32
O‘QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA MUAMMOLI SAVOLLAR ORQALI
FIKRLASH KO‘NIKMALARINI RIVOJLANTIRISH
Anarbayeva Dildora Ahmetovna
Angren shahrining 7-sonli maktab o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16811728
Annotatsiya:
Ushbu maqolada o‘qish savodxonligi darslarida muammoli savollardan
foydalanish orqali o‘quvchilarning fikrlash faoliyatini faollashtirish masalasi tahlil etiladi.
Muammoli savollar – bu o‘quvchini tayyor javob emas, balki izlanishga, tahlil qilishga, muqobil
yechimlar taklif etishga undovchi savollardir. Ular orqali o‘quvchida mustaqil fikrlash, sabab-
oqibat bog‘lanishini tushunish, dalillash va xulosa chiqarish ko‘nikmalari shakllanadi.
Maqolada muammoli savollarning tuzilishi, ularni dars jarayoniga integratsiyalash usullari,
turli yosh guruhlari uchun moslashtirish imkoniyatlari yoritilgan. Shuningdek, fikrlash
ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiluvchi interaktiv metodlar, savol-javob texnologiyalari,
“fikr munozarasi”, “fikr xaritasi”, “ochiq savollar” va “tahliliy suhbat” kabi yondashuvlar amaliy
misollar bilan tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
o‘qish savodxonligi, muammoli savollar, fikrlash ko‘nikmalari, interaktiv
metodlar, savol-javob texnologiyasi, tahliliy suhbat, izlanish faoliyati, mustaqil fikr, mantiqiy tahlil
Kirish qismi:
Zamonaviy ta’limning asosiy maqsadi — bilimni tayyor shaklda berish emas,
balki o‘quvchini mustaqil fikrlashga, muammolarni hal qilishga, tahlil qilishga va xulosa
chiqarishga o‘rgatishdan iborat. Bu vazifani samarali bajarish esa, avvalo, o‘quv jarayonida
fikrlash faoliyatini faollashtiradigan metod va vositalarni to‘g‘ri tanlashni talab etadi. Ana shunday
vositalardan biri sifatida muammoli savollarni alohida ta’kidlash mumkin.
Ayniqsa, o‘qish savodxonligi darslarida muammoli savollar matnni chuqur tahlil qilish,
muallif g‘oyasini anglash, turli nuqtai nazardan baholash hamda o‘quvchining shaxsiy
munosabatini shakllantirish imkonini beradi. O‘quvchi faqat matnni o‘qib tushunibgina qolmay,
balki undagi ma’no qatlamlarini ochish, savolga javob izlash orqali fikrlash faoliyatini
mustahkamlaydi.
Muammoli savollar — bu oddiy “kim?”, “qachon?”, “qayerda?” kabi faktologik savollardan
farqli ravishda, o‘quvchini o‘ylashga, izlanishga, turlicha fikr bildirishga, dalillashga va muqobil
qarorlar ishlab chiqishga yo‘naltiruvchi savollardir. Ular orqali o‘quvchi matn mazmunini o‘z
tafakkuri orqali qayta “yaratadi”.
Mazkur maqolada o‘qish savodxonligi darslarida muammoli savollardan foydalanishning
nazariy asoslari, ularni tuzish prinsiplari, dars jarayonida qo‘llash bosqichlari va fikrlash
ko‘nikmalariga ta’siri o‘rganiladi. Shuningdek, turli sinf va fanlar kesimida bu savollar orqali
erishilgan natijalar, o‘quvchilarning faolligi va ijodiy yondashuvi bilan bog‘liq kuzatuvlar tahlil
qilinadi.
Asosiy qism:
Muammoli savollar — bu o‘quvchidan tayyor javob emas, balki tahlil qilish,
taxmin qilish, izoh berish, baholash, taqqoslash va xulosa chiqarishni talab qiladigan savollar
turidir. Ular o‘quvchining faqat bilimini emas, balki fikrlash darajasini, tafakkur faoliyatini,
muammoga bo‘lgan shaxsiy munosabatini ham aniqlab beradi. O‘qish savodxonligi darslarida bu
turdagi savollar:
matnni chuqur tahlil qilishga undaydi;
muallif pozitsiyasini tushunish va unga
nisbatan o‘z nuqtai nazarini shakllantirishga yordam beradi;
o‘quvchining tanqidiy va ijodiy
fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
33
O‘qish savodxonligi darslarida samarali muammoli savollar quyidagi tamoyillar asosida
tuziladi:
Tamoyil
Mazmuni
Ochqliq
Savol javob uchun birgina to‘g‘ri variantni emas, bir
nechta yechimni taklif etish imkonini bersin.
Matnga asoslanganlik
Savol matn mazmuniga bevosita bog‘liq bo‘lsin, lekin
uni tahlil qilishga undasin.
Tahliliy yondashuv
Savol sabab-oqibat munosabatlarini, xarakterlar va
voqealar orasidagi bog‘liqlikni tahlil qilishga imkon
bersin.
Shaxsiy fikrga ochiqlik
Talabaning shaxsiy nuqtai nazarini bildirishga yo‘l
ochilsin.
Xulosa qismi:
Muammoli savollar o‘qish savodxonligi darslarida o‘quvchilarning fikrlash
ko‘nikmalarini rivojlantirishda samarali vosita hisoblanadi. Ular nafaqat matnni chuqur tahlil
qilishga, balki o‘z fikrini asoslash, muqobil yechimlarni izlash, tanqidiy va ijodiy yondashuvlarni
shakllantirishga yordam beradi. Mazkur savollar o‘quvchilarni faqat faktlarni eslab qolishga emas,
balki ularni mustaqil ravishda baholash, solishtirish va yangi g‘oyalar yaratishga undaydi.
Tajriba va kuzatuvlar shuni ko‘rsatdiki, muammoli savollar asosida tashkil etilgan darslarda
talabalar o‘z fikrlarini erkin ifoda etishadi, mavzu yuzasidan kengroq mulohaza yuritadilar,
natijada ta’lim jarayoni yanada interaktiv va samarali kechadi. Bu esa, o‘z navbatida, o‘qish
savodxonligi ko‘nikmalarining yanada chuqur va sifatli o‘zlashishiga xizmat qiladi.
Shu bilan birga, muammoli savollarni samarali qo‘llash uchun o‘qituvchilarning pedagogik
mahorati, savollarni tuzishdagi noziklik, dars jarayonida o‘quvchilarni rag‘batlantirish muhim
ahamiyatga ega. Kelgusida bu usullarni yanada takomillashtirish, turli yosh va darajadagi
o‘quvchilar uchun moslashtirish, shuningdek, yangi interaktiv texnologiyalar bilan integratsiya
qilish orqali fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish samaradorligini oshirish istiqbollari mavjud.
Umuman olganda, muammoli savollar o‘qish savodxonligi darslarida o‘quvchilarning
tafakkur darajasini ko‘tarish, ularni mustaqil va ijodiy fikrlashga yo‘naltirishda muhim pedagogik
vosita bo‘lib xizmat qiladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Ibrohimov, O. A. (1994). O'zbek xalq musiqa ijodi (metodik tavsiyalar). O'qituvchi.
2.
Fitrat, A. (1993). O'zbek klassik musiqasi va uning tarixi. Fan.
3.
Avloniy, A. (1992). Turkiy guliston yoxud axloq. O'qituvchi.
4.
Rajabov, I. (1992). Maqom asoslari. Fan.
5.
Кабалевский, Д. Б. (1988). Основы музыкальной культуры школьников. Музыка.
6.
Karomatov, F. (1985). O'zbek xalqi muzika merosi. Adabiyot va san'at.
7.
Селевко, Г. К. (1998). Современные образовательные технологии. Народное
образование.
34
8.
Dewey, J. (1897). My pedagogic creed. School Journal, 54(3), 77-80.
9.
Taxalov, S. (1983). Afg'on rubobini chalishga o'rgatish metodikasi asoslari. O'qituvchi.
10.
Теплов, Б. М. (1985). Психология музыкальных способностей. Педагогика.
