4
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA MULTIMODAL KOMMUNIKATIV
KOMPETENSIYASINI SHAKLLANTIRISH METODIKASINI
TAKOMILLASHTIRISH: RAQAMLI ASR TALABLARI
Salimova Dilbar Halim qizi
Kogon shahar 11-umumta’lim maktabi o‘qituvchisi
E-mail: dilbar.salimova97@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.16750211
Annotatsiya:
Ushbu maqola boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida multimodal kommunikativ
kompetensiyani shakllantirish metodikasini takomillashtirishning zamonaviy yondashuvlariga
bag‘ishlangan. Raqamli texnologiyalar va global tarmoqlar rivojlangan hozirgi davrda axborot
almashinuvi vizual, audial va kinestetik elementlarni o‘z ichiga olgan multimodal xarakterga ega
bo‘lib, bu holat ta’lim jarayoniga yangi talablar qo‘ymoqda. Multimodal kommunikatsiyaning
nazariy asoslari yangilanadi, boshlang‘ich ta’limdagi mavjud bo‘shliqlar tahlil qilinadi va
o‘quvchilarning kognitiv xususiyatlarini hisobga olgan holda raqamli pedagogika hamda sun’iy
intellekt (AI) asosidagi innovatsion o‘qitish strategiyalari taklif etiladi. Maqola multimodal
matnlar bilan ishlash, tanqidiy media savodxonligini rivojlantirish va raqamli vositalar yordamida
ijodiy faoliyatni rag‘batlantirishga oid amaliy tavsiyalar bilan yakunlanadi.
Kalit so‘zlar:
multimodal kommunikatsiya, kommunikativ kompetensiya, boshlang‘ich
ta’lim, raqamli pedagogika, vizual savodxonlik, sun’iy intellekt, media savodxonlik.
Kirish
Hozirgi axborot asrida kommunikatsiya shakllari misli ko‘rilmagan darajada o‘zgardi.
An’anaviy yozma va og‘zaki nutqdan tashqari, bizning kundalik muloqotimizda tasvir, video,
animatsiya, ovoz, grafikalar va imo-ishoralar kabi turli modalliklar (aloqa kanallari) orqali amalga
oshiriladigan multimodal kommunikatsiya muhim o‘rin egallaydi (Jewitt, 2021). Yosh avlod,
xususan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari (Z va Alfa avlodlari) tug‘ilishidanoq raqamli muhitga
sho‘ng‘igan holda voyaga yetmoqda, bu esa ularning axborotni idrok etish va qayta ishlash
uslublariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, boshlang‘ich ta’limda nafaqat an’anaviy til
ko‘nikmalari, balki multimodal axborotni tushunish, tahlil qilish, sharhlash va yaratish qobiliyatini
o‘z ichiga olgan multimodal kommunikativ kompetensiyani shakllantirish muhim strategik vazifa
hisoblanadi (Lim, 2021). Ushbu kompetensiya bolalarni XXI asrning murakkab va o‘zgaruvchan
axborot muhitiga tayyorlashda fundamental ahamiyatga ega.
Multimodal kommunikatsiyaning zamonaviy tushunchasi va boshlang‘ich ta’lim konteksti.
Multimodal kommunikatsiya nazariyasi so‘nggi yillarda raqamli texnologiyalar ta’siri ostida
sezilarli darajada rivojlandi. Endilikda u shunchaki turli semiotik modalliklarning birgalikda
qo‘llanilishi emas, balki bu modalliklarning o‘zaro murakkab sinergiyasi va integratsiyasi sifatida
tushuniladi (Pew Research Center, 2023). Masalan, TikTok videolari, YouTube kontenti, interaktiv
onlayn darsliklar va o‘quv ilovalari kabi raqamli multimodal matnlar vizual, audial va harakatli
elementlarni o‘zida mujassam etib, an’anaviy ta’lim materiallariga nisbatan axborotni idrok etish
va qayta ishlashda yangi kognitiv talablar qo‘yadi (Choi & Kim, 2022).
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida multimodal kommunikativ kompetensiya quyidagi asosiy
elementlarni o‘z ichiga oladi:
Vizual savodxonlik: Rasmlar, videolar, grafikalar, infografikalar kabi vizual ma’lumotlarni
tahlil qilish, ulardagi ma’noni aniqlash, noto‘g‘ri yoki manipulyativ vizual kontentni farqlash
hamda o‘z vizual matnlarni yaratish qobiliyati.
5
Audial savodxonlik: Nutq, musiqa, tovush effektlari orqali yetkazilayotgan axborotni
tinglash, tushunish, sharhlash va ovozli kontent yaratish ko‘nikmalari. Podkastlar va audio
hikoyalar ushbu savodxonlikni rivojlantirishda muhimdir.
Raqamli savodxonlik: Internetdagi ishonchli manbalarni topish, raqamli vositalar (tahrirlash
dasturlari, taqdimot ilovalari) yordamida multimodal kontent yaratish va almashish, raqamli
etikaga rioya qilish.
Media savodxonlik: Turli media manbalarining xususiyatlarini tushunish, ularning
maqsadlarini tanqidiy baholash, yolg‘on axborot (fake news) va dezinformatsiyani aniqlash. Bu
o‘quvchilarning tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda asosiy rol o‘ynaydi (UNESCO, 2021).
Ijodiy ifoda: O‘z g‘oyalarini matn, tasvir, ovoz, video va boshqa modalliklarning
kombinatsiyasi orqali innovatsion va mazmunli tarzda ifodalash qobiliyati.
Metodikani takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida
multimodal kommunikativ kompetensiyani shakllantirish metodikasini takomillashtirish
quyidagi strategik yo‘nalishlarni talab etadi:
O‘quv dasturlarini integratsiyalash va raqamli kontentni jоriy etish.
Fanlararo yondashuv: Multimodal kommunikatsiyani faqat til fanlari bilan cheklamay,
barcha asosiy fanlarga (matematika, tabiatshunoslik, tasviriy san’at, musiqa, texnologiya)
integratsiyalash. Masalan, geografiya darsida interaktiv xarita yaratish, tarix darsida qisqa
animatsion voqea yaratish.
Multimodal o‘quv materiallari banki: 2020-yildan keyin yaratilgan raqamli o‘quv resurslari,
interaktiv ilovalar, ta’limiy videolar, podkastlar va gamifikatsiya elementlarini o‘z ichiga olgan
multimodal o‘quv materiallari bankini yaratish va ularni o‘quv dasturiga kiritish (OECD, 2022).
Adaptiv ta’lim platformalari: Sun’iy intellekt (AI) asosidagi adaptiv ta’lim platformalaridan
foydalanish, bu platformalar o‘quvchilarning individual multimodal o‘zlashtirish tezligini aniqlab,
moslashtirilgan kontent taqdim eta oladi (Chen et al., 2023).
Innovatsion pedagogik strategiyalar va texnologik vositalar. Raqamli hikoyachilik (Digital
Storytelling): O‘quvchilarga o‘z g‘oyalarini, shaxsiy tajribalarini yoki dars mavzularini matn, rasm,
ovozli izohlar, musiqalar va qisqa video kliplar kombinatsiyasi orqali yaratishni o‘rgatish. Bu
jarayonda Canva for Education, Book Creator, Flipgrid kabi foydalanishga qulay platformalardan
foydalanish mumkin.
Loyiha asosida o‘qitish (Project-Based Learning) va AI ko‘magi: O‘quvchilarni kompleks
multimodal loyihalar (masalan, sinf veb-sayti, ekologik muammolar haqida qisqa hujjatli film,
fanlararo podkastlar) ustida ishlashga yo‘naltirish. AI-generatsiya vositalari (masalan, matndan
tasvirga, matndan ovozga) ijodiy jarayonni qo‘llab-quvvatlash uchun ishlatilishi mumkin, lekin
ulardan tanqidiy va axloqiy foydalanishga urg‘u berish muhim (Sartori & Zini, 2024).
Tanqidiy media savodxonligi darslari: Bolalarga ijtimoiy tarmoqlardagi kontent, reklama
roliklari va yangiliklarni tanqidiy tahlil qilishni o‘rgatish. Ularga "fake news", dezinformatsiya va
media manipulyatsiyasi tushunchalarini sodda tilda tushuntirish, ulardan qanday himoyalanishni
o‘rgatish (Livingstone & Helsper, 2021).
Gamifikatsiya elementlari: Multimodal kompetensiyani rivojlantiruvchi ta’limiy o‘yinlar va
interaktiv vazifalarni dars jarayoniga kiritish. Bu o‘quvchilarning motivatsiyasini oshiradi va
o‘rganishni qiziqarli qiladi.
O‘qituvchilarning malakasini oshirish va raqamli kompetentlik
6
Uzlukssiz kasbiy rivojlanish: O‘qituvchilar uchun multimodal pedagogika nazariyasi, raqamli
vositalardan samarali foydalanish va AI integratsiyasi bo‘yicha majburiy va muntazam treninglar
tashkil etish. Bu treninglar amaliy xarakterga ega bo‘lishi lozim (Nordic Council of Ministers,
2022).
Pedagogik jamoalarda tajriba almashish: O‘qituvchilar o‘rtasida multimodal ta’lim
amaliyotlari bo‘yicha tajriba almashish platformalarini yaratish, eng yaxshi amaliyotlarni
tarqatish.
Resurslar bilan ta’minlash: Maktablarni zamonaviy raqamli asbob-uskunalar (interaktiv
doskalar, planshetlar, VR/AR qurilmalari), litsenziyalangan dasturiy ta’minotlar va tezkor internet
bilan ta’minlash.
Xulosa
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida multimodal kommunikativ kompetensiyani shakllantirish
metodikasini takomillashtirish raqamli asrning ta’lim sohasidagi eng muhim ustuvor vazifalaridan
biridir. Bu nafaqat ularning hozirgi axborot muhitida muvaffaqiyatli harakatlanishiga yordam
beradi, balki kelajakda shaxsiy, akademik va kasbiy hayotda muvaffaqiyatga erishishlari uchun
zarur bo‘lgan tanqidiy fikrlash, ijodkorlik, muammolarni hal qilish va raqamli savodxonlik
ko‘nikmalarini ham shakllantiradi. Taklif etilgan integral o‘quv dasturlari, innovatsion pedagogik
strategiyalar (shu jumladan AI ko‘magi), raqamli texnologiyalar integratsiyasi va o‘qituvchilarning
uzluksiz malakasini oshirish multimodal ta’lim modelini samarali joriy etish uchun asos bo‘lib
xizmat qiladi. Bu boradagi sa’y-harakatlar yosh avlodni XXI asrning murakkab va o‘zgaruvchan
talablariga to‘laqonli tayyorlashga zamin yaratadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Chen, L., Wu, J., & Zhang, H. (2023). AI-Powered Adaptive Learning Systems: A Review of
Applications in K-12 Education.
Journal of Educational Technology Development and Exchange
,
16(1), 1-18.
2.
Choi, M., & Kim, J. (2022). Exploring the Impact of Digital Multimodality on Young Children's
Literacy Development: A Systematic Review.
Early Childhood Education Journal
, 50(4), 603-614.
3.
Jewitt, C. (2021). Multimodality in the Digital Age: Changing Practices and Research Methods.
The Handbook of Educational Linguistics
, 2nd ed., 210-224. John Wiley & Sons.
4.
Lim, F. V. (2021). Developing Multimodal Literacy in Primary Schools: A Pedagogical
Framework.
Pedagogies: An International Journal of Research and Practice
, 16(3), 209-224.
5.
Livingstone, S., & Helsper, E. J. (2021). Parental Mediation of Children’s Online Risk and
Opportunity in the Digital Age.
Pediatrics
, 148(Supplement 1), S19-S27.
6.
Nordic Council of Ministers. (2022).
Digital Competences for Teachers: A Framework for
Professional Development in the Nordic Countries
.
7.
OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development). (2022).
The Future of
Education and Skills 2030: Learning Compass 2030
. OECD Publishing.
8.
Pew Research Center. (2023).
Teens, Social Media and Technology 2023
. (Latest report on
digital habits of young generations).
9.
Sartori, L., & Zini, L. (2024). The Ethical Challenges of Generative AI in Education.
AI & Society
,
39(1), 1-15.
