34
MUSIQIY FOLKLOR BOSHLANG`ICH SINF O`QUVCHILARINING IJODIY
QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH VOSITASI SIFATIDA
Kaxarova Gulnora Sa`dullayevna
Namangan davlat universiteti 2-kurs tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.13132048
Annotatsiya:
Ushbu maqolada xalq qoʻshiqlari vositasida boshlangʻich sinf
oʻquvchilarining ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishni oʻziga xosligi va dolzarbligini tahlil
asosida keltirilgan va xalq qoʻshiqlarining ijodiy qobiliyatga taʻsir koʻrsatuvchi qirralariga
alohida eʻtibor qaratilgan.
Kalit soʻzlar :
qobiliyat, ijodiy tafakkur, ijodiy qobiliyat, taʻlim, tarbiya, musiqa, musiqa
darslari, folklor, xalq qoʻshiqlari, milliy qadriyatlar.
Dunyoning koʻpgina mamlakatlarida yosh avlodga musiqiy tarbiya berish ishlari
umumdavlat ahamiyatga ega boʻlib, shaxsni shakllantirishning ahamiyatga molik vositasi
hisoblanadi.Jahonda boʻlayotgan keskin oʻzgarishlar davrida bolalarning intellektual
salohiyatini rivojlantirish, yuksak qobiliyatga ega boʻlishini taʻminlash, estetik tarbiyalash
dolzarb muammoga aylanmoqda. Musiqiy taʻlimning oldida turgan turli muammolari
orasida, bolalarni xalq musiqa sanʻati bilan tanishtirish masalasi eng muhim masalalardan biri
hisoblanib, hozirgi kunda bolaning dunyo va atrof-muhit haqidagi asosiy tushunchalari, nutqi
va tafakkuri, qobiliyatlari shakllanayotgan ilk davrlardan boshlab xalq musiqiy folklori
vositalari orqali tarbiyalash, milliy musiqa sanʻtiga mehr uygʻotish bugungi kun musiqa
pedagogikasini asosiy vazifalaridan biri sanaladi. Musiqa sanʻati bolalarga oʻzlarini maʻnaviy
ahamiyatga ega shaxs sifatida anglash, atrofdagi dunyoni badiiy, estetik va axloqiy baholash
qobiliyatini rivojlantirish, madaniyatning bardavom qadriyatlarini egallash, ajdodlarning
maʻnaviy tajribasini oʻzlashtirish imkoniyatini beradi. Oʻz millatining ona tilini, urf-odatlarini
oʻzlashtirish jarayonida bolaning milliy madaniyati, shu jumladan musiqa hamda xalq
qoʻshiqlari haqidagi ilk taasurotlari shakllana boshlaydi . Musiqa pedagogikasiga salmoqli
hissa qoʻshgan, taniqli rus pedagog, musiqashunos, jamoat arbobi Nadejda Yakovlevna
Bryusova boshlangʻich musiqa taʻlimini ilk davrlarida birinchi navbatda bolalar xalq
qoʻshiqlaridan foydalanish zarurligini taʻkidlagandi. Har bir oʻquvchi oʻziga xos qobiliyat va
isteʻdodga ega. Bolalar tabiatan qiziquvchan va yangiliklarni oʻrganishga intiluvchan
boʻladilar. Ijodkorlik bolalarda juda erta namoyon boʻladi, chunki bu xislat bola normal
rivojlanayotganining belgisi hisoblanadi Oʻquvchining ijodiy qobiliyatlarini roʻyobga chiqarish
uning hayotini yanada boy va mazmunli qiladi.
Maktab yoshida ijodiy individuallikni shakllantirish shaxsni yanada toʻliq
rivojlantirishning muhim shartidir. Ijodga doimiy va ongli ravishda qiziqib, ijodiy salohiyatini
roʻyobga chiqarish qobiliyatiga ega boʻlgan shaxs, hayotning oʻzgaruvchan sharoitlari va
talablariga yanada muvaffaqiyatli moslasha oladi, oʻziga xos individual faoliyat uslubini
osongina yaratadi va oʻzini oʻzi takomillashtirish va tarbiyalashga qodir boʻladi. Ijodiy jarayon
xotirani, fikrlashni, faollikni, kuzatuvchanlikni, maqsadga muvofiqlikni, mantiqni, intuitivlikni
oʻrgatadi va rivojlantiradi. Musiqiy ijodda hissiy sezgirlik va fikrlash, faoliyatning ijodiy
tasavvurlari, tezkor qaror qabul qilish va analitik fikrlash qobiliyatining sintezi yetakchi rol
oʻynaydi. Xalq ogʻzaki ijodiga murojaat qilish maktab oʻquvchilarini tarbiyalashning
zamonaviy sharoitida koʻp asrlik insoniy qadriyatlar tizimini, odamlar oʻrtasidagi
insonparvarlik munosabatlarini saqlab qolish imkoniyatini ochib beradi, darslarda folklordan
35
foydalanish musiqa darslarini sezilarli darajada boyitadi, darslarni tashkil etishning yangi
usullarini topishga imkon beradi. Sinfda folklordan foydalanish musiqa darslarini sezilarli
darajada boyitadi, darslarni tashkil etishning yangi usullarini topishga imkon beradi, oʻquvchi
va oʻqituvchi oʻrtasida yaxshi munosabatlarni oʻrnatishga, oʻquvchilarda oʻzgaruvchanlik,
improvizatsiya, jamoaviy maʻnaviyat va boshqalar kabi xalq ijodiyotiga xos boʻlgan fazilatlarni
fazilatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Xalq ijodiyoti tamoyillari asosida qurilgan musiqa
darsi – sinkretizm va improvizatsiya - badiiy-xayoliy, assotsiativ fikrlashni, bolaning
tasavvurini eng samarali tarzda rivojlantiradi, intonatsion ekspressiv qoʻshiq va plastik
harakatlarning uygʻun kombinatsiyasiga yordam beradi. Xalq qoʻshiqlari bilan tanishish
boshlangʻich sinf oʻquvchilarini xalqning musiqa va sheʻriy tili, uning majoziy va semantik
tuzilishi haqidagi tushunchalarini kengaytiradi. Bolalarning maʻnaviy rivojlanishi
takomillashib, ularning atrofdagi voqelikka estetik munosabati tarbiyalanadi va umumiy
madaniy dunyoqarashi sezilarli darajada asta-sekin boyib boradi. Bizning davrimizda yaʻni
uchinchi ming yillikda insonining maʻnaviy dunyosini shakllantirish, , oʻzbek xalqining
madaniy anʻanalarini qayta tiklash va gullab-yashnash vazifasi ayniqsa dolzarbdir. Bolaning
shaxsiyatini rivojlantirish vazifasini musiqa darslari, toʻgaraklar, bayramlar va koʻngilochar
tadbirlar orqali amalga oshirish mumkin va bularning barchasi maktab oʻquvchilarining ijodiy
rivojlanishi uchun katta imkoniyatlarga ega.
Musiqa - maktab oʻquvchilarining maʻnaviy hayotining ajralmas qismidir; musiqiy
taassurotlarning xilma – xilligi va boyligi bolaning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishning
birinchi va zaruriy shartidir. Qoʻshiq aytish bolalarning musiqiy faoliyatining asosiy turi.
Musiqani idrok etish qobiliyatlari qoʻshiq aytishni oʻrganishda katta rol oʻynaydi. Shuning
uchun, birinchi navbatda, bolalarda musiqa darslarida musiqaga hissiy sezgirlikni
rivojlantirish kerak. Toʻgʻri tanlangan va badiiy ijro etilgan qoʻshiq repertuari ushbu
muammoni muvaffaqiyatli hal qilishga yordam beradi. Faol qoʻshiq kuylash orqali orqali
bolalarda musiqaga qiziqish ortadi, musiqiy qobiliyatlari rivojlanadi. Qoʻshiq kuylash
jarayonida talabalar musiqa tilini oʻrganadilar, bu esa musiqaga moyillikni oshiradi. Asta-
sekin ular qoʻshiqning janr asoslarini oʻrganadilar. Ularda musiqadagi tembr balandligi va
ritmik oʻzgarishlarni his qilish qobiliyatlari rivojlanadi. Bugungi davr maktab oʻquvchilarini
musiqa goʻzalligini his etish bilan birga, uni ijtimoiy hayot haqiqati sifatida idrok etishga
oʻrgatish maktab taʻlim tizimining eng muhim vazifasidir a shundan keyingina ,oʻquvchilar
boshqa insonlarning majburlashi va aralashuvisiz oʻzining qalb hissiyotlarini ifodalovchi ,
maʻnaviy taskin beruvchi musiqaga intiladi
Musiqa darslarini oʻqitish mazmunini yangilash ustida ish olib boradigan pedagog
quyidagi musiqiy pedagogik konsepsiyaning tamoyillariga amal qilsa xalq qoʻshiqlari
vositasida ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish jarayoni samarali natijalarga erishish mumkin :
-
hayot bilan bogʻliqlik;
-
tematik qurilish;
-
darsning yaxlitligi;
-
oʻxshashlik va farqlar;
-
qiziqish va ishtiyoq.
Taʻlim jarayonida asosiysi bu usul hisoblanadi yaʻni: musiqani intonatsiya, musiqani musiqa,
musiqani boshqa sanʻat, tabiat va inson hayoti orqali tushunish. Musiqa darsidagi usullar ijro
36
etilayotgan musiqa va oʻquvchining hissiy holatidan kelib chiqadi. Usullarga quyidagi
vaziyatlar kiradi :
-
muammoli vaziyat;
-
retrospektiv usul (oldinga" yugurish "va o'tilganlarga "qaytish");
-
musiqiy umumlashtirish;
-
musiqiy dramaturgiya;
-
musiqa haqida mulohazalar.
Musiqa madaniyati jarayon sifatida maktabda tugamaydi. Darslarda faqat uning
poydevori qoʻyiladi: ehtiyoj paydo boʻlishining birinchi bosqichi sifatida musiqaga boʻlgan
ishtiyoq orqali hayotga qiziqish; estetik did musiqa madaniyatining sifat xususiyati sifatida,
ijodiy badiiy-majoziy tafakkur bolaning turli xil musiqa chalish turlarida oʻzini namoyon qilish
vositasi sifatida, estetik tafakkur qobiliyati uning dunyoga munosabatini ifodalash sifatida
namoyon boʻladi.
Shunday qilib, mamlakatimizda davlat siyosatining maʻnaviy qadriyatlarni tiklashga
qaratilgan bugungi ijtimoiy vaziyatda bolalarni xalq madaniyati bilan tanishtirish dolzarb
vazifaga aylanib bormoqda.Maktab taʻlim tizimida ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish boʻyicha
olib borilayotgan ishlar oʻquvchilarni ham, ota-onalarni ham, oʻqituvchilarni ham maʻnafiy va
maʻrifiy tomonlama kamol toptiradi. Kelajakda barcha oʻquvchilarimiz oʻzlarini musiqaga
bagʻishlay olmasalar ham, maktabda ularga singdirilgan xalq ijodiyoti xususan milliy
qoʻshiqlarimizga mehr - muhabbat, ularning tafakkurli, gʻayrioddiy ijodkor boʻlib yetishishiga
yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1.Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2022 Yildagi 2022 — 2026-Yillarga
moʻljallangan yangi OʻZbekistonning Taraqqiyot strategiyasi toʻgʻrisida Pf-60-Son Farmoni
www.lex.uz.
2.Никольская И.М., Грановская Р.М. Психологическая защита у детей. – СПб: Речь, 2000.
507с.
3. G‘.Qodirov Musiqa psixologiyasi “Musiqa” nashriyoti.2005.B- 5-10
4. Zufarova.M.E Umumiy psixologiya. O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti.2010
5. Давидова М.А., Агапова И.А.. Музикалние вечера в школе. Москва 2001.
6. Ganieva, M. (2023). EMPOWERING LOGICAL THINKING IN PRIMARY SCHOOL STUDENTS
THROUGH TIPS TECHNOLOGY. In Academic International Conference on Multi-Disciplinary
Studies and Education (Vol. 1, No. 12, pp. 62-63).
7. Maftuna, G. (2023). SCIENTIFIC AND THEORETICAL FOUNDATIONS OF METHODICAL
TRAINING OF PRIMARY SCHOOL TEACHERS FOR LOGICAL THINKING. Modern Science and
Research, 2(10), 91-94.
