75
AXBOROTNI KODLASH USULLARI
Abdimajidova Laylo Shavkat qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti talabasi
Nurullayeva Malika Baxtiyor qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti talabasi
Yaxiyaxonova Muxiba Maxmudjonovna
Shahrisabz davlat pedagogika instituti katta oʻqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14642909
Annotatsiya.
Ushbu maqola "Axborotni kodlash usullari" mavzusiga bag‘ishlangan bo‘lib,
axborotni ishonchli saqlash va samarali uzatish jarayonidagi kodlash usullarining ahamiyatini
tahlil qiladi. Maqola axborotni kodlash nazariyasi, turli kodlash turlari, axborotni siqish usullari,
zamonaviy aloqa texnologiyalari va kriptografiyaning rolini o‘z ichiga oladi.
Shuningdek, maqolada O‘zbekiston axborot texnologiyalari sohasidagi innovatsiyalar va
tadqiqotlar ham ko‘rib chiqiladi. Kodlash usullarining samaradorligi, xavfsizlikni ta’minlashdagi
roli va amaliy qo‘llanishdagi muammolar o‘zaro tahlil qilinadi.
Maqola, axborotni kodlash usullarini rivojlantirish va takomillashtirish uchun takliflar
keltiradi va kelajakda yangi texnologiyalar va strategiyalar axborotni kodlash sohasida qanday
imkoniyatlar yaratishi mumkinligini muhokama qiladi. Ushbu tadqiqot natijalari axborot
xavfsizligini oshirishga, samarali axborot tizimlarini yaratishga va mahalliy innovatsiyalarni
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar:
Kodlash, dekodlash, aloqa tizimlari, kiberxavfsizlik, simmetrik kodlash
usullari, AES, asimmetrik kodlash, RSA, axborotni siqish,
kodlash turlari, mahalliy rivojlanish.
Axborotni kodlash – bu ma’lumotlarni biror belgilangan formatda o‘zgartirish jarayoni
bo‘lib, u faqatgina ma’lum kalitlar yordamida qayta tiklanishi mumkin. Bu jarayon ma’lumotlarga
noqonuniy kirishni cheklash va axborotlarni himoya qilishda muhim ahamiyatga ega. Kodlash
usullari asosan ikki katta guruhga bo‘linadi va ular simmetrik va assimetrik kodlashdir. Simmetrik
kodlashda bir xil kalit, ya’ni ma’lumotlarni kodlash va dekodlash jarayonida bir xil kalitdan
foydalaniladi. Assimetrik kodlash esa ikki xil kalitdan iboratdir. Biri ma’lumotlarni kodlash,
ikkinchisi esa dekodlash uchun. Har bir usulning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud, bu
esa ularning qaysi holatda qo‘llanilishi kerakligini belgilaydi.
Bugungi kunda axborotni kodlash usullari ko‘plab sohalarda, jumladan, bank xizmatlari,
tibbiyot, davlat ma’lumotlari, va boshqa ko‘plab sohalarda qo‘llanilmoqda. Masalan, onlayn bank
xizmatlarida mijozlarning shaxsiy ma’lumotlarini himoya qilish uchun kuchli kodlash usullari
qo‘llaniladi. Shuningdek, tibbiyot sohasida bemor ma’lumotlarini himoya qilish uchun yuqori
darajadagi xavfsizlik standartlari talab etiladi. Bunday misollar axborotni kodlashning
muhimligini va zamonaviy jamiyatdagi rolini yanada kuchaytiradi.
Shunday qilib, axborotni kodlash usullari zamonaviy dunyoda nafaqat ma’lumotlarni himoya
qilish, balki axborot xavfsizligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Ushbu maqolada biz axborotni
kodlash usullarining turlari, ularning ishlash printsiplari va amaliy qo‘llanilishi haqida batafsil
ma’lumot berishga harakat qilamiz. Kodlash usullarining rivojlanishi va uning jamiyatga ta’siri
haqida fikrlarimizni bayon etamiz, bu orqali bu muhim mavzuni yanada kengroq tushunishga
yordam beramiz.
76
Tadqiqot metodologiyasi.
Mavjud kodlash usullarini tahlil qilish va ularning afzalliklari va
kamchiliklarini aniqlash, turli kodlash usullarini o‘zaro taqqoslash va ularning samaradorligini
o‘lchash. Foydalanuvchilar o‘rtasida so‘rovnomalar o‘tkazish orqali kodlash usullariga bo‘lgan
munosabatni o‘rganish.
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili
. Quyidagi adabiyotlar va tadqiqotlar bu mavzuga oid
ma’lumotlar taqdim etadi:
Gallager matematik modellar yordamida axborot uzatish jarayonida yuzaga keladigan
xatolarni bartaraf etish uchun kodlash usullarini qanday optimallashtirish mumkinligini
ko‘rsatadi. U turli xil kodlarning samaradorligini taqqoslaydi va eng yaxshi variantlarni tanlash
uchun muhim qoidalarni taqdim etadi. Bu asar ilmiy tadqiqotlar va amaliy tadqiqotlar uchun
mustahkam poydevor vazifasini o‘ynaydi. [1]
Lin va Costello xatoliklarni bartaraf etishning turli usullarini o‘rganadi va ularning
samaradorligini tahlil qiladi. Kodlarning matematik asoslari va amaliy ishlanmalari orqali
ishonchli axborot uzatish muammolarini hal qilishga yordam beradi. Ushbu kitob, muhandislar va
tadqiqotchilar uchun amaliy qo‘llanma sifatida ahamiyatga ega. [2]
Salomon ma’lumotlarni siqish jarayonlarining afzalliklari va kamchiliklarini tahlil qiladi.
Siqish metodlari axborot hajmini kamaytirishga va saqlash samaradorligini oshirishga yordam
beradi. Ushbu asar, axborot texnologiyalarida innovatsiyalarni izlayotganlar uchun muhim manba
hisoblanadi. [3]
Proakis raqamli aloqa tizimlarida kodlash usullarining samaradorligini oshirish uchun
qanday tanlovlar qilish kerakligini ko‘rsatadi. Raqamli signallarni uzatishda yuzaga keladigan
muammolarni hal etish uchun kodlashning strategik ahamiyatini o‘rgatadi. Ushbu asar, aloqa
muhandisligi sohasida tadqiqotchilar va amaliyotchilar uchun zaruriy manba sifatida ahamiyatli.
[4]
Lin va Costello tomonidan yozilgan bu kitob xatoliklarni nazorat qilish va to‘g‘rilash
metodlari bo‘yicha ilmiy ma’lumot beradi. U kodlashning kengaytirilgan turlari, jumladan, kanal
kodlash va blokli kodlash metodlarini muhokama qiladi. Kitobda tarmoqdagi xatoliklarni tahlil
qilish va to‘g‘rilash uchun statistik yondashuvlar ham mavjud. Bu asar amaliyotda axborotni
kodlashda qo‘llaniladigan usullarni to‘liq tushunishga yordam beradi. [5]
Axborotni kodlash usullari bugungi kunda axborot texnologiyalari, aloqa tizimlari va
kiberxavfsizlik sohalarida muhim rol o‘ynamaydi. Ushbu tadqiqot natijalari quyidagilardan iborat:
1.
Tezlik va xavfsizlik - Axborotni kodlash usullari ma’lumotlar xavfsizligini ta’minlashda muhim
rol o‘ynaydi. Simmetrik kodlash usullari, masalan, AES, tez va samarali ishlaydi, lekin kalitning
xavfsizligini ta’minlash muhimdir. Asimmetrik kodlash, masalan, RSA, yuqori darajadagi
xavfsizlikni ta’minlaydi, ammo undan foydalanish uchun ko‘proq hisoblash resurslari kerak
bo‘ladi. Ushbu muvozanat axborot xavfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
2. Xatolarni kamaytirish - Shannonning axborot nazariyasi asosida ishlab chiqilgan kodlash
usullari axborotni uzatish jarayonlarida xatolarni kamaytirishga yordam beradi. Bu usullar,
masalan, Hamming kodlari va Reed-Solomon kodlari, uzatishdagi xatolarni aniqlash va tuzatishda
qo‘llaniladi. Ular axborotning ishonchliligini oshiradi va tarmoqlarda ma’lumotlar uzatishda
mukammallikni ta’minlaydi.
3. Siqish usullari - Axborotni siqish metodlari axborot hajmini kamaytirish orqali saqlash va
uzatish jarayonlarida samaradorlikni oshiradi. Siqilgan ma’lumotlar tarmoq orqali tezroq
77
uzatiladi, bu esa resurslarni yanada tejash imkonini beradi. Siqish usullari shuningdek, saqlash
joyini optimallashtirishda ham muhimdir.
4. Zamonaviy texnologiyalar - Zamonaviy aloqa tizimlarida ko‘p foydalanuvchili detektsiya
va kodlash strategiyalari samaradorlikni oshiradi. Masalan, OFDM (Orthogonal Frequency-
Division Multiplexing) texnologiyasi axborotni samarali uzatishda qo‘llaniladi. Bu usul, turli
foydalanuvchilardan kelayotgan ma’lumotlarni bir vaqtning o‘zida boshqarishga imkon beradi.
5. Kriptografiya yondashuvlari - Kriptografik usullar, masalan, simmetrik va asimmetrik
kodlash, ma’lumotlarni himoya qilishda muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy xavfsizlik
standartlari, masalan, TLS va SSL protokollari, ma’lumotlarni internet orqali uzatishda xavfsizlikni
ta’minlaydi. Ushbu standartlar kiberxavfsizlikni oshirishga va muhim ma’lumotlarni himoya
qilishga yordam beradi.
6. Milliy va mintaqaviy rivojlanish - O‘zbekiston axborot texnologiyalari sohasida o‘sish va
innovatsiyalar bilan ajralib turadi. Milliy standartlar va axborotni kodlash bo‘yicha tadqiqotlar,
xususan, kriptografiya va ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha qo‘llaniladigan usullar mintaqaviy
ehtiyojlarga mos keladi. O‘zbekistonlik olimlar va mutaxassislar milliy xavfsizlikni ta’minlash
uchun innovatsion yechimlarni ishlab chiqmoqda.
7. Kiberxavfsizlik muammolari - Axborotni kodlash usullari kiberxavfsizlikni ta’minlashda
zaruriy vositalardir, lekin yangi tahdidlar va hujumlar bilan kurashishda doimo yangilanish va
takomillashtirish talab etiladi. Kriptografiya va kodlash usullarining zamonaviylashuvi
kiberxavfsizlikning kuchayishiga hissa qo‘shadi.
Axborotni kodlash usullari zamonaviy axborot texnologiyalari va kommunikatsiya
tizimlarida muhim ahamiyatga ega. Ushbu usullar axborotning xavfsizligini ta’minlash, uzatish
samaradorligini oshirish va saqlash imkoniyatlarini yaxshilashda asosiy rol o‘ynaydi. Quyida
kodlash usullarining turli jihatlari va ularni amalda qo‘llashdagi muammolar ko‘rib chiqamiz:
1. Kodlash
turlari va ularning afzalliklari.
Simmetrik va asimmetrik kodlash usullari
o‘
rtasidagi farq axborot xavfsizligini t
a’
minlashda muhim rol
o‘
ynaydi. Simmetrik kodlash usullari
tez va samarali b
o‘
lsa-da, kalitlarni saqlash muammosi paydo b
o‘
lishi mumkin. Asimmetrik
kodlash usullari yuqori darajadagi xavfsizlikni t
a’
minlaydi, lekin hisoblash resurslarini k
o‘
proq
talab qiladi. Bu yondashuvlar har bir muhit va vaziyatga qarab tanlanishi kerak.
2. Axborotni
siqish
. Axborotni siqish usullari, masalan, Huffman va Lempel-Ziv, m
a’
lumotlar
hajmini kamaytirishga yordam beradi. Siqilgan axborot tez uzatiladi va saqlash joyini tejaydi.
Biroq, siqish jarayonida m
a’
lumotlar y
o‘
qotilishi yoki sifatning pasayishi ehtimoli mavjud. Shu
sababli, siqish usulini tanlashda muvozanatni saqlash muhimdir.
3. Zamonaviy
aloqa texnologiyalari
. Zamonaviy aloqa texnologiyalari, masalan, k
o‘
p
foydalanuvchili detektsiya usullari, axborotni uzatishda yuqori samaradorlikni t
a’
minlaydi. Biroq,
ushbu texnologiyalar murakkablikni oshirishi mumkin. Shuningdek, ularning samaradorligini
t
a’
minlash uchun q
o‘
shimcha resurslar va infrastruktura talab etiladi.
4. Kiberxavfsizlik
va kriptografiya
. Axborotni kodlashning xavfsizlik jihatlari, kiber
tahdidlarga qarshi kurashishda dolzarbdir. Zamonaviy kriptografik standartlar va usullar,
masalan, TLS va SSL, m
a’
lumotlar uzatishda xavfsizlikni t
a’
minlaydi. Biroq, bu usullar doimiy
ravishda yangilanib turishi kerak, chunki kiberxavfsizlik tahdidlari va hujumlari
o‘
zgarib boradi.
5. Mahalliy Rivojlanish.
O‘
zbekiston axborot texnologiyalari sohasida rivojlanmoqda va
mahalliy olimlar innovatsion yechimlar ishlab chiqmoqda. Biroq, ushbu jarayonda
o‘
zaro
78
hamkorlik va tajriba almashish zaruriyati mavjud. Milliy standartlar va me'yorlar ishlab chiqilishi
axborot xavfsizligini oshirishda muhim ahamiyatga ega.
6. Amaliy
qo‘llashdagi muammolar
. Amaliyotda kodlash usullarini q
o‘
llashda bir qator
muammolar yuzaga kelishi mumkin. Masalan, resurslarning cheklanganligi, murakkablik va
tizimlar
o‘
rtasida muvofiqlikni t
a’
minlash qiyinchiliklari. Shuningdek, foydalanuvchilar
o‘
rtasida
kalitlarni almashishda xavfsizlikni t
a’
minlash masalalari ham dolzarbdir.
Xulosa qilib shuni aytish joizki, a
xborotni kodlash usullari zamonaviy axborot
texnologiyalari va kiberxavfsizlik sohasining muhim qismidir. Ushbu usullar nafaqat axborotni
ishonchli saqlash va uzatish, balki ma’lumotlarni himoya qilishda ham muhim rol o‘ynaydi.
Kodlash usullarining turli turlari, masalan, simmetrik va asimmetrik kodlash, har bir vaziyatda
o‘ziga xos afzalliklar va kamchiliklarga ega.
Siqish usullari axborot hajmini kamaytirib, saqlash va uzatish jarayonlarini
optimallashtiradi. Zamonaviy aloqa texnologiyalari ko‘p foydalanuvchili tizimlar va yangi
strategiyalarni o‘z ichiga oladi, bu esa axborotni samarali uzatishni ta’minlaydi.
Kriptografik standartlar, masalan, TLS va SSL, ma’lumotlarni himoya qilishda zaruriy
vositalar bo‘lib, ular kiber tahdidlarga qarshi kurashishda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston
axborot texnologiyalari sohasida rivojlanayotganini hisobga olib, mahalliy innovatsiyalar va
tadqiqotlar axborot xavfsizligini oshirishga yordam beradi.
Ushbu usullar va strategiyalarni doimiy ravishda takomillashtirish va yangilash, kelajakda
yanada ishonchli va samarali axborot tizimlarini yaratishga imkon beradi. Yangi texnologiyalar va
metodlarni joriy etish orqali axborotni kodlash usullari yanada rivojlanishi kutilmoqda.
References:
1.
"Information Theory and Coding" - Robert Gallager.
2.
"Error Control Coding: Fundamentals and Applications" - Shu Lin, Daniel J. Costello.
3.
"Data Compression: The Complete Reference" - David Salomon.
4.
"Digital Communication" - John G. Proakis.
5.
Lin, S., & Costello, D. J. (2004). "Error Control Coding: Fundamentals and Applications".
6.
Maxmudjonovna, Yaxiyaxonova Muxiba. "Developing full-fledged thinking skills in
firstgraders through the perception of the “surrounding world”(using the example of a Mind
Map)." Czech Journal of Multidisciplinary Innovations 35 (2024): 31-37.
7.
Maxmudjonovna, Yaxiyaxonova Muxiba. "USING VR TECHNOLOGIES IN TEACHING
COMPUTER SCIENCE AND IT TO FIRST-GRADE STUDENTS." Eurasian Journal of Mathematical
Theory and Computer Sciences 4.10 (2024): 40-46.
8.
Maxmudjonovna , Y. M. (2024). Brain Activity in the Development of Imagination in First
Graders. Excellencia: International Multi-Disciplinary Journal of Education (2994-9521), 2(10),
820-826.
9.
Maxmudjonovna, Yaxiyaxonova Muhiba. "Mustaqil ta’limni tashkil etishda ilg ‘or xorijiy
tajribalarning ahamiyati." Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences 1.5 (2021): 742-749.
10.
Яхияханова,
Мухиба.
"RAQAMLI
TA’LIM
MUHITIDA
BOSHLANGʻICH
SINF
OʻQUVCHILARINING IT SAVODXONLIGINI OSHIRISH METODIKASINI TAKOMILLASHTIRISH."
79
Ижтимоий-гуманитар фанларнинг долзарб муаммолари/Актуальные проблемы
социально-гуманитарных наук/Actual Problems of Humanities and Social Sciences 4 (2024).
11.
Yaxiyaxonova, Muxiba. "1-sinf o „quvchilariga “Informatika va AT” fanini o „qitishda loyiha
daftaridan foydalanish.: 1-sinf o „quvchilariga “Informatika va AT” fanini o „qitishda loyiha
daftaridan foydalanish." MODERN PROBLEMS AND PROSPECTS OF APPLIED MATHEMATICS 1.01
(2024).
12.
Ashirova, Mavluda, and Muxiba Yaxiyaxonova. "RAQAMLI IQTISODIYOT DAVRIDA
KRIPTOVALYUTA VA BITKOIN." Международная конференция академических наук. Vol. 3. No.
4. 2024.
13.
Jalilova, Sevinch, Marjona Yusupova, and Muxiba Yaxiyaxonova. "KUNDALIK HAYOTIMIZDA
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR." Прикладные науки в современном мире: проблемы и
решения 3.3 (2024): 13-17.
14.
Xurramova, Sarvinoz, Marjona Yusupova, Muxiba Yaxiyaxonova. "OLIY TA’LIM TIZIMIDA
BULUTLI TEXNOLOGIYALARNING IMKONIYATLARI." Zamonaviy dunyoda pedagogika va
psixologiya: nazariy va amaliy tadqiqotlar 3.3 (2024): 36-38.
15.
Eshonqulova, Maftuna, and Muxiba Yaxiyaxonova. "RAQAMLI VA IJTIMOIY MEDIA
MARKETING VA UNING IMKONIYATLARI." Молодые ученые 2.11 (2024): 34-39.
16.
Yusupova, Marjona, Komila Raximova, and Muxiba Yaxiyaxonova. "Oliy ta‟ lim tizimida
innovatsion texnologiyalardan foydalanish: Oliy ta‟ lim tizimida innovatsion texnologiyalardan
foydalanish." MODERN PROBLEMS AND PROSPECTS OF APPLIED MATHEMATICS 1.01 (2024).
17.
Yaxiyaxonova, Muhiba, and Marjona Yusupova. "OLIY TA’LIM MUASSASALARIDA
“INFORMATIKA VA AT” FANLARIDAN MUSTAQIL TA’LIMNI TASHKIL ETISHDA RAQAMLI
TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH." International Scientific and Practical Conference on
Algorithms and Current Problems of Programming. 2023.
18.
Raxmatov, Sherqo‘Zi Olimovich. "MASOFAVIY TA’LIM DASTURLARINING TA’LIM TIZIMIDA
AFZALLIKLARI VA AMALIY AHAMIYATI (MOODLE, SCORM, TUTOR DASTURLARI
MISOLIDA)." Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences 1.11
(2021): 1263-1270.
19.
ShukurulloFayzullo o‘g‘li, Aliqulov. "TA ‘LIMDA MULTIMEDIYA TEXNOLOGIYALARINI QO
‘LLASH."
PEDAGOGS
50.2 (2024): 51-55.
20.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Barchin Ro‘ziqulova, and Laziza Inatillayeva. "BOSHLANG ‘ICH
TA’LIMDA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
USULLARI
VA
AFZALLIKLARI."
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и
практические исследования
3.10 (2024): 39-41.
21.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Jasmina Murodulloyeva, and Umida Nurmaxmatova. "YASHIL
IQTISODIYOT VA YO ‘NALISHLARI BO ‘YICHA TA’LIM DASTURLARINI RIVOJLANTIRISH
MEXANIZMLARI."
Models and methods in modern science
3.5 (2024): 44-49.
22.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Temurbek Zarifov. "GLOBAL TARMOQ QURISHDA TARMOQ
QURILMALARIDAN FOYDALANISH VA TARMOQ TOPOLOGIYALARINING O’RNI."
Science and
innovation in the education system
3.5 (2024): 50-60.
23.
Raxmatov Sherqo'zi Akbar Kodirov. “Ta'lim jarayonida bulutli texnalogiyalardan
foydalanishning samaradorligi” Pedagogis Internatsianal researcg ISSN:281-4027_SJIF:4.995.
80
2023/5/15
24.
F Qodirov. Aholiga tibbiy xizmatlar ko'rsatishning rivojlanishini iqtisodiy-matematik
modellashtirish. Scienceweb academic papers collection . 2023/1/1.
25.
F Qodirov. Zamonaviy to'lov tizimlari tahlili va elektron pul birliklari. Scienceweb academic
papers collection. 2023/1/1.
26.
Ergash o'g'li, Qodirov Farrux. "Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси
ҳолатини башоратлаш."
Сервис” илмий-амалий журнал
(2022): 56-59.
