95
BILISH FAOLIYATINI DIAGNOSTIKA QILISH METODIKALARI
Usmonova Jamilaxon Shovkat qizi
Toshkent Amaliy Fanlar Universiteti “Pedagogika” fakulteti 3-bosqich talabasi,
usmanovaa.j1@gmail.com Telefon:+998977640067
https://doi.org/10.5281/zenodo.14666609
Annotatsiya.
Mazkur maqolada bilish faoliyatini diagnostika qilish metodikalari tahlil
etiladi. Bilish faoliyati insonning tashqi dunyoni idrok etish, tushunish va baholash jarayonlarini
o‘z ichiga oladi. Ushbu faoliyat kognitiv jarayonlar, jumladan, idrok, tafakkur, xotira, e’tibor va
boshqa psixologik jarayonlar orqali amalga oshiriladi. Maqolada bilish faoliyatining turli jihatlari,
uning o‘lchovlari va diagnostika metodikalarining ahamiyati ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, bilish
faoliyatini o‘rganish va diagnostika qilishning amaliy usullari, shu jumladan, psixologik testlar,
kuzatish va suhbatlar orqali qanday amalga oshirilishi, uning ijtimoiy va pedagogik jarayonlardagi
ahamiyati tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
bilish faoliyati, diagnostika, kognitiv jarayonlar, psixologik testlar, xotira,
idrok, tafakkur, e’tibor, pedagogika, psixologiya.
Kirish.
Bilish faoliyati insonning atrof-muhitni, o‘zini va boshqalarni idrok etish, anglash va
tushunish jarayonini tashkil etadi. Bu jarayon kognitiv faoliyatning barcha turli turlarini o‘z ichiga
oladi, masalan, idrok, tafakkur, xotira, e’tibor, tasavvur, qarorlar qabul qilish va muammolarni hal
qilish. Bilish faoliyati nafaqat individual shaxsning rivojlanishiga, balki uning jamiyatdagi o‘rni,
ijtimoiy va professional hayotida muvaffaqiyatga erishishiga ham ta’sir qiladi. Bu jarayonlar
insonning tafakkur qobiliyatlarini, bilish salohiyatini va intellektual rivojlanish darajasini
shakllantiradi.
Bilish faoliyatining samarali bo‘lishi va uning yuksalishi uchun uni doimiy ravishda tahlil
qilish va diagnostika qilish zarur. Bilish faoliyatini diagnostika qilish psixologik va pedagogik
jarayonlarda muhim o‘rin tutadi. Shu maqsadda, bilish faoliyatining turli komponentlarini
o‘rganish, ularning samaradorligini o‘lchash va zarur bo‘lganda yaxshilash uchun metodikalar
ishlab chiqilgan. Bu metodikalar yordamida bilish faoliyatining sifati, darajasi va turli kognitiv
jarayonlarning holati aniqlanadi.
Diagnostika qilish, bilish faoliyatining har bir komponentining ishlashini va bu
jarayonlarning samaradorligini aniqlashga yordam beradi. U nafaqat o‘quvchi yoki talabalar
darajasini baholashda, balki jamiyatdagi muayyan shaxslarning bilish qobiliyatlarini
rivojlantirishda ham muhim vosita hisoblanadi. Shu bilan birga, bilish faoliyatini diagnostika qilish
orqali o‘quvchilarning o‘rganish darajasi va ehtiyojlari aniqlanadi, bu esa ta’lim jarayonini
yaxshilashga yordam beradi.
Тадқиқот ва изланишлар асосида bilish faoliyatini diagnostika qilishning mohiyati va
ahamiyatini yoritish, shu bilan birga, uni o‘rganish va tahlil qilishning metodik usullari,
diagnostika metodikalari yordamida bilish faoliyatining samaradorligini o‘lchash va uni
rivojlantirishning muhim yo‘llarini ўрганилди.
Bilish faoliyatini diagnostika qilishning metodikalarini tahlil qilish, psixologik xizmatlar,
ta’lim tizimi, shuningdek, individual va guruh psixologiyasini yaxshilashda samarali vositalarni
aniqlashga yordam beradi. Shuningdek, bilish faoliyatining diagnostikasi jamiyatdagi psixologik
va pedagogik jarayonlarning asosiy yo‘nalishlaridan biriga aylangan.
Bilish faoliyati va uning tarkibi:
Bilish faoliyati insonning atrof-muhitni idrok etish,
tushunish va anglash jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Bu jarayonlar kognitiv jarayonlar deb ataladi,
96
chunki ular insonning bilimlarini va tafakkurini tashkil etadi. Bilish faoliyati asosan quyidagi
tarkibiy qismlardan iborat:
Idrok:
Insonning tashqi dunyoni sezgilar orqali qabul qilish jarayoni. Idrok- bu vizual,
eshitish, ta’msiz va boshqa sezgi organlarining ishlashi bilan bog‘liq bo‘lgan kognitiv jarayon.
Tafakkur:
O‘ylash, tahlil qilish, xulosa chiqarish va muammolarni hal qilish jarayonidir.
Tafakkur orqali inson yangi bilimlarni o‘rganadi, qarorlar qabul qiladi va yangi g‘oyalarni ishlab
chiqadi.
Xotira:
O‘rganilgan bilimlar va tajribalarni saqlash va qayta tiklash jarayonidir. Xotira bilish
faoliyatining ajralmas qismidir, chunki o‘rganish va idrok etish faqat eslab qolish imkoniyati bilan
mustahkamlanadi.
E’tibor:
Insonning ma’lum bir ob'ekt yoki hodisaga diqqatini jamlash qobiliyati. E’tibor bilish
faoliyatining samaradorligini oshiradi, chunki diqqatning yuqori darajada bo‘lishi kognitiv
jarayonlarning tezligi va to‘g‘riligini yaxshilaydi.
Tasavvur:
Insonning o‘z fikrlarini va his-tuyg‘ularini xayolida shakllantirish, rejalashtirish
va kelajakdagi hodisalarni tasavvur qilish qobiliyatidir. Bu jarayon bilish faoliyatining
rivojlanishiga yordam beradi.
Bilish faoliyatini diagnostika qilishning maqsad va vazifalari:
Bilish faoliyatini diagnostika qilishning asosiy maqsadi, kognitiv jarayonlarning
samaradorligini baholash, o‘quvchilar yoki talabalar darajasini aniqlash va ularga mos ravishda
o‘qitish metodlarini tanlashdir. Diagnostika, bilish faoliyatining muammolarini aniqlash va ularga
tegishli yechimlar taklif etishda yordam beradi.
Bilish faoliyatini diagnostika qilishda quyidagi vazifalar hal etiladi:
Kognitiv jarayonlarni o‘lchash: Idrok, tafakkur, xotira, e’tibor va boshqa kognitiv
jarayonlarning samaradorligi va ishlash ko‘rsatkichlarini o‘lchash.
Bilim va mahorat darajasini aniqlash: O‘quvchilar yoki talabalar o‘z bilimlarini qanday
darajada egallaganligini va ularni qanday qo‘llay olishlarini tahlil qilish.
Shaxsiy farqlarni aniqlash: Har bir insonning bilish faoliyati, psixologik va intellektual
xususiyatlariga ko‘ra turlicha rivojlanadi. Diagnostika yordamida bu farqlarni aniqlash va ularni
hisobga olib, individual ta’lim va rivojlanish usullarini ishlab chiqish.
Rivojlanish jarayonlarini kuzatish: O‘quvchilarning, talabalar yoki har qanday subyektning
bilish faoliyatining vaqt o‘tishi bilan qanday rivojlanayotganini baholash.
Bilish faoliyatini diagnostika qilish metodikalari:
Bilish faoliyatini diagnostika qilish
uchun turli metodikalar va usullar qo‘llaniladi. Ularning har biri o‘zining maqsadi, ko‘lamiga va
o‘lchov metodlariga qarab farq qiladi. Quyidagi diagnostik metodikalar keng tarqalgan:
1) Psixologik testlar: Bu metod orqali shaxsning kognitiv qobiliyatlari, masalan, e’tibor,
xotira, tafakkur va boshqa kognitiv jarayonlar o‘lchanadi. Testlar odatda standartlashtirilgan
bo‘lib, ma’lum bir tizimda yoki formatda tayyorlanadi. Masalan, shaxsning qisqa muddatli yoki
uzoq muddatli xotirasi, tafakkur qobiliyati, mantiqiy fikrlash darajasi testlarda aniqlanadi.
2) Kuzatish: Shaxsning bilish faoliyatini tabiiy holatdagi faoliyatlar orqali tahlil qilish.
Kuzatish metodikasi bevosita insonning o‘rganish jarayonida yoki kundalik faoliyatda qanday
qarorlar qabul qilishini, qanday xatolarga yo‘l qo‘yishini kuzatishga asoslanadi.
3) Suhbatlar va intervyular: O‘quvchilar yoki talabalar bilan suhbatlar o‘tkazish orqali
ularning bilish faoliyatiga doir fikr va tushunchalarini aniqlash mumkin. Bu metodikada
97
diagnostikatsiya sub’ektining o‘z tajribalari, bilimlari, muammolari haqida so‘z yuritishi tahlil
qilinadi.
4) Test va masalalar: Maxsus masalalar yoki topshiriqlar yordamida bilish faoliyatining turli
jihatlari baholanadi. Bu metodikalar, masalan, mantiqiy fikrlash, masalalarni hal qilish, xotira va
e’tibor qobiliyatlarini o‘rganishda qo‘llaniladi.
5) Psixometrik metodlar: Bu metodlar statistik tahlilga asoslanadi va shaxsning psixologik
xususiyatlari (masalan, temperament, motivatsiya va boshqa shaxsiy xususiyatlar) va bilish
faoliyatining ko‘rsatkichlarini o‘lchashda qo‘llaniladi.
Diagnostika natijalari va ularning amaliy ahamiyati.
Bilish faoliyatini diagnostika qilishdan olingan natijalar shaxsning kognitiv holatiga oid aniq
va samarali ma’lumotlarni taqdim etadi. Bu natijalar ta’lim jarayonida, o‘qituvchilar yoki
pedagoglar tomonidan individual yondoshuvni qo‘llashda va bilish salohiyatini oshirishda
qo‘llaniladi.
Masalan, diagnostika yordamida o‘quvchilarning qaysi kognitiv jarayonlari zaif ekanligi
aniqlanishi mumkin. Shunday qilib, o‘qituvchi o‘quvchining xotira yoki tafakkur qobiliyatini
yaxshilashga qaratilgan maxsus usullarni qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shuningdek, bu
diagnostika metodlari pedagogik strategiyalarni ishlab chiqishda, masalan, darslarni
rejalashtirishda, o‘quvchilarning muvaffaqiyatlarini baholashda va individual yondoshuvlarni
amalga oshirishda muhim vosita hisoblanadi.
Diagnostikaning ijtimoiy va amaliy o‘rni:
Bilish faoliyatini diagnostika qilish faqat ta’lim
jarayonida emas, balki kundalik hayotda ham keng qo‘llaniladi. Diagnostika metodikalari
yordamida insonning bilish salohiyatini, mantiqiy fikrlashini va muammolarni hal qilish
qobiliyatlarini baholash mumkin. Bularning barchasi shaxsning ijtimoiy hayotidagi
muvaffaqiyatlariga, jamiyatda o‘z o‘rnini topishiga yordam beradi.
Bilish faoliyatining samarali diagnostikasi insonlarning kognitiv salohiyatini oshiradi,
o‘rganish va rivojlanish jarayonlarini optimallashtiradi va ijtimoiy hayotda muvaffaqiyatni
ta’minlaydi.
Bilish faoliyatini diagnostika qilish metodikalari kognitiv jarayonlarning samaradorligini
tahlil qilishda va shaxsning rivojlanishida muhim vositadir. Turli metodlar orqali insonning bilish
salohiyatini o‘lchash, uning ehtiyojlarini va qobiliyatlarini aniqlash mumkin. Bu metodikalar
nafaqat ta’lim jarayonida, balki ijtimoiy va kasbiy faoliyatda ham keng qo‘llaniladi. Maqsadli va
samarali diagnostika yordamida shaxslar o‘z salohiyatlarini rivojlantirish, bilish faoliyatini
takomillashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Xulosa.
Bilish faoliyatini diagnostika qilish metodikalari insonning kognitiv jarayonlari, ya’ni idrok,
tafakkur, xotira, e’tibor va boshqa psixologik jarayonlar samaradorligini tahlil qilishda muhim
vositadir. Bilish faoliyati shaxsning atrof-muhitni tushunish va o‘zlashtirish jarayonini tashkil
etganligi sababli, uning samarali amalga oshirilishi insonning ijtimoiy, intellektual va shaxsiy
rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Diagnostika metodikalarining tahlili orqali bilish faoliyatining samaradorligi o‘lchanadi.
Psixologik testlar, kuzatish, suhbatlar va psixometrik metodlar kabi usullar yordamida kognitiv
jarayonlar, masalan, xotira, tafakkur, mantiqiy fikrlash va e’tibor baholanadi. Bu usullar, shaxsning
bilim darajasi, tafakkur qobiliyatlari va muammolarni hal qilishdagi muvaffaqiyatini aniqlashda
yordam beradi.
98
Diagnostika metodikalarini ta’lim va o‘qitish jarayonida qo‘llash, o‘quvchilarning o‘rganish
samaradorligini oshirish, individual yondoshuvlarni ishlab chiqish va kognitiv qobiliyatlarni
rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Diagnostika natijalari ta’lim jarayonida individual
ehtiyojlarni hisobga olish va o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlashga imkon beradi.
Umuman, bilish faoliyatini diagnostika qilish metodikalari nafaqat ta’lim jarayonini samarali
tashkil etishda, balki insonlarning umumiy rivojlanishida ham muhim rol o‘ynaydi. Bu metodlar
orqali kognitiv salohiyatni rivojlantirish, shaxslarning muammolarni hal qilishdagi
muvaffaqiyatini oshirish va ijtimoiy hayotda muvaffaqiyatga erishish imkoniyatlari yaratiladi.
References:
1.
Salimova D., Psixologik jarayonlar va idrok. Toshkent: Ziyo nashriyoti. 2018 y.
2.
Karimov M., Psixologik tadqiqot usullari. Toshkent: O‘qituvchi nashriyoti, 2018 y.
3.
Yuldashev B., Insonning idrok ko‘lamini o‘rganish. Buxoro: Buxoro davlat universiteti
nashriyoti, 2018 y.
