`
38
«BOZUǴLAN» DÁSTANINDA SINONIMLER
Kadirniyazova Biybijamal
Qaraqalpaq filologiyası hám jurnalistika fakulteti studenti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15561477
Annotaciya:
Maqalada Bozuǵlan dástanı tilinde синонимlerdiń qollanıw ózgeshelikleri
úyrenilgen.
Tayanısh sózler:
leksika, sózlik quram, sinonimler, emotsional hám ekspressivlik boyaw,
sinonimlik qatar.
Аннотация:
В статье рассматриваются особенности употребления синонимов в
языке эпоса ".Bozuǵlan"
Ключевые слова:
лексика, словарный состав, синонимы, эмоциональная и
экспрессивная окраска, синонимический ряд.
Abstac:
The article examines the usage of synonyms in the language of the "Bozuǵlan"
epic.
Keywords
: lexicon, vocabulary, synonyms, emotional and expressive coloring,
synonymous series.
Biziń altın ǵáziynemiz esaplanǵan folklorimızdaǵı “Bozuǵlan “ atlı ádebiy miyrasımız
qaraqalpaq milliy ádebiy tiliniń tarıyxında ayrıqsha orın iyeleydi. Bul dástanda qaraqalpaq
xalqınıń awızeki sóylew tiliniń oǵada bay leksikalıq, fonetikalıq, morfologiyalıq ózgeshelikleri
kózge tùsedi.
Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı sózlerdi mánilik tárepinen bahalaǵanımızda,
ondaǵı mánileri bir-birine jaqın keletuǵın sózler toparı belgili orındı iyeleydi. Sinonimler,
álbette, qosımsha máni názikligi, emotsional hám ekspressivlik boyawı, qollanılıw sheńberi
hám bir qatar usı sıyaqlı basqa da qásiyetleri menen bir-birinen parıqlanadı, olarda bar bolǵan
bunday qásiyetler sinonimlerdiń júdá úlken stilistikalıq imkaniyatlarǵa iye ekenligin kórsetedi.
Sinonimler predmet hám waqıya-hádiyselerdiń eń kúshli, hátte, seziler-sezilmes názik
belgilerin, bul belgilerge bolǵan sub’ektiv qatnastı hám basqalardı kórsete alar eken, olar
álbette, tildiń súwretlew quralları sıpatında qaraladı [1.6]. Dástan tiliniń leksika-semantikalıq
baylıǵı sinonim sózlerdiń kóp qollanılıwı múmkinshiliginde kórinedi. Dástanda qollanılǵan
sinonimler pikirdi bir sóz benen qaytalay bermey, onıń sinonimlik sıńarların orınlı paydalanıw
arqalı hár bir sózdi kórkemlep, obrazlı etip nıshanǵa dál tiyetuǵın astarlı hám tıyanaqlı túrde
bayanlaw ushın jumsalǵan.
Qaraqalpaq tili leksikalıq sinonimlerge oǵada bay milliy tillerdiń qatarınan orın aladı.
Sinonimlik keń múmkinshiliklerden ondaǵı tereń máni ózgesheliklerinen orınlı paydalanıw
arqalı pikirimizdi anıq, dál hám ıqshamlı etip qurıwımız múmkin. Awızeki hám jazba túrde
bayan etilgen oy-pikirge sóylewshi hám jazıwshınıń qanday qatnasta ekenligin anıqlawda da
sinonimler úlken áhmiyetke iye. Óytkeni bayan etilgen hádiysege, waqıyaǵa, xabarǵa avtordıń
qatnasına qaray sáykes leksikalıq birlikler tańlap alınadı.
Dástanda
jumsalǵan
sinonimler
qatarlasıp,
dizbeklesip
qollanıwı
arqalı
ulıwmalastırıwshılıq, jámlestiriwshilik máni ańlatıp, onıń quramına kiretuǵın sózlerdiń dara
turǵanındaǵı mánilerinen ózgeshe mánilik belgilerge iye bolıp kelgenligin kóremiz: dúnya-
mal,el-jurt, amanlıq-sawlıq, kúsh-ǵayrat, uzaq-jıraq hám t.b
Mısallar:
Bul zalım xan aldı
dúnya-malıńdı,
`
39
Endi qorqaman alar ma dep jalǵız janıńdı...
(213-bet).
Óz
jurtımda
awqatım keshe bolmedi,
Biz baramız Qızılbastıń
eline
...
(218-bet).
-Kóbikli dáwdiń jurtı
uzaq,
mákanı
jıraq,
amanattı aman saqlamaq bizge de qıyınraq...
(223-bet).
Áne
ǵayrat,
áne
kúsh,
Áne erlik, áne ish...
(230-bet).
Senler keldiń, nege uǵlım kelmedi,
Rústem yańlı ol
kúshi,
Bult dáwdi teń bóldi,
Kábzesinen qaq bóldi...
(242-bet)
.
Aman-saw
keldiń be ketken móhirdar?
(231-bet).
Qırıq kánizdiń ishinde,
Tilge sheshen
,
gápke usta,
Lábi jupqa bir kánize bar edi...
(240-bet).
Keltirilgen mısallardaǵı sinonim sózler tiykarınan dara sózden ibarat bolǵan sinonimlik
qatarlar bolıp kelgenin kóriwimizge boladı. Bunday sinonimlik qatardaǵı sózler dástan tiliniń
jáne de kórkem hám tásirli bolıwına xizmet etip kelgen.
Juwmaqlastırıp aytqanda, “Bozuǵlan” dástanı qaraqalpaq ádebiy tiliniń rawajlanıwında
tıykarǵı orındı iyeleydi. “Bozuǵlan” dástanı tiliniń izertleniwi boyınsha alınǵan nátiyjeler
qaraqalpaq tili rawajlanıw basqıshların ùyreniwde teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Абдурахманов Ш, Махмудов Н. Сўз эстетикаси. – Тошкент, 1981. – B.6.
2.
Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық. 14-26-томлар. Нөкис, «Илим», 2010.
3.
Қалендеров М. Қарақалпақ тилиндеги синонимлердиң грамматикалық
структуралық ҳәм лексика-семантикалық ѳзгешеликлери. Нѳкис, “Qaraqalpaqstan”,
1989.
