85
https://eyib.uz
1-sho‘ba.
O‘zbekiston iqtisodiyoti va boshqa sohalarida raqamlashtirish jarayonlari.
KIRISH.
Qishloqda kichik biznes ijtimoiy-iqtisodiy, xususan, aholi bandligini ta’minlash,
aholi daromadlarini oshirish, ishlab chiqarish nomenklaturasini kengaytirish, faoliyatni
diversifikatsiya qilish va hududiy ixtisoslashtirishni kengaytirish, innovatsion
texnologiyalarni joriy etish jarayonini jadallashtirish, ishlab chiqarish hajmini oshirish
kabi muammolarni hal etmoqda. ishlab chiqarish, ishlab chiqarish hajmini oshirish
mumkin. pirovard natijada qishloq hududlarini rivojlantirishga yordam beradigan
raqobat darajasi.
Davlat siyosatini tashkil etish funksiyasiga kelsak, qishloq joylari va uning
tadbirkorlik sektorining investitsion jozibadorligini tartibga solishning ikkita asosiy
yondashuvi haqida gapirish kerak:
- birinchisi - institutsional va huquqiy asoslar bilan ta'minlangan usul va vositalar.
mamlakat (Yevropa Ittifoqi, Kanada, Turkiya);
- ikkinchi - kichik biznesni rivojlantirish loyihalarini amalga oshirish (AQSh,
Meksika, Yangi Zelandiya). Shuni ta'kidlash kerakki, kichik biznesni davlat tomonidan
qo'llab-quvvatlash
va
rivojlantirishning
Yevropa
modeli
mintaqalashtirish
jarayonlarining elementi bo'lgan ko'p bosqichli tuzilishga ega.
Yuqori (milliy darajadan yuqori) darajada kichik biznes sohasini qo‘llab-
quvvatlash Yevropa Ittifoqi (xususan, Yevropa Komissiyasi) tomonidan amalga
oshiriladi, davlat darajasida esa bu vazifalarni amalga oshirish tashabbusi vazirliklarga
QISHLOQ JOYLARDA BARQAROR
RIVOJLANISHNING XUSUSIYATLARI
RUSTAMOVA
FARIDAXON
ANVARJONOVNA
ANDIJON IQTISODIYOT VA QURILISH INSTITUTI
“TARMOQLAR IQTISODIYOTI “ KAFEDRASI
O‘QITUVCHSII.
A
nno
ta
ts
iy
a
Davlatlar va ularning hududlari, jumladan, qishloqlar ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishining jahon tajribasi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot va ijtimoiy-siyosiy
barqarorlikni ta’minlashda kichik biznes sohasining jamiyatdagi ahamiyati va
rolining yorqin dalili va tasdig‘idir. Dunyoning deyarli barcha iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarida ushbu sektor butun milliy iqtisodiyot va mahalliy
darajada iqtisodiyotning barqaror rivojlanishining asosi bo'lgan o'rta sinfni
ifodalaydi, chunki u etakchi segment hisoblanadi. tovar va xizmatlarni bozorga
chiqarish, yangi ish o‘rinlarini yaratish va ishsizlikni kamaytirish.
Kalit so‘zlar:
davlat siyosati, kichik biznes, qishloqda tadbirkorlik, tartibga solishning
jahon tajribasi, qishloq xo'jaligini rivojlantirish.
86
https://eyib.uz
1-sho‘ba.
O‘zbekiston iqtisodiyoti va boshqa sohalarida raqamlashtirish jarayonlari.
yuklanadi. . davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan har bir yo‘nalishda alohida
infratuzilma yaratilgan.
Umuman olganda, respublika va mintaqaviy darajalar o‘rtasida vakolatlarni qayta
taqsimlash shunday amalga oshirilmoqdaki, respublika miqyosida faqat umumiy
xarakterdagi masalalar qolsin, tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari
belgilansin, rivojlanmagan tarmoqlar va tushkunlikka tushgan hududlar muammolari hal
etilmoqda. hal qilinadi, qolgan masalalar esa mahalliy vakolatlarga kiradi.
AQSH va Yevropa Ittifoqi siyosatining asosiy farqi shundaki, Yevropa Ittifoqida
qishloqda kichik biznesni rivojlantirish yoʻnalishlari yagona qishloq xoʻjaligi siyosati
doirasida belgilanadi, uning tarkibiy qismi barqaror rivojlanishdir. AQShda asosiy
yo'nalishlarga ham e'tibor qaratiladi, ammo ular qonunchilikda qishloqni rivojlantirish
va qishloq iqtisodiy rivojlanishi dasturlari sifatida belgilanmagan.
Yevropa Ittifoqi va AQShda tahlil qilinayotgan sohadagi davlat siyosatining
boshqa umumiy xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
- dasturlar sub'ektlariga yagona siyosat doirasida turli bo'limlar yoki yo'nalishlar
dasturlari ro'yxatidan eng ko'pini tanlash huquqini berish. muayyan hududning qishloq
joylarini rivojlantirishga hissa qo'shish;
- mahalliy o'zini o'zi boshqarish organlariga nafaqat qishloq hududlarini
rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish uchun keng huquqlar, balki moliyaviy
vositalar majmuasi ham berilgan: tadbirkorlikni rivojlantirish uchun rezidentlarga
to'g'ridan-to'g'ri to'lovlar, grantlarni qo'llab-quvvatlash dasturlarini qo'llash orqali
tegishli moliyaviy qo'llab-quvvatlash. . kichik tadbirkorlik sub’ektlarining istiqbolli
ijtimoiy-iqtisodiy investitsiya loyihalari, kreditlar, kreditlar bo‘yicha kafolatlar, soliq
imtiyozlari, texnik yordam ko‘rsatish, ularni qo‘llash shartlari aniq ko‘rsatilgan.
Yevropa Ittifoqi kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha maxsus siyosat
ishlab chiqish zarurligini tan oldi. Uning ustuvor maqsadlari milliy kichik
korxonalarning xalqaro raqobatbardoshligini rivojlantirish, yangi ish o'rinlarini yaratish,
kichik korxonalarning iqtisodiy o'sishi, innovatsion faoliyat, texnologiyalar transferi va
boshqalar edi.
Evropa Ittifoqiga a'zo davlatlar qishloq aholisining ulushi 45 dan 61% gacha. Ana
shu jihatlarni inobatga olgan holda Yevropa davlatlarida qishloqlarni iqtisodiy
rivojlantirish va kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha kompleks dasturlarni
amalga oshirish haqida savol tug‘ildi. Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida qishloq joylarda
kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash tizimini shakllantirish konsalting yordamini tashkil
etish va xususiy tadbirkorlikni yuritish asoslarini o‘qitishdan boshlanadi. U kichik
firmalarga yirik korporatsiyalarning texnologik va tijorat “nou-xau”laridan foydalanish,
yakuniy mahsulot ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish va katta iqtisodiy mustaqillikka
erishish imkonini beradi.
Shu bilan birga, kichik biznesni qo'llab-quvvatlash bo'yicha tabaqalashtirilgan
yondashuvlarni Evropa Ittifoqi mamlakatlarida, xususan, bir-biridan farq qiladigan va
o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan qishloq joylarida topish mumkin. Shunday qilib,
ayrim mamlakatlarda kichik va o'rta biznesni moliyalashtirishga alohida e'tibor
qaratilmoqda. Buyuk Britaniya va Niderlandiya kabi ba'zi mamlakatlar asosan kredit
kafolatlarini berishga e'tibor qaratadi, ammo Evropa Ittifoqining aksariyat mamlakatlari
subsidiyalar mexanizmi yoki investitsiyalar, imtiyozli kreditlar yoki grantlar uchun soliq
87
https://eyib.uz
1-sho‘ba.
O‘zbekiston iqtisodiyoti va boshqa sohalarida raqamlashtirish jarayonlari.
imtiyozlari mexanizmi orqali kichik va o'rta biznesni qo'llab-quvvatlash uchun maxsus
zaxiralar yaratadi.
Kichik
biznes
vakillarining
asosiy
fondlariga
sarmoya
kiritish
rag‘batlantirilmoqda. Evropa Ittifoqi mamlakatlarida kichik biznesni rivojlantirishni
davlat tomonidan tartibga solish uchun moliyaviy resurslar buning uchun etarli byudjet
imkoniyatlariga ega bo'lmagan mamlakatlar uchun maxsus ajratiladi.
Shu bilan birga, moliyalashtirish bir vaqtning o'zida chekka, chekka va qishloq
joylariga xos bo'lgan boshqa vositalar, xususan, biznesni soliq imtiyozlari (Fransiya)
yoki qishloq mikrofirmalari (AQSh, Buyuk Britaniya) vakillari uchun bevosita
ixtisoslashtirilgan imtiyozlar bilan qo'llab-quvvatlanadi. Bunday tizimlar qishloqda
tadbirkorlikning rivojlanishini ham rag‘batlantiradi, chunki ular cheklangan resurslar
sharoitida dastlabki bosqichlarda tadbirkorlik faoliyati jarayonini soddalashtiradi.
Frantsiyada turli xil biznes miqyoslari va turli xil iqtisodiy faoliyat turlariga ega
bo'lgan sub'ektlar uchun tabaqalashtirilgan fiskal tizimlar mavjud. Angliyada daromadi
14,900 funt sterlinggacha bo'lgan kichik korxonalar o'z aktivlari miqdori, aylanma
mablag'lari va boshqa ba'zi xususiyatlar va faoliyat shartlari haqida hisobot berishlari
shart emas. Shvetsiyada qishloq va boshqa hududlarda kichik biznes sektorini
rivojlantirishni tartibga soluvchi maxsus fiskal shartlar joriy etilmagan.
Polsha Respublikasining qishloq hududlarini rivojlantirish milliy dasturi boshqa
Yevropa davlatlariga qaraganda ancha katta byudjetga ega - 13,5 milliard yevro. Shunga
ko‘ra, manbada qayd etilganidek, “...uning tashkiliy va tashkiliy imkoniyatlari ham
kengroq bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish (kichik fermer xo‘jaliklarini modernizatsiya
qilish, yosh fermerlarni, zamonaviy va raqobatbardosh fermer xo‘jaliklarini qo‘llab-
quvvatlash);
bilim va innovatsiyalarga sarmoya kiritish, qishloq xo‘jaligi konsaltingi; tabiiy
resurslardan muvozanatli foydalanish (tuproq, suv resurslari, an'anaviy bog'lar va mevali
daraxtlar navlarini muhofaza qilish; chorva mollarining mahalliy zotlari va qishloq
xo'jaligi ekinlari navlarini muhofaza qilish);
22 ming yangi ish o‘rni yaratish, qishloqlarda turmush sharoitini yaxshilash,
qishloq xo‘jaligi va mahallalarni hududiy mutanosib rivojlantirish. Kichik biznes
salohiyatini ro'yobga chiqarish bo'yicha davlat siyosatini qo'llab-quvvatlashning jahon
tajribasining xususiyatlarini 1-jadvalda umumlashtiramiz.
1-jadval
Qishloqda kichik tadbirkorlikni rivojlantirishni davlat tomonidan tartibga solishning
jahon tajribasini umumlashtirish natijalari
Boshqa
ruvfun
ktsiyala
ri
Jahontajribasiningxususiyatlari
Rivojlanishdarajasipastbo'lganiqtisodiyotlardaMPni
amalgaoshirishningo'zigaxosxususiyatlari
Tahlil
tumanlar, kichikshaharchalar,
qishloqlardarajasidaIqtisodiyotvazirligitizimidagisubye
ktlarningholativarivojlanishtendentsiyalarininghartomo
nlamavakompleksstatistikmonitoringiniamalgaoshirish
;
Davlatsiyosatiningamalgaoshirilishini monitoring
qilishvauningsamaradorliginibaholashchora-
tadbirlariniamalgaoshirishustuvorvazifahisoblanadi
88
https://eyib.uz
1-sho‘ba.
O‘zbekiston iqtisodiyoti va boshqa sohalarida raqamlashtirish jarayonlari.
Rejalas
htirish
istiqbollari, shuningdek,
tadbirkorlikfaoliyatinirivojlantirishyo‘lidagito‘siqlarbo
‘yichadavriysotsiologikvaekspertso‘rovlari
Dasturlarniuyg'unlashtirishva "qattiq" chora-
tadbirlarulushinioshirishorqaliularningsamaradorligi
nioshirishkerak.
Tashkil
ot
O‘zarokelishilganmilliy,
mintaqaviyvamahalliydasturlarniishlabchiqishvaamalg
aoshirish:
Qishloqdaqishloqnirivojlantirishbo'yichadavlatsiyos
atiningo'rtamuddatliufqiningyo'nalishlari
Qoidal
ar
kichikbiznesnirivojlantirish;
Qishloqdaqishloqlarnirivojlantirishdavlatsiyosatinin
giqtisodiymexanizminingasosi (etakchivositalari)
bo'lishikerakbo'lganchora-tadbirlar
Boshqa
ruv
qishloqhududlarinirivojlantirish;
Qishloqjoylardaqishloqlarnirivojlantirishbo‘yichada
vlatsiyosatiniamalgaoshirishningdastlabkibosqichid
ainstitutsionalizatsiyaqilinadiganstrategikyo‘nalishl
ar
Ammo bu loyiha uchun tashqi manbalardan foydalanishni istisno etmaydi.
Beshinchidan, birinchi navbatda, loyihalarni amalga oshirish va boshqarish
funksiyalarini mahalliy hokimliklar va hokimiyatlarga, mikro darajada olingan
natijalarni esa kichik biznes vakillariga berish orqali loyiha yechimlarini
institutsionallashtirish.
Dunyoning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlaridagi tegishli tajribaga oid
keltirilgan va boshqa ma’lumotlar quyidagi asosiy fikrlarni aytishga imkon beradi.
Birinchidan, bu tizimli. Kichik tadbirkorlik sub’ektlarining aholi bandligi va
daromadlarini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha har qanday taklifi iqtisodiy va ijtimoiy
nuqtai nazardan har tomonlama asoslanadi.
Bandlik va daromad muammolarini hal qilish boshqa mintaqaviy muammolarni
bartaraf etish va butun qishloqlarning iqtisodiy rivojlanishi bilan bog'liq. Ikkinchidan,
oshkoralik – davlat normativ-huquqiy hujjatlarini rejalashtirishning asosiy qoidalarini
asoslash jarayoniga mahalliy jamoatchilik vakillari jalb etiladi, ko‘tarilgan va hal etilgan
muammolar ommaviy axborot vositalarida, qishloq fuqarolar yig‘inlarida, turli muloqot
tadbirlarida, yig‘ilishlarda atroflicha muhokama qilinadi. aholi.
Ushbu muhokamalar yakunida loyihaga tuzatishlar kiritiladi. Uchinchidan,
aholining keng ishtiroki – loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonida
kichik biznes sohasi vakillarining bilim, tajriba va imkoniyatlaridan maksimal darajada
foydalaniladi, ular bandligini ta’minlashning eng samarali yo‘llari hisoblanadi. aholi va
ularning daromadlarini oshirish. turli ijtimoiy guruhlarning iqtisodiy va ijtimoiy xulq-
atvori hisobga olinadi va ularning manfaatlari muvozanatlanadi.
To‘rtinchidan, mahalliy resurslardan foydalanish – Yevropa mamlakatlarida
loyiha maqsadlariga erishish, birinchi navbatda, yangi fermer xo‘jaliklarini
rivojlantirishning barqaror mexanizmlarini yaratishda birinchi darajali ahamiyatga ega
bo‘lgan mahalliy moliyaviy, moddiy-texnika va mehnat resurslarini safarbar etish
hisobiga ta’minlanadi. va ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sohasidagi kichik
korxonalar.
Jahon tajribasi shuni ko'rsatadiki, davlat qo'llab-quvvatlashi qo'llab-quvvatlash
darajasiga (makro va mikro darajaga) qarab farq qilishi mumkin; amalga oshirish
shartlari bo'yicha (qisqa muddatli, o'rta muddatli va uzoq muddatli); ta'sirning tabiati
bo'yicha (to'g'ridan-to'g'ri, bilvosita); universalligi bo'yicha (tanlab, gorizontal); qo'llab-
quvvatlash ob'ektlari bo'yicha (turli mulkchilik va tashkiliy-huquqiy shakldagi
korxonalar, xo'jalik faoliyati, innovatsiyalar, eksport faoliyati, infratuzilma ob'ektlari va
89
https://eyib.uz
1-sho‘ba.
O‘zbekiston iqtisodiyoti va boshqa sohalarida raqamlashtirish jarayonlari.
boshqalar). Yordam vositalariga grantlar, subsidiyalar, kredit foizlarini qoplash, davlat
xaridlari, imtiyozli soliqqa tortish, kredit kafolatlari va boshqalar kiradi.
Shakl 1. Yevropa Ittifoqiga a'zo mamlakatlarda tadbirkorlikni rivojlantirishning
asosiy vositalarini tizimlashtirish
Xorijiy, xususan, Yevropa tajribasini tizimlashtirish va to‘plash shuni aytishga
imkon beradiki, dunyoning aksariyat davlatlari uchun qishloq joylarda tadbirkorlikni
rivojlantirishning umumiy rag‘batlantiruvchi omillari quyidagilardir:
1) qiyin raqobat sharoitida qishloq hududlarini global jahon iqtisodiyotiga
bosqichma-bosqich integratsiyalash;
2) qishloq xo'jaligining ishlab chiqarish tarmog'i sifatidagi rolining doimiy
ravishda zaiflashishi, bu bir vaqtning o'zida tayyor mahsulot ishlab chiqarish rolining
oshishi va qishloqda ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar bilan birga bo'ldi;
3) oilaviy resurslardan foydalanish intensivligi;
4) fermer xo'jaliklari kooperatsiyasi tamoyillarining o'zgarmasligi va uning
yanada keng tarqalishi;
5) moliyaviy va texnologik innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlashning barqarorligi
va adolatliligi.
Evropa Ittifoqiga a'zo mamlakatlarda tadbirkorlikni shakllantirish va
rivojlantirish Ukrainada tadbirkorlik tuzilmalarini rivojlantirishning mavjud asoslariga
nisbatan sezilarli iqtisodiy va ijtimoiy afzalliklarga ega. Tadqiqotda Yevropa Ittifoqiga
aʼzo davlatlarning qishloq joylarida tadbirkorlikni faollashtirish vositalari
tizimlashtirilgan (1-rasm).
YEVROPA
ittifoqigaaʼzomamlakatlardaqishloqxoʻjaligibiznesiniragʻbatlantirishvositalari.
davlatvatadbirkorlikmanfaatlarinimuvozanatlash,
tadbirkorlikfaoliyatiuchunqulayshart-sharoitlarnita'minlash,
biznesningraqobatbardoshliginioshirishvadiversifikatsiyaqilishimkoniyatlari
davlathokimiyatiorganlari, tadbirkorlar,
hududiyhamjamiyatvanodavlatnotijorattashkilotlario‘rtasidao‘qitish,
axborot-maslahatviyyordamvahamkorlikningturlishakllarinirivojlantirish.
Iqtisodiyfaoliyatnirag'batlantirishvaboshqaruvnimarkazsizlashtirishdasturlarinidavlat
tomonidanqo'llab-quvvatlash
(ijtimoiyxarajatlarniqoplashvahududlarnisubsidiyalashuchunemas)
depressiyagauchraganhududlarningiqtisodiy,
ijtimoiyvaekologikmakoninijonlantirishyokitiklash,
ularnirivojlantirishningistiqbolliyo'nalishlarinianiqbelgilashdasturlari
90
https://eyib.uz
1-sho‘ba.
O‘zbekiston iqtisodiyoti va boshqa sohalarida raqamlashtirish jarayonlari.
Shakl 2. Qishloq joylarda tadbirkorlik subyektlarining davlat hokimiyati va
mahalliy hokimiyat organlari bilan hamkorligi mexanizmini shakllantirish yo‘nalishlari.
Qishloq aholisini biznes tipidagi tuzilmalarni yaratishga yaxlit ijtimoiy-iqtisodiy
jarayon sifatida jalb qilish jarayoni iqtisodiy rivojlanishning yangi modelini
shakllantirishda asosiy o‘rinni egallashi lozim bo‘lgan samarali biznes strategiyalarini
ishlab chiqishdan iborat. Inqirozdan keyingi tiklanish va Yevropa integratsiyasi
ustuvorliklarini amalga oshirish. Belgilangan vazifani bajarish uchun ichki iste’mol va
investisiya talabini jonlantirishga harakat qilish zarur. Talabning alohida tarkibiy
qismlarining mutanosib rivojlanishini ta'minlagan holda, iqtisodiy o'sish uchun ichki
bozor salohiyatini ochishning tez ijobiy ta'siriga erishishga yordam beradigan
yo'nalishlarga ustuvor ahamiyat berish kerak.
REFERENCES
1.
Asaul A. N., Voynarenko M. P., Erofeev P. Yu. Tashkilot predprinimatelskoy
deyatelnosti / pod ed. A. N. Asaula. Sankt-Peterburg: Gumanitarfanlar, 2004. 448 b.
URL:
http://www.aup.ru/books/m213/2_2.htm
2.
Cantillon R., Beighton A. Esse o prirodetorgovli v obshchem plane: 25
klyuchevyxknig po ekonomike. Chelyabinsk: Ural LTD. 1999. 559 p
Yo‘nalish
QO'LLAB-
QUVVAT
MEXANIZMASI
QIYMAT UCHUN
BIZNES
Tashkiliy
Huquqiy va
normativ
Moliyaviy
Qishloqhududlariniij
timoiy-
iqtisodiyrivojlantiris
hloyihalari
Qonunchilikvanormativ-
huquqiyhujjatlar;
rivojlanishdasturlari;
Imtiyozlivamaqsadlikr
editlashvamoliyalashtir
ish
Aholibandligivadarom
adlarinioshirishtashabb
uslari
фаоллаштир
иш
Ro'yxatgaolishtartibinis
oddalashtirish,
faoliyatnitartibgasolish
Kreditlarbo'yichafoizlarni
kamaytirish;
moliyaviyyordam,
investitsiyalar
Innovatsion
Akademiktadbirkorli
kinstitutinitashkiletis
h
Faoliyatgainnovatsioni
shlanmalarnijoriyetish
Ijtimoiy
Sertifikatlashbo'yichatr
ening; ta'lim, tibbiyot,
madaniyat
Boshqaruvsifativaaholitu
rmushdarajasinioshirish
91
https://eyib.uz
1-sho‘ba.
O‘zbekiston iqtisodiyoti va boshqa sohalarida raqamlashtirish jarayonlari.
3.
Kupchak B. F. Pídpriêmnitstvo: sut ta umovizdíysnennya. NLTU Ukraina ilmiy
jurnali. 2011. Vip. 21.2. S. 243–249.
4.
Rustamova
F.A.QISLOQLARDA
TADBIRKORLIK
FAOLIYATINI
TEZLASH YO'LLARI. // QISHLOQLARDA TADBIRKORLIK FAOLIYATINI
TEZLASH YO'LLARI. 3-jild 8-son, 2023 yilavgust. R 7-14
5.
Rustamova F.A. Qishloq joylarda tadbirkorlik organini tashkil etish. //
MIASTO
PRZYSZŁOŚCI.
VOL.
38
(2023).
R
69-74
http://miastoprzyszlosci.com.pl/index.php/mp/article/view/1656
