138
ТЎЛИҚСИЗ ОИЛАЛАРДА ИЖТИМОИЙ-МАЪНАВИЙ ҲИМОЯГА МУҲТОЖ
БОЛАЛАР МАЪНАВИЯТИНИ ТАКОМИЛАШТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС
ХУСУСИЯТЛАРИ
Мусурманова Шахло Илҳомовна
Гулистон давлат педагогика институти. Сирдарё вилояти, Гулистон шаҳри, 4-мавзе.
Email: shaxlomusirmonova@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14555197
Abstract.
According to today's statistics, it is known that the number of divorces has increased as a
result of the increase in troubled families in our Republic. That is, 24,565 families divorced in
January-June 2022, and 25,422 families divorced in January-June 2023. It is natural that single-
parent families also arise as a result of family separation. The increase in the number of single-
parent families and the growing up of children in them without parents is a big socio-economic,
spiritual, socio-psychological and pedagogical problem that is manifested not only in Uzbekistan,
but also in all developed and developing countries.
At the same time, the fact that the majority of single family members cannot perform their
duties and responsibilities at the required level has become one of the urgent problems. If these
problems are not solved in their place, it is natural that they will lead the country to a moral crisis.
Keywords:
mahalla, society, incomplete family, values, parents, child, family, divorced
family, entrepreneurship, smart woman, complex, functional, spouse, marriage.
Аннотация.
По сегодняшней статистике известно, что в результате увеличения
неблагополучных семей в нашей республике увеличилось количество разводов. То есть в
январе-июне 2022 года развелось 24 565 семей, а в январе-июне 2023 года — 25 422 семьи.
Естественно, что неполные семьи возникают и в результате разделения семей. Увеличение
числа неполных семей и взросление в них детей без родителей является большой
социально-экономической, духовной, социально-психологической и педагогической
проблемой, которая проявляется не только в Узбекистане, но и во всех развитых и
развивающихся странах.
В то же время одной из актуальных проблем стало то, что большинство одиноких
членов семьи не могут выполнять свои обязанности и ответственность на должном
уровне. Если эти проблемы не будут решены на месте, то, естественно, они приведут страну
к моральному кризису.
Ключевые слова:
маҳалла, общество, неполная семья, ценности, родители, ребенок,
семья, разведенная семья, предпринимательство, умная женщина, комплекс, функционал,
супруг-супруга, брак.
Мамлакатимизда сўнгги йилларда аҳолини, шу жумладан, тўлиқсиз, нотинч,
ижтимоий ҳимояга муҳтож оилаларда ижтимоий-маънавий ҳимояга муҳтож етим, ота-она
қарамоғидан маҳрум бўлган, ногиронлиги бўлган болаларни ижтимоий, иқтисодий ва
маънавий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш, инклюзив таълим тизимини такомиллаштириш
давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бирига айланди.
Ижтимоий-маънавий ҳимояга муҳтож гуруҳ тушунчаси негизида қандайдир
сабабларга ёки оғир ҳаётий вазиятларга тушиб қолган болалар гуруҳи назарда тутилади.
139
Ушбу масалаларга оид ҳуқуқий асослар Ўзбекистон Республикаси Президенти
Шавкат Мирзиёевнинг 2022 йил 28-январдаги
“2022-2026 йилларга мўлжалланган Янги
Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида”ги
ПФ-60-сонли Қарори
,
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2019 йил 2 апрелдаги “Аҳоли
муаммолари билан ишлашда маҳалла институтининг мавқеини тубдан ошириш чора-
тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5700-сон Фармони, Ўзбекистон Республикаси Президенти
Ш.Мирзиёевнинг 2020 йил 18 февралдаги “Жамиятда ижтимоий-маънавий муҳитни
соғломлаштириш, маҳалла институтини янада қўллаб-қувватлаш ҳамда оила ва хотин-
қизлар билан ишлаш тизимини янги даражага олиб чиқиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги
ПФ-5938-сон Фармони,
янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг
“Оила, болалар ва ёшлар”га бағишланган XIV бобининг 76-80-моддаларида тўлиқ ўз аксини
топган.
Ушбу тоифага тўлиқсиз, нотинч, ижтимоий ҳимояга муҳтож оилаларда турли тазйиқ
ва зўравонликка учраган, жиноятга мойил ва жиноят содир этган, тарбияси оғир, турли
зарарли одатларга (ичиш, чекиш, наркотик моддалар истеъмол қилиш ва бошқа)
берилган, мигрант, нотинч, ажрим ёқасида бўлган, кам таъминланган, боқувчисини
йўқотган, табиий офатлардан жабрланган, эҳтиёжманд оилаларда тарбияланаётган, етим,
ота-она қарамоғидан маҳрум бўлган, ногирон болалар мансуб. Лекин уларнинг ижтимоий-
маънавий ҳимояга муҳтож болалар гуруҳига мансублигини ўзларига айтиш, доимий
оғзаки панд-насиҳатлар қилиш, ўз тенгдошлари, оила аъзолари, жамоатчиликдан
ажратган ҳолда тарбиялаш кутилган натижани бермаслиги мумкин.
Тўлиқсиз
оилаларда
ижтимоий-маънавий
ҳимояга
муҳтож
болаларнинг
маънавиятини такомилаштириш, уларнинг жисмоний ва руҳий саломатлигини
таъминлашда муҳим роль ўйнайди. Бу жараённинг ўзига хос хусусиятлари бир неча
омилларга боғлиқ бўлиб, улар қуйидагича:
1. Оилавий муҳитнинг аҳамияти
: Тўлиқсиз оилада бола кўпроқ ижтимоий ва
психологиявий қийналишларга дуч келиши мумкин. Оиладаги ёшдаги энг муҳим шахслар
(ота ёки она) болага маънавий қўллаб-қувватлаш, меҳр-муҳаббат ва диққат беришни
камайтиришлари эҳтимоли бор. Бунинг натижасида болада ўзини тутиш, маънавий
қийналишлар, ижтимоий муносабатларга бўлган ишончсизлик, ўз-ўзини бағалашнинг
пастлиги кузатилиши мумкин.
2. Таълим ва ижтимоий мўлжал
: Тўлиқсиз оилада катта бўлган болалар учун
таълим бериш ва уларга ижтимоий нормаларни тушунтириш муҳим аҳамиятга эга.
Уларнинг маънавий ривожланиши учун ўқув муассасалари ва турли ижтимоий
ташкилотлар оилага қўллаб-қувватлаш кўрсатишлари зарур. Маънавий қадриятларни
шакллантириш ва уларга ҳаётдаги маънони тушунтириш бола ёшидан келиб чиққан ҳолда
амалга оширилиши керак.
3.
Қўллаб-қувватловчи мутахассислар
: Тўлиқсиз оиладаги болалар психологик
ёрдамга муҳтож бўлиши мумкин. Психологлар, педагоглар, ижтимоий ишчилар болалар
билан ишлашда, уларга ёрдам беришда муҳим роль ўйнайди. Психологик ёрдам
болаларнинг ўз-ўзини қўллаб-қувватлаш қобилиятини ошириш, ижобий ғоялар ва
эмоционал интеллектуал ривожланишга ёрдам бериши мумкин.
4.
Социо-мaънавий муҳит
: Болалар ўз атрофидаги муҳитга жуда сезиларли таъсир
кўрсатишади. Тўлиқсиз оилада катта бўлган болалар учун, ўзларининг ижтимоий ва
140
маънавий ўрнакларини топиш ўта муҳим. Агар у ўз муҳитида ижтимоий қатлам ва
маънавий қадриятларга
Жумладан, тўлиқсиз оилаларнинг
“Кўча болалари”
ёки кўп вақтини ота-оналар,
тарбиячи-педагоглар, маҳалла мутасаддилари, қўни-қўшнилар ёки қариндош-
уруғларининг назоратисиз бекорчилик билан кўчада ўтказувчи болалар киради.
Жиноятга мойил ёки жиноят содир этган, жазони ижро этиш муассасаларида турган
ва озод этилган болалар гуруҳи ҳам мансуб.
Мигрант оилаларнинг фарзандлари гуруҳи.
Бу турдаги болаларнинг ота-оналари
хорижий мамлакатларга ишлаш учун кетиш мақсадида уларни буви ва боболари,
қариндош-уруғлари, дўстларига қолдириши ёки миллий қадриятларимизга монанд
бўлмаган муҳитда яшаш учун ўзлари билан олиб кетишлари оқибатида улар ижтимоий-
маънавий кўмакка муҳтож бўладилар.
Тўлиқсиз, нотинч, ажрим ёқасида бўлган оилаларнинг
болалар гуруҳи. Бундай
тоифа болалар ота, онасиз ёки қандайдир қариндошларсиз ҳаёт кечирадилар, ҳаётда аниқ
мақсадга эга бўлишмайди, таълим муассасасида фаоллик кўрсатмаслиги, касб
эгалламаслиги, ҳеч ерда ишламаслиги, носоғлом турмуш тарзи асосида ҳаёт кечириши
мумкин. Оилавий ажримлар, жойларда вояга етмаганлар орасида эрта турмуш, эрта туғруқ
ҳолатлари, қариндошлар ўртасидаги ниқоҳнинг сабаблари ва салбий оқибатлари тазйиқ
ва зўравонликка учраган хотин-қизларга ижтимоий кўмак бериш тизими мазмун-
моҳиятини ёшларга англатиш, уларни оилага маънавий тайёрлаш борасида Республика
“Маърифат” тарғиботчилари жамияти томонидан ҳудудларда
“Оила – маънавият
қўрғони” лойиҳаси
доирасида ўтказиладиган семинар-тренинглар, “маҳаллабай”,
“хонадонбай” учрашувлар, маънавий-маърифий тадбирлар ижобий натижалар бермоқда.
Кам таъминланган, боқувчисини йўқотган, табиий офатлардан жабрланган,
эҳтиёжманд оилаларда тарбияланаётган, турли ёмон муҳитларга кириб қолган, болалар
ҳам ижтимоий-маънавий ҳимояга муҳтождирлар. Бу тоифадаги болаларга тиббий,
психологик, маънавий, инсонпарварлик, ҳуқуқий ва ижтимоий ёрдам бериш лозим.
Оилада бундай болаларнинг пайдо бўлишининг олдини олиш, шу гуруҳга мансуб
болаларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш, улар ўртасида олиб бориладиган ижтимоий-
маънавий ишларнинг самарадорлигини ошириш оилани мустаҳкамлаш ҳамда ёшлар
келажагини таъминлашнинг асосидир. Бунинг учун эса шу гуруҳга мансуб болаларни
ижтимоий-маънавий ҳимоя қилиш чора-тадбирларини белгилаш маҳаллалар тизимидаги
маҳалла фуқаролар йиғини раиси, профилактика (катта) инспектори, ҳоким ёрдамчиси,
хотин-қизлар фаоли, ёшлар етакчиси, шунингдек “Оқила аёллар” ҳаракати аъзолари ва
бошқа жамоатчи мутасаддиларининг вазифаси ҳисобланади.
Бизнинг назаримизда, бу гуруҳга мансуб болалар билан ўтказиладиган тарбиявий
ишлар тенгдош дўстлари билан биргаликда олиб борилмоғи, асосий тарбиявий мақсад эса
унга таъсир этишга йўналтирилмоғи лозим. Чунки, ҳар бир болада унинг “мен”ини
кўрсатувчи, қобилияти ва қизиқишини намоён этувчи ижобий жиҳатлари мавжуд. Шу
ижобий жиҳатларга таяниб ундаги салбий майлни босқичма-босқич бартараф этиш амалга
ошириладиган маънавий ишларнинг мақсад ва вазифаларини ташкил этмоғи лозим. Бу
ўринда ижтимоий педагоглар ва ижтимоий психологлар, маҳаллалар тизимидаги маҳалла
фуқаролар йиғини раиси, профилактика (катта) инспектори, ҳоким ёрдамчиси, хотин-
141
қизлар фаоли, ёшлар етакчиси, шунингдек “Оқила аёллар” ҳаракати аъзолари ва бошқа
жамоатчи мутасаддилари катта ёрдам беришлари мумкин.
Дарҳақиқат, бола жамият учун ижтимоий-маънавий хавфли, ижтимоий ҳимояга
муҳтож ёки тарбияси оғир бўлиб туғилмайди. Балки у тарбия жараёни тўғри ташкил
этилмаганлиги натижасида шундай гуруҳга мансуб бўлиб қолади. Ўрганишлар натижаси
шундан далолат берадики, бундай гуруҳ болаларининг пайдо бўлиши ва ижтимоий ҳаётга
мослаштиришда қуйидаги ҳолатлар салбий таъсир этади:
– турли тоифа оилалардаги маънавий муҳитнинг ёмонлиги, оиладаги психологик
кризис ҳолати;
– ота-оналар, маҳаллалар тизимидаги маҳалла фуқаролар йиғини раиси,
профилактика (катта) инспектори, ҳоким ёрдамчиси, хотин-қизлар фаоли, ёшлар
етакчиси, шунингдек “Оқила аёллар” ҳаракати аъзолари ва бошқа жамоатчи
мутасаддилари, таълим муассасалари ўқитувчи ва тарбиячиларининг нотўлиқ
оилалардаги ижтимоий-маънавий ҳимояга муҳтож болаларни тўлақонли ижтимоий
ҳаётга мослаштириш бўйича касбий компетентлигининг етишмаслиги;
– ота-оналар ўртасидаги психологик-педагогик номутаносиблик, ижтимоий-
маънавий масалаларда билимсизлик;
– бола тарбиясида оила, мактаб, маҳалла ва бошқа давлат ва нодавлат ташкилотлар
ҳамкорлигидаги сусткашлик, бепарволик, ота-оналар ва маҳалла мутасаддиларининг бу
борада ишлаш механизмини чуқур билмаслик;
– оилада болага бўлган маънавий эмас, балки моддий эътиборнинг ниҳоятда
кучлилиги, болани идеаллаштириш ҳолатининг мавжудлиги ёки акси;
– нотинч оилада ёки оила ажрими сабабли ота ёки онасиз тарбияланиш;
– ота-онанинг ўта бандлиги оқибатида бола тарбиясига вақтнинг кам ажратилиши,
назоратнинг ва талабнинг сусайиши;
– боланинг бўш вақти тўғри ташкил этилмаганлиги;
– ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум этилганлиги оқибатида, шунингдек, баъзи
сабабларга кўра етим, ота-она қарамоғидан маҳрум, ногирон бўлиб қолган ва ўзгалар
қаровидаги болалар;
– ОАВ ҳамда интернет орқали баъзан намойиш этиладиган ҳаёсиз, жангари,
порнографик фильмлар таъсири, қўрқув;
– балоғатга етмаган болаларнинг савдо-сотиқ, баъзан ноқонуний ишларга жалб
этилиш ҳоллари;
– ота-онанинг, боланинг баъзи иллатларга ружу қўйиши (ичкиликбозлик,
гиёҳвандлик, кашандалик ва ҳоказо);
– оилада бир ёки бир неча ногирон болаларнинг мавжудлиги;
– оила аъзоларидаги наслий сурункали касаллик;
-оиладан кўп фарзандлар туғилиши, оналар ва болалар ўлимининг сабаблари ва
омилларини аниқлаш ҳамда уларнинг олдини олиш;
- сулолавий ва ҳудудий қадриятлар ҳақида маълумотга эга бўлмаслик;
– оила аъзоларининг ишсизлиги, маълум меҳнат тури билан банд бўлмаслиги;
– халқимизнинг қадрият даражасидаги ахлоқ-одоб қоидалари, анъаналари, урф-
одатлари, расм-русумларининг тарбиявий аҳамиятини яхши билмаслик;
142
– ирсиятнинг таъсири, доимий танбеҳлар ёки боланинг камситилиши, дўстлар
даврасига қўшмаслик;
– оилада китобхонликнинг йўлга қўйилмаганлиги, оилавий кутубхонанинг ташкил
этилмаганлиги ва бошқалар.
Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимизда турли тоифадаги оилаларнинг фарзандлари
тўлиқ давлат ҳимоясидадир. Шунинг учун ижтимоий-маънавий ҳимояга муҳтож болалар
гуруҳининг сон жиҳатдан кўпайишининг олдини олиш, уни бартараф этишда ҳамкорлик
ва тарбия масаласига бевосита ҳамда билвосита масъул шахсларнинг ижтимоий-маънавий
ҳимоя сиёсатига оид билимга эга бўлиши, мамлакатимизда амалга оширилаётган
маънавий-маърифий соҳадаги концептуал ғояларга амалга оширишда аввало маҳаллалар
тизимидаги маҳалла фуқаролар йиғини раиси, профилактика (катта) инспектори, ҳоким
ёрдамчиси, хотин-қизлар фаоли, ёшлар етакчиси, шунингдек “Оқила аёллар” ҳаракати
аъзолари ва бошқа жамоатчи мутасаддилари масъулдир.
References:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2022 йил 28 январдаги
“2022-2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси
тўғрисида”ги ПФ-60-сон Фармони.
2.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2019 йил 2 апрелдаги “Аҳоли
муаммолари билан ишлашда маҳалла институтининг мавқеини тубдан ошириш чора-
тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5700-сон Фармони.
3.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2020 йил 18 февралдаги
“Жамиятда ижтимоий-маънавий муҳитни соғломлаштириш, маҳалла институтини янада
қўллаб-қувватлаш ҳамда оила ва хотин-қизлар билан ишлаш тизимини янги даражага
олиб чиқиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5938-сон Фармони.
4.
Мусурмонова, Ш. И. (2021). In primary school students-integrative content of education.
Интернаука, (24-3), 84-85.
5.
Аynisa, M. (2018). Improvement of the pedagogical mechanisms of the family and
educational institutions in the development of the spiritual culture of adolescents of social and
legal risk groups. Проблемы педагогики, (1 (33)), 5-7.
6.
Narbaeva, T., Musurmanova, A., & Ismailova, Z. (2023). Priority areas of spiritual, moral and
physical education of youth in the family. Science and innovation, 2(B1), 49-59.
7.
Мусурманова, А. (2019). Концептуальные основы формирования духовной культуры
молодежи в системе непрерывного образования. Проблемы педагогики, (1 (40)), 5-7.
8.
Ilkhomovna, M. S. (2023). ISSUES IN THE DEVELOPMENT OF SOCIO-INTELLECTUAL
COMPETENCE OF ADULT STUDENT-YOUTH IN INCOMPLETE FAMILIES IN HIGHER
EDUCATIONAL INSTITUTIONS.
9.
Мусурманова, Ш. И. (2023). МАҲАЛЛА ФУҚАРО ЙИҒИНИ ТИЗИМИДАГИ
МУТАСАДДИЛАРНИНГ НОТЎЛИҚ ОИЛА БИЛАН ФАРЗАНД ТАРБИЯСИДАГИ ЎЗАРО
ҲАМКОРЛИГИ.
10.
Мусурмонова, Ш. И. (2019). ИНТЕГРАТИВ ЁНДАШУВ АСОСИДА УМУМИЙ ЎРТА ТАЬЛИМ
ТИЗИМИДА, ЎҚУВЧИЛАРНИ ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ. Студенческий
вестник, (38-2), 87-89.
