119
MUSIQA TO‘GARAKLARIDA O‘QUVCHILARINI CHOLG‘U IJROCHILIGIGA
O‘RGATISH JARAYONLARINI TASHKIL ETISH
Sаttаrov Аlisher
Guliston dаvlаt pedagogika instituti o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14676856
Annotatsiya.
Ushbu tezisda musiqa to‘garaklarida o‘quvchilarni cholg‘u ijrochiligiga
o‘rgatish jarayonlarini samarali tashkil etishning nazariy va amaliy jihatlari yoritilgan. Cholg‘u
ijrochiligi bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishda ilg‘or pedagogik texnologiyalar,
o‘quvchilarning individual qobiliyatlarini inobatga olish, metodik yondashuvlar va ijodiy
faoliyatni rivojlantirish usullarining ahamiyati tahlil qilinadi. Shuningdek, ijro mahoratini
rivojlantirishda ansambl va yakkaxon ijrochilikning pedagogik imkoniyatlari ochib berilgan.
Tadqiqot natijalari musiqa ta'limi jarayonlarini rivojlantirishda muhim uslubiy asos bo‘lib xizmat
qiladi.
Kalit so‘zlar:
Musiqa to‘garaklari, cholg‘u ijrochiligi, pedagogik texnologiyalar, ijodiy
faoliyat, ansambl ijrochiligi, individual qobiliyat, ta'lim jarayonlari, musiqa ta’limi.
Kirish.
Musiqa inson qalbining eng nozik va sirli his-tuyg‘ularini ifoda etuvchi san’at turlaridan biri
bo‘lib, uning sehrli ovozi har bir yurakka yetib boradi. Musiqa ta’limi esa insonni nafaqat san’atga
oshno qiladi, balki uning ma’naviy dunyosini boyitadi, estetik didini shakllantiradi va ijodiy
salohiyatini yuzaga chiqaradi. Xususan, cholg‘u ijrochiligiga o‘rgatish jarayonlari bolalar va
o‘smirlarning musiqiy madaniyatini yuksaltirishda, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda
beqiyos o‘rin tutadi.
Bugungi kunda musiqa to‘garaklari nafaqat o‘quvchilarning san’at sohasida o‘zlarini
izlashlari uchun maydon, balki ularning ijodiy imkoniyatlarini sinab ko‘rishlari va
shakllantirishlari uchun makon sifatida ham ahamiyat kasb etadi. Bu jarayonda ustozning roli
alohida ahamiyatga ega. Har bir cholg‘u asbobida yangragan kuy nafaqat san’at namunasi, balki
mahorat, mehnat va ma’nan boyishning ramzi hisoblanadi. Musiqa to‘garaklarida o‘quvchilarni
cholg‘u ijrochiligiga o‘rgatish – bu oddiy texnik bilim berish emas, balki san’atga bo‘lgan hurmat
va qiziqishni shakllantirishdir. Har bir o‘quvchi ijrochilik orqali o‘z ichki olamini ifoda etadi,
atrofdagi dunyoni o‘ziga xos musiqiy tilda his qiladi. Shu sababli, bunday jarayonlarni to‘g‘ri va
samarali tashkil etish, o‘quvchilarning individual qobiliyatlarini inobatga olish, ularning ichki
iste’dodini yuzaga chiqarish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Shunday ekan, ushbu tezisda musiqa to‘garaklarida cholg‘u ijrochiligiga o‘rgatish
jarayonlarining pedagogik xususiyatlari, samaradorlikni ta’minlovchi usullari va yondashuvlari
haqida so‘z yuritiladi. Bu nafaqat musiqaga oshno bo‘lgan yosh avlodni tarbiyalash, balki ularga
ma’naviy qadriyatlarni singdirish yo‘lida muhim qadamdir.
O‘quvchilarni musiqa to‘garaklarida cholg‘u ijrochiligiga o‘rgatish jarayoni har tomonlama
puxta o‘ylangan yondashuvni talab qiladi. Bu jarayon nafaqat o‘quvchilarga texnik bilim va
ko‘nikmalarni o‘rgatish, balki ularni san’atning ichki mohiyatini his qilishga undashdan iboratdir.
Shu sababli metodologiya ushbu maqsadlarni amalga oshirishda asosiy o‘rinni egallaydi. Cholg‘u
ijrochiligini o‘rgatishning metodik asoslari, avvalo, o‘quvchilar yoshiga, qobiliyatiga va
ehtiyojlariga mos yondashuvlarni ishlab chiqishdan boshlanadi. Har bir bola musiqani o‘ziga xos
tarzda his qiladi, shuning uchun ta’lim jarayonida individual yondashuvning ahamiyati katta.
120
Shuningdek, o‘qituvchi ijro uslublarini o‘rgatishda interaktiv metodlardan foydalanishi, ijodiy
tajriba uchun imkoniyat yaratishi lozim.
Dars jarayonini samarali tashkil etish uchun ilg‘or pedagogik texnologiyalar va usullarni
qo‘llash muhimdir. Masalan, audio va video materiallardan foydalanish, jonli ijro namoyishlari,
master-klasslar tashkil etish orqali o‘quvchilarda musiqaga qiziqish uyg‘otish va ijodiy ilhom
berish mumkin. Shuningdek, ansambl va yakkaxon ijrochilikni uyg‘unlashtirish orqali
o‘quvchilarning ijro mahoratini oshirishga erishiladi.
Metodologiyada o‘quvchilarning dars davomida faol ishtirokini ta’minlash, ularni o‘z
fikrlarini musiqiy tilda ifodalashga undash muhimdir. Buning uchun o‘yin texnologiyalari, musiqiy
interaktiv muloqotlar va gamifikatsiya elementlaridan foydalanish mumkin. Bu nafaqat darslarni
qiziqarli qiladi, balki o‘quvchilarda cholg‘u ijrochiligiga bo‘lgan qiziqishni yanada oshiradi.
O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro ishonch va samimiy munosabatlar
metodologiyaning ajralmas qismi hisoblanadi. Musiqa san’atini o‘rganish jarayoni faqat nazariy
bilim olishdan iborat emas, balki ijodiy izlanish va mahoratni oshirishni ham o‘z ichiga oladi. Shu
bois, har bir o‘quvchining o‘ziga xos qobiliyatini ochib berish va ularni qo‘llab-quvvatlash
metodologiyaning asosiy maqsadlaridan biri bo‘lib xizmat qiladi.
Adabiyotlar tahlili:
Musiqa ta’limi va cholg‘u ijrochiligiga oid ilmiy-adabiy manbalarni tahlil qilish ushbu
mavzuni chuqurroq yoritish uchun muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy pedagogika va musiqa
ta’limi bo‘yicha tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilarning cholg‘u ijrochiligiga bo‘lgan
qiziqishini rivojlantirishda an’anaviy uslublar bilan bir qatorda innovatsion yondashuvlar ham
alohida o‘rin tutadi.
Ilmiy adabiyotlarda cholg‘u ijrochiligi bo‘yicha mahoratni shakllantirishning nazariy va
amaliy asoslari haqida keng fikr yuritilgan. Xususan, L.V. Taruskin[2] va B.M. Teplov[2] kabi
tadqiqotchilar o‘z asarlarida cholg‘u ijrochiligida emotsional va texnik mahoratni
rivojlantirishning ahamiyatini ta’kidlaydi. Ularning fikricha, cholg‘u ijrochisi nafaqat kuy ijro
etuvchi, balki musiqa orqali his-tuyg‘ularni yetkazuvchi ijodkor bo‘lishi kerak.
Adabiyotlarda zamonaviy texnologiyalarning musiqa ta’limiga integratsiyasi haqida ham
muhim ma’lumotlar mavjud. R. Shuter va T. Rudestamning tadqiqotlari[4] musiqa ta’limida
multimediya vositalaridan foydalanish o‘quvchilarning musiqiy saviyasini oshirishda samarador
vosita ekanligini ko‘rsatadi. Bu yondashuv musiqa to‘garaklarida ijodiy faoliyatni rag‘batlantirish
va darslarni qiziqarli qilish uchun muhim imkoniyat yaratadi.
Mahalliy olimlarning tadqiqotlari ham musiqa ta’limi sohasidagi yutuqlarni o‘rganishda
muhim o‘rin tutadi. Xususan, O‘zbekiston musiqa san’ati tarixiga bag‘ishlangan asarlarda cholg‘u
ijrochiligining madaniy meros sifatida qadrli ekanligi va uning yosh avlodga o‘rgatilishi dolzarb
masala sifatida e’tirof etilgan[1]. Adabiyotlarning umumiy tahlili shuni ko‘rsatadiki, musiqa
to‘garaklarida cholg‘u ijrochiligiga o‘rgatish jarayonlarini samarali tashkil etish uchun
o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, qobiliyatlari va ehtiyojlarini inobatga olgan holda zamonaviy
texnologiyalar va ilg‘or metodik yondashuvlardan foydalanish zarur. Ushbu ilmiy va uslubiy
yondashuvlar musiqa ta’limi jarayonining nazariy asoslarini shakllantirishga xizmat qiladi.
Musiqa inson ruhining ovozi, undagi ma'naviyat va his-tuyg‘ularning aksidir. Ayniqsa,
cholg‘u ijrochiligi musiqiy san’atning eng nozik va betakror qirralarini ochib beradigan ijodiy
faoliyatdir. O‘quvchilarni cholg‘u ijrochiligiga o‘rgatish jarayoni nafaqat texnik ko‘nikmalarni
shakllantirish, balki ularning san’atga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otish, ichki dunyosini boyitish va
121
ma'naviy o‘sishga yordam berish bilan ham bog‘liqdir. Musiqa to‘garaklarida o‘quvchilar bilan
ishlash jarayonida birinchi galdagi muammo – har bir bolaning qobiliyatini to‘g‘ri baholash va
ularning individual rivojlanish yo‘nalishini aniqlashdir. Bu esa o‘qituvchidan yuqori malaka,
kuzatuvchanlik va ijodkorlikni talab etadi. Har bir o‘quvchining musiqani qabul qilish uslubi va
tezligi turlicha bo‘lgani uchun, ta’lim jarayonida individual yondashuvning ahamiyati kattadir.
Ansambl va yakkaxon ijrochilikka o‘rgatish muhokama qilinar ekan, ularning pedagogik
imkoniyatlari haqida alohida to‘xtalib o‘tish zarur. Ansambl ijrochiligi o‘quvchilarda jamoada
ishlash qobiliyatini shakllantiradi, ularni hamjihatlikka va o‘zaro muvofiqlikka undaydi. Shu bilan
birga, yakkaxon ijrochilik esa har bir o‘quvchining shaxsiy mahoratini namoyon qilishiga, o‘ziga
bo‘lgan ishonchini mustahkamlashga xizmat qiladi. Bu ikki yondashuvning uyg‘unligi
o‘quvchilarning musiqiy rivojlanishiga ko‘p qirrali ta’sir ko‘rsatadi. Muhokama jarayonida
zamonaviy texnologiyalarning musiqa ta’limidagi o‘rnini ham inobatga olish lozim. Bugungi kunda
multimediya vositalari, interaktiv dasturlar va onlayn resurslar o‘quvchilarning musiqiy
saviyasini oshirishda samarali vosita bo‘lib xizmat qilmoqda. Bu texnologiyalar yordamida
o‘quvchilar cholg‘u asboblarining tarixini, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishi va
mashhur musiqachilarning ijro uslublaridan ilhom olishi mumkin. Shuningdek, texnologiyalar
darslarni yanada jonli va qiziqarli qilishga yordam beradi.
Musiqa ta’limi jarayonida pedagogning o‘quvchi bilan o‘zaro muloqoti alohida ahamiyatga
ega. Ijobiy muhit va samimiy muloqot o‘quvchilarning o‘zini erkin his qilishiga va ijodiy izlanishga
rag‘batlantiradi. O‘qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki yo‘lboshchi va ilhomlantiruvchi bo‘lishi
kerak. U o‘quvchini musiqiy san’atni chuqur his qilishga va uning ijodiy qirralarini ochishga
yo‘naltiradi. Musiqa inson ma’naviyatining ajralmas qismi bo‘lib, uning tarbiyaviy va ijodiy kuchi
cheksizdir. Cholg‘u ijrochiligiga o‘rgatish jarayoni esa nafaqat musiqiy ko‘nikmalarni
rivojlantirish, balki o‘quvchilarning ichki dunyosini boyitish, ularni san’at bilan
uyg‘unlashtirishning samarali usulidir. Bu jarayon, ayniqsa, musiqa to‘garaklarida o‘zining muhim
o‘rniga ega bo‘lib, yosh avlodni ijodiy izlanishga, o‘z qobiliyatlarini ochishga rag‘batlantiradi.
Musiqa to‘garaklari faoliyatini samarali tashkil etish uchun zamonaviy pedagogik texnologiyalar
va metodik yondashuvlar hal qiluvchi ahamiyatga ega. Interaktiv usullar, multimediya resurslari
va ijodiy mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilarda musiqiy san’atga nisbatan qiziqish uyg‘otish va ijodiy
salohiyatni rivojlantirish mumkin. Ayniqsa, ansambl va yakkaxon ijrochilikning pedagogik
imkoniyatlari orqali o‘quvchilarda musiqani chuqur his qilish va jamoada ishlash ko‘nikmalari
shakllanadi.
Xulosa.
Ta’kidlash joizki, musiqiy ijrochilikni o‘rgatish jarayonida o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi
muloqotning samimiy va ijodiy bo‘lishi muhimdir. O‘qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki
o‘quvchini ilhomlantiruvchi va yo‘lboshchi sifatida uning ijodiy qirralarini ochishga yordam
berishi kerak. Bu jarayon nafaqat o‘quvchilarning musiqiy iste’dodini rivojlantiradi, balki ularda
estetik didni shakllantiradi, ma’naviy o‘sishni ta’minlaydi. Xulosa qilib aytganda, musiqa
to‘garaklarida cholg‘u ijrochiligiga o‘rgatish jarayonlari – bu yosh avlodning ma’naviy va ijodiy
kamolotini ta’minlash yo‘lida muhim qadamlardan biridir. Bu faoliyat san’atni sevuvchi va
qadrlovchi avlodni tarbiyalashda, ularning musiqiy va ijodiy merosga bo‘lgan qiziqishini
mustahkamlashda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Cholg‘u ijrochiligi o‘quvchilarga nafaqat texnik
mahorat, balki hayotga bo‘lgan yangi nigohni, ma’naviy boy dunyoni taqdim etadi. Shu sababli, bu
jarayonni izchil va puxta tashkil etish kelajak uchun mustahkam poydevor yaratish demakdir.
122
References:
1.
Lutfullayeva, S. X. "O‘zbekiston musiqa san’ati va cholg‘u ijrochiligi tarixi." Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2015.
2.
Taruskin, L. V. "Cholg‘u ijrochiligida emotsional mahorat." Moskva: Nauka, 1985.
3.
Teplov, B. M. "Musiqiy qobiliyatlar va ularning rivoji." Moskva: Pedagogika, 1980.
4.
Shuter, R., & Rudestam, T. "Texnologiyalarni musiqa ta'limiga integratsiya qilish." Nyu-York:
Springer, 2007.
