`
161
BOSHLANGʻICH SINF OʻQITUVCHILARINING YOZUV MALAKASINI
RIVOJLANTIRISHDA INTERAKTIV USULLARDAN FOYDALANISH
Nuradilova Aselxan Dilshodxo'ja qizi
Nizomiy nomidagi Oʻzbekiston
Milliy Pedagogika Universiteti Pedagogika fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD)
Rajabova Sarvinoz Shovkatjon qizi
Nizomiy nomidagi Oʻzbekiston
Milliy Pedagogika Universiteti 2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15480703
Annotatsiya:
Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining yozuv malakasini
rivojlantirishda interaktiv usullardan foydalanishning ahamiyati yoritilgan. Yozuv
madaniyatining o‘quvchi shaxsiga ta’siri, o‘qituvchining yozuvda o‘rnak bo‘lishi, shuningdek,
interaktiv metodlar — jamoaviy mashqlar, raqamli vositalar, vizual materiallar va onlayn
platformalarning roli atroflicha tahlil qilingan. Shuningdek, amaliy tajribalar asosida interaktiv
yondashuvlarning samaradorligi va ularni tatbiq etishdagi muammolar ham ko‘rib chiqilgan.
Maqola boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining kasbiy kompetensiyasini oshirishda metodik asos
bo‘la oladi.
Kalit so‘zlar:
boshlang‘ich ta’lim, husnixat, yozuv malakasi, interaktiv usullar, o‘qituvchi
kompetensiyasi, raqamli vositalar, vizual materiallar, metodik yondashuv.
Mamlakatimizda taʼlim-tarbiya sohasini isloh qilish, o‘quvchilarning barkamol shaxs
bo‘lib kamol topishini taʼminlash yo‘lida keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bu
borada Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev taʼkidlaganidek: “Yangi Oʻzbekistonni barpo etish
yoʻlida biz avvalo taʼlim sifatini tubdan oshirishimiz, har bir bolaga zamonaviy bilim va tarbiya
berishimiz kerak” [1]. Mazkur yondashuv, ayniqsa, boshlangʻich taʼlim tizimida
o‘qituvchilarning kasbiy mahoratini oshirish, ularning yozuv malakasini mustahkamlash va o‘z
o‘quvchilariga namunaviy tarzda taqdim etish qobiliyatini rivojlantirishda muhim ahamiyat
kasb etadi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi — bu o‘quvchi uchun ilk ustoz, ilk namuna, ilk do‘st va
rahnamo hisoblanadi. Uning nutqi, yozuvi, estetik didi, har bir so‘z va harakati o‘quvchida
chuqur taassurot qoldiradi. Ayniqsa, husnixat – chiroyli yozuv malakasi orqali o‘qituvchi bolada
nafaqat yozish, balki e’tibor, did, ixchamlik, intizom va chiroyli ifodalanish fazilatlarini
shakllantiradi. Shu bois, o‘qituvchining yozuv madaniyatini yuksaltirish bugungi ta’lim
islohotlarining muhim yo‘nalishlaridan biridir. Yana bir bor Prezidentimizning quyidagi
so‘zlarini eslatib o‘tish o‘rinlidir: “Biz taʼlim tizimini isloh qilishda, avvalo, o‘qituvchining o‘rni
va rolini yuksaltirishga eʼtibor qaratmoqdamiz. Chunki bilimli, zamonaviy o‘qituvchi bo‘lmasa,
taʼlim sifatini oshirib bo‘lmaydi” [2]. Bu fikrlar asosida boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining
yozuv malakasini interaktiv metodlar orqali rivojlantirish zamonaviy ta’limda muhim bosqich
hisoblanadi.
Zamonaviy pedagogikada interaktiv usullar – o‘rganuvchining faol qatnashuvi, mustaqil
fikrlashi va o‘zini ifoda etishiga yo‘l ochuvchi samarali metodlar sifatida qaralmoqda.
Boshlang‘ich sinflarda bu yondashuvlar o‘qituvchilarning yozuv malakasini faqat shaklan emas,
balki mazmunan ham rivojlantirishga xizmat qiladi. Raqamli texnologiyalardan foydalanish,
`
162
guruhli ishlar, ko‘rgazmali materiallar asosida tashkil etilgan darslar orqali o‘qituvchi o‘z yozuv
madaniyatini oshirishi, husnixatda yangiliklarga ochiq bo‘lishi mumkin.
To‘g‘ri aytasan, birinchi sinf o‘quvchilari hali yozuv, fikrlash, mulohaza yuritish
qobiliyatiga to‘liq ega emas. Ular bilan ishlashda ko‘proq ko‘rgazmali, takroriy, o‘yin
elementlariga boy, harakatga asoslangan metodlar samarali bo‘ladi. Quyida birinchi sinf
o‘quvchilari uchun mos, interaktiv usullarni tushunarli va amaliy ko‘rinishda yozib berdim:
Hozirgi davrda ta’lim tizimining oldida turgan eng muhim vazifalardan biri –
o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, o‘z fikrini erkin ifodalash, o‘rganilgan bilimlarni amalda
qo‘llash, o‘zaro muloqot qilish va hayotiy muammolarni hal etish kabi kompetensiyalarini
shakllantirishdan iborat. Bu kabi yondashuvlar o‘z navbatida ta’limda innovatsion
yondashuvlarni, xususan, interaktiv usullardan foydalanishni talab qiladi.
Interaktiv usul – bu o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida, shuningdek o‘quvchilarning o‘zaro
faol hamkorlikda ishtirok etishiga asoslangan, bilimlarni faqat tinglab olish emas, balki uni
muhokama qilish, tahlil qilish, baholash, amaliyotda qo‘llash orqali egallashga yo‘naltirilgan
dars metodi hisoblanadi.
"Interaktiv" so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, “inter” – o‘zaro, “actio” – harakat” degan
ma’noni anglatadi. Bu o‘zaro harakat, fikr va munosabatlar almashinuvi asosida olib boriladigan
o‘qitish demakdir. Interaktiv usullarning afzalliklari:
1. O‘quvchining e’tiborini doimiy faol holatda ushlab turadi.
2. Mashg‘ulotlarda o‘zini erkin tutadi va darsga nisbatan ishtiyoqi oshadi.
3. O‘rganilayotgan mavzular chuqurroq o‘zlashtiriladi.
4. Nutq, tafakkur, fikrlash va ijtimoiy ko‘nikmalar rivojlanadi.
5. Yangi bilimni kashf qilish, undan foydalanish, amaliyotda tatbiq etish osonlashadi.
Birinchi sinf o‘quvchilari uchun yozuv malakasini shakllantirish juda nozik va muhim
bosqich hisoblanadi. Bu davrda bolalar yozuv asboblari bilan tanishadi, qalamni to‘g‘ri
ushlashni, harflarni chiziqli daftarda yozishni, yozuv oraliqlarini saqlashni o‘rganadi. Shu
sababli, ularni charchatmaydigan, aksincha, qiziqtiradigan, harakatga asoslangan, oddiy va
tushunarli metodlar qo‘llash muhimdir.
1. “Harfni havo orqali yozish” usuli: O‘qituvchi harfni katta qilib ko‘rsatadi, bolalar esa uni
havoda qo‘llari bilan yozadilar. Bu usul bolalarning katta mushak harakatlarini rivojlantiradi va
harf shaklini yod olishga yordam beradi.
2. “Chalkboard race” – Taxtada navbat bilan yozish: Ikki-uch bola doskaga chiqadi,
o‘qituvchi aytgan harfni yoki bo‘g‘inni kim chiroyli yozsa, o‘sha g‘olib bo‘ladi. Bu o‘yin orqali
bolalarda raqobat va qiziqish ortadi.
3. “Tepa–past, chap–o‘ng” o‘rgatuvchi harakatli mashqlar: Harflarni yozishda qayerdan
boshlash, qayerga burish, qayerda tugatish kerakligini o‘rgatishda bolalar bilan birgalikda
“chapga burilamiz”, “pastga tushamiz”, “tepaga ko‘tarilamiz” kabi jismoniy harakatlar bilan
ishlash muhim. Bu bolaga yozuv yo‘nalishini tushunishga yordam beradi.
4. “Qumda yoki plastikda yozish” usuli: Oddiy daftarga emas, balki qum qutisi, plastilin
yoki “seziladigan taxta”da yozish orqali bolalarning barmoqlari va e’tibori faol ishlaydi. Bu
sensorika (his qilish) orqali yozuvni eslab qolish imkonini oshiradi.
`
163
5. “Rangli nuqtalarni birlashtirish” usuli: Harflarni tuzishda rangli nuqtalar orqali harakat
yo‘nalishini ko‘rsatish va bola shu nuqtalarni ketma-ket birlashtirib yozuv hosil qiladi. Bu usul
harfni tuzish ketma-ketligini aniq o‘rgatadi.
6. “Top o‘yinchisi qaysi harfni yozdi?”: O‘qituvchi doskada harf yozadi, lekin uni butunlay
emas, faqat bir qismini ko‘rsatadi. Bolalar topishadi: “Bu qaysi harf?”, so‘ng uni yozishga
harakat qilishadi. Bu bolalarning diqqatini oshiradi.
7. “Harf ovlash” o‘yini: Sinfxonaga harflar yoki bo‘g‘inlar yashirib qo‘yiladi. Bolalar ularni
topib, tegishli joyga yopishtiradi yoki daftarga yozadi. Bu harakatli, qiziqarli va ta’limiy usul
bo‘lib, ularni harakatlantiradi va yozishga undaydi.
8. “Qadam tashlab yozamiz” usuli: Polga katta harf chiziladi, bolalar har bir chiziq bo‘ylab
qadam tashlab yurib, harfni shakllantiradi. Keyin shu harfni daftariga kichik qilib yozadi.
Harakatdan yozuvga o‘tish bu yoshdagi bolalar uchun juda samarali.
Bu usullar birinchi sinf o‘quvchilarining yoshiga mos, rivojlanish darajalarini inobatga
olgan holda tanlangan. Ular orqali yozuv malakasi faqat mexanik emas, balki qiziqarli, quvnoq
va ongli jarayonga aylanishi mumkin.
Birinchi sinf o‘quvchilariga mo‘ljallangan interaktiv metodlar yozuv malakasini
shakllantirishda sezilarli darajada ijobiy natija beradi. Dastlabki darslarda bolalarning e’tibori
qisqa muddatli bo‘lib, ularda yozuv jarayoniga nisbatan toliqish, sustkashlik holatlari ko‘zga
tashlangan bo‘lsa-da, interaktiv yondashuvlar joriy etilgach:
1. O‘quvchilarning yozuvga bo‘lgan qiziqishi ortadi – ular mashg‘ulotlarga faol jalb qilinadi
va yozuv jarayonini zavq bilan bajarishga intiladilar.
2. Yozuv malakalari sezilarli darajada shakllanadi – harflarni to‘g‘ri va chiroyli
shakllantirish ko‘nikmalari paydo bo‘ladi, ayniqsa, ko‘rgazmali va harakatli usullar bu
jarayonda muhim rol o‘ynaydi.
3. Bolalarning e’tibor va diqqat markazi kuchayadi – qiziqarli o‘yinlar, topishmoqlar va
harakatli mashg‘ulotlar orqali ularda kuzatuvchanlik va fikrlash faollashadi.
4. Yozuvga nisbatan ijobiy munosabat shakllanadi – o‘quvchilar yozuvni majburiy ish
emas, balki qiziqarli faoliyat sifatida qabul qiladilar.
5. Sinfdagi o‘zaro raqobat va hamkorlik rivojlanadi – “kim chiroyli yozadi?”, “top
o‘yinchisi” kabi metodlar orqali bolalarda sog‘lom raqobat tuyg‘usi va jamoaviylik hislari
shakllanadi.
6. Sensor va motor faoliyatlari uyg‘unlashadi – “qumda yozish”, “plastikda yozish”,
“qadam tashlab harf tuzish” kabi usullar bolalarning nafaqat yozuv, balki umumiy motorika va
sensor qobiliyatlarini ham rivojlantiradi.
Shunday qilib, interaktiv usullardan foydalanish orqali birinchi sinf o‘quvchilarining
yozuvga bo‘lgan qiziqishi ortadi, ular faol, ongli va chiroyli yozishga intiladi. Yozuv darslari ular
uchun yoqimli, samarali va natijador jarayonga aylanadi.
Yozuv malakasi — o‘quvchining savodxonlikka ilk qadami, uning kelgusi ta’limdagi
barcha yutuqlarining asosi hisoblanadi. Ayniqsa, birinchi sinfda bu jarayon puxta tashkil etilsa,
keyingi sinf bosqichlarida o‘quvchining nafaqat yozuvi, balki fikrlashi, nutq madaniyati,
mustaqil ishlash ko‘nikmalari ham yuqori bo‘ladi.
Boshlang‘ich ta’limda, ayniqsa birinchi sinfda, interaktiv usullardan foydalanish yozuv
jarayonini bolalar uchun tushunarli, qiziqarli va samarali qiladi. An’anaviy mashq va ko‘rsatma
`
164
berish usullariga qo‘shimcha ravishda o‘yin, harakat, sensorik mashg‘ulotlar bilan boyitilgan
metodlar bolaning ruhiy-emotsional holatini yengillashtiradi, sinfdagi dars muhitini
jonlantiradi. Bu esa o‘z navbatida o‘quvchida yozuvga nisbatan ijobiy munosabat shakllanishiga
olib keladi. Shuningdek, zamonaviy o‘qituvchidan faqatgina bilim emas, balki ijodkorlik,
yangilikka intilish, har bir o‘quvchini individual tarzda o‘rganish va unga mos yondashuv ham
talab etiladi. Interaktiv usullar o‘z mohiyatiga ko‘ra, aynan mana shu talablarga javob beradi.
Xulosa qilib aytganda, birinchi sinf o‘quvchilarida yozuv malakasini shakllantirish o‘ziga
xos yondashuv va metodik mahoratni talab qiladigan nozik jarayondir. Bu davrda o‘quvchilar
hali mustaqil fikr yuritish, yozma ifoda qilish, nutqni erkin shakllantirish bosqichiga yetmagan
bo‘lishadi. Shu sababli ularning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda, ta’lim
jarayonini oson, qiziqarli, faol ishtirokga asoslangan tarzda tashkil qilish nihoyatda muhimdir.
Interaktiv metodlar esa aynan mana shu maqsadga xizmat qiladi: bolalarda yozuvga nisbatan
ijobiy munosabat shakllantiradi, ular darsda jonlanadi, harakatlanadi, o‘rganilayotgan harf va
so‘zlarni ko‘rib, eshitib, sezib, harakat orqali o‘zlashtiradi. Interaktiv usullar o‘quvchining bilim
olish jarayonini kuchli motivatsiya, ichki qiziqish va shaxsiy ishtirok orqali boyitadi. Birinchi
sinfda bu yondashuv ayniqsa samarali bo‘lib, bola uchun darsni sevimli mashg‘ulotga
aylantiradi. O‘qituvchining vazifasi esa bu metodlarni to‘g‘ri tanlash, ularni o‘z darsiga
moslashtirib qo‘llay bilish va har bir o‘quvchining yutuq yo‘llarini ochib bera olishdir. Ana
shundagina boshlang‘ich ta’lim bosqichi haqiqiy hayot maktabiga aylanishi mumkin.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29-noyabrdagi
“Mamlakatimizda boshlang‘ich ta’lim sifatini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi
farmoni. www.pressservice.uz.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 15-avgustdagi
“Yangi O‘zbekiston maktabi” konsepsiyasi doirasida ta’lim sifatini oshirish va innovatsion
yondashuvlarni joriy etish bo‘yicha ko‘rsatmalari. www.lex.uz.
3.
Karimova, N. (2021). Boshlang‘ich sinfda savod o‘rgatish metodikasi. Toshkent:
O‘qituvchi nashriyoti.
4.
Mamatqulova, D. (2022). Yozuv malakalarini shakllantirishda interaktiv metodlardan
foydalanish. Pedagogika va psixologiya jurnali, №4, 45–49.
5.
Azizxo‘jaeva, N.N. (2020). Ta’limda innovatsion texnologiyalar. Toshkent: Fan va
texnologiya.
6.
Toshpo‘latova, S. (2023). Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining mustaqil fikrlashini
rivojlantirish usullari. Boshlang‘ich ta’lim jurnali, №2.
7.
Xo‘jayev, A. (2021). Didaktik o‘yinlar orqali o‘quvchilar faoliyatini faollashtirish.
Toshkent: TDPU nashriyoti.
8.
Raximova, G’. (2024). Yozuv malakasini shakllantirishda zamonaviy yondashuvlar. Ilmiy-
amaliy seminar materiallari, Toshkent.
