
11.
Yaxiyaxonova, Muxiba. "1-sinf o „quvchilariga “Informatika va AT” fanini o „qitishda loyiha
daftaridan foydalanish.: 1-sinf o „quvchilariga “Informatika va AT” fanini o „qitishda loyiha
daftaridan foydalanish." MODERN PROBLEMS AND PROSPECTS OF APPLIED MATHEMATICS 1.01
61
(2024).
12.
Ashirova, Mavluda, and Muxiba Yaxiyaxonova. "RAQAMLI IQTISODIYOT DAVRIDA
KRIPTOVALYUTA VA BITKOIN." Международная конференция академических наук. Vol. 3. No.
4. 2024.
13.
Jalilova, Sevinch, Marjona Yusupova, and Muxiba Yaxiyaxonova. "KUNDALIK HAYOTIMIZDA
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR." Прикладные науки в современном мире: проблемы и
решения 3.3 (2024): 13-17.
14.
Xurramova, Sarvinoz, Marjona Yusupova, Muxiba Yaxiyaxonova. "OLIY TAʻLIM TIZIMIDA
BULUTLI TEXNOLOGIYALARNING IMKONIYATLARI." Zamonaviy dunyoda pedagogika va
psixologiya: nazariy va amaliy tadqiqotlar 3.3 (2024): 36-38.
15.
Eshonqulova, Maftuna, and Muxiba Yaxiyaxonova. "RAQAMLI VA IJTIMOIY MEDIA
MARKETING VA UNING IMKONIYATLARI." Молодые ученые 2.11 (2024): 34-39.
16.
Yusupova, Marjona, Komila Raximova, and Muxiba Yaxiyaxonova. "Oliy ta‟ lim tizimida
innovatsion texnologiyalardan foydalanish: Oliy ta‟ lim tizimida innovatsion texnologiyalardan
foydalanish." MODERN PROBLEMS AND PROSPECTS OF APPLIED MATHEMATICS 1.01 (2024).
17.
Yaxiyaxonova, Muhiba, and Marjona Yusupova. "OLIY TAʻLIM MUASSASALARIDA
“INFORMATIKA VA AT” FANLARIDAN MUSTAQIL TAʻLIMNI TASHKIL ETISHDA RAQAMLI
TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH." International Scientific and Practical Conference on
Algorithms and Current Problems of Programming. 2023.
18.
Raxmatov, SherqoʻZi Olimovich. "MASOFAVIY TAʻLIM DASTURLARINING TAʻLIM TIZIMIDA
AFZALLIKLARI VA AMALIY AHAMIYATI (MOODLE, SCORM, TUTOR DASTURLARI
MISOLIDA)." Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences 1.11
(2021): 1263-1270.
19.
ShukurulloFayzullo o‘g‘li, Aliqulov. "TA ‘LIMDA MULTIMEDIYA TEXNOLOGIYALARINI QO
‘LLASH."
PEDAGOGS
50.2 (2024): 51-55.
20.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Barchin Ro‘ziqulova, and Laziza Inatillayeva. "BOSHLANG ‘ICH
TA’LIMDA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
USULLARI
VA
AFZALLIKLARI."
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и
практические исследования
3.10 (2024): 39-41.
21.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Jasmina Murodulloyeva, and Umida Nurmaxmatova. "YASHIL
IQTISODIYOT VA YO ‘NALISHLARI BO ‘YICHA TA’LIM DASTURLARINI RIVOJLANTIRISH
MEXANIZMLARI."
Models and methods in modern science
3.5 (2024): 44-49.
22.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Temurbek Zarifov. "GLOBAL TARMOQ QURISHDA TARMOQ
QURILMALARIDAN FOYDALANISH VA TARMOQ TOPOLOGIYALARINING O’RNI."
Science and
innovation in the education system
3.5 (2024): 50-60.
23.
Raxmatov Sherqo'zi Akbar Kodirov. “Ta'lim jarayonida bulutli texnalogiyalardan
foydalanishning samaradorligi” Pedagogis Internatsianal researcg ISSN:281-4027_SJIF:4.995.
2023/5/15
24.
F Qodirov. Aholiga tibbiy xizmatlar ko'rsatishning rivojlanishini iqtisodiy-matematik
modellashtirish. Scienceweb academic papers collection . 2023/1/1.
25.
F Qodirov. Zamonaviy to'lov tizimlari tahlili va elektron pul birliklari. Scienceweb academic
papers collection. 2023/1/1.
26.
Ergash o'g'li, Qodirov Farrux. "Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси
ҳолатини башоратлаш."
Сервис” илмий-амалий журнал
(2022): 56-59.
