`
22
INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA «YO‘QOTISH» VA «TOPISH» LEKSIK-
SEMANTIK MAYDONINING TAHLILI
Mamanazarova Gulhayo Ilhamjanovna
O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14835661
Annotatsiya.
Mazkur maqolada ingliz va o‘zbek tillarida «yo‘qotish» va «topish»
konseptlarining leksik-semantik maydoni qiyosiy tahlil qilinadi. Ushbu tushunchalar har bir
tilning madaniyati va dunyoqarashini aks ettirib, turli semantik nuanslarga ega. Maqolada
ushbu birliklarning semantik xususiyatlari va frazeologik jihatdan farqlari misollar asosida
tahlil etiladi.
Kalit so‘zlar
: yo‘qotish, topish, leksik-semantik maydon, qiyosiy tahlil, ingliz tili, o‘zbek
tili, semantika, frazeologiya.
Har bir tilning lug‘aviy tarkibi o‘zining milliy madaniyati va dunyoqarashini aks ettiradi.
«Yo‘qotish» va «topish» konseptlari inson hayotining ajralmas qismi bo‘lib, turli tillarda har
xil semantik jihatlarga ega. Ushbu maqolada ingliz va o‘zbek tillaridagi «yo‘qotish» va «topish»
leksik-semantik maydonlari qiyosiy tahlil qilinadi.
Ingliz va o‘zbek tillarida «yo‘qotish» va «topish» leksik-semantik maydonining tahliliga
bag‘ishlangan maxsus tadqiqotlar cheklangan bo‘lsa-da, ushbu mavzuga yaqin bo‘lgan ba'zi
ilmiy ishlar mavjud. Masalan, Vazira Umarovaning «Hayvon nomlarini bildiruvchi
topishmoqlarning lingvomadaniy tahlili (ingliz va o‘zbek tillari misolida)» nomli maqolasida
ingliz va o‘zbek tillaridagi topishmoqlar lingvistik va madaniy jihatdan tahlil qilingan [4].
Shuningdek, Tursunova Nilufarning «Ingliz va o‘zbek topishmoqlarining umumiy
lingvistik xususiyatlari» nomli maqolasida ham ikki til topishmoqlarining lingvistik
xususiyatlari qiyosiy tahlil etilgan [3].
Garchi bu tadqiqotlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri «yo‘qotish» va «topish» konseptlariga
qaratilmagan bo‘lsa-da, ular ikki tilning leksik-semantik maydonlarini tushunishda foydali
bo‘lishi mumkin.
Ingliz tilida «yo‘qotish» tushunchasi «lose», «miss», «waste», «fail» kabi so‘zlar orqali
ifodalanadi. Ushbu so‘zlar turli semantik jihatlarga ega (1-jadval):
Atama
Izohi
Misol
«Lose»
– jismoniy jihatdan biror narsani
yo‘qotish
I lost my keys
– Men
kalitlarimni yo‘qotdim
«Miss»
– biror narsaga ega bo‘lmaslik
yoki undan mahrum bo‘lish
I missed the bus
– Men
avtobusni o‘tkazib yubordim
«Waste»
– imkoniyat yoki resurslarni
yo‘qotish
Don’t waste your time
–
Vaqtingni behuda sarflama
«Fail»
– muvaffaqiyatga erisha olmaslik
He failed the exam
– U
imtihondan o‘ta olmadi
O‘zbek tilida esa «yo‘qotish» konsepti «yo‘qotmoq», «qo‘ldan boy berish», «behuda
ketkazish» va «muvaffaqiyatsizlikka uchrash» kabi iboralar bilan ifodalanadi. Masalan:
Men telefonimni yo‘qotdim.
`
23
U imkoniyatni qo‘ldan boy berdi.
U vaqti va kuchini behuda ketkazdi.
U imtihondan yiqildi.
Ingliz tilida «topish» konsepti
«find», «discover», «gain», «recover»
kabi so‘zlar orqali
ifodalanadi (2-jadval):
Atama
Izohi
Misol
«Find»
– yo‘qolgan narsani qayta
topish
She found her lost ring
– U
yo‘qolgan uzugini topdi
«Discover»
– yangi narsa kashf etish
Scientists discovered a new
planet
– Olimlar yangi
sayyorani kashf qilishdi
«Gain»
– yutuq orttirish
He gained experience
– U
tajriba orttirdi
«Recover»
– yo‘qotilgan narsani qayta
tiklash
He recovered from his illness
–
U kasalligidan tuzaldi
O‘zbek tilida esa «topish» quyidagi leksik birliklar orqali ifodalanadi:
Men kalitimni topdim.
U yangi faktni kashf qildi.
U katta tajriba orttirdi.
U sog‘lig‘ini tikladi.
Qiyosiy tahlilda ma’lum bo‘ladiki, «yo‘qotish» va «topish» konseptlari har ikki tilda
turlicha semantik nuanslarga ega. «Leksik muvofiqlik» jihatidan «Lose – yo‘qotmoq», «Find –
topmoq» kabi umumiy mos tushunchalar mavjud bo‘lsa-da, boshqa so‘zlar semantik jihatdan
to‘liq mos kelmaydi.
Frazeologik birliklar ham muhim rol o‘ynaydi (3-jadval):
O‘zbek tilida:
Ingliz tilida:
Imkoniyatni qo‘ldan boy berish.
Miss the opportunity.
Taqdirini topdi.
He found his destiny.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, ushbu maqolada ingliz va o‘zbek tillarida «yo‘qotish» va
«topish» leksik-semantik maydonlari qiyosiy tahlil qilindi. Ikkala til ham ushbu konseptlarni
turli semantik yo‘nalishlarda tasvirlasa-da, ularning asosiy mantiqiy va pragmatik mohiyati
bir-biriga yaqin. Kelgusida ushbu mavzuda kognitiv lingvistika, psixolingvistika va
tarjimashunoslik nuqtayi nazaridan chuqur tadqiqotlar olib borish mumkin.
References:
1.
Ismoilova D. Ingliz va o‘zbek tillaridagi “qotillik” mikromaydoni. Farg‘ona davlat
universiteti ilmiy xabarlari; 2024. – 120 b.
2.
Mardiyev T. Ingliz va o‘zbek tillarida haqiqat leksemasining semantik va etimologik
tahlili. Tamaddun Nuri Jurnali. 2024;5(56):144–148.
3.
Tursunova N. INGLIZ VA O‘ZBEK TOPISHMOQLARINING UMUMIY LINGVISTIK
`
24
XUSUSIYATLARI. conf [Internet]. 2024 Dec. 3 [cited 2025 Feb. 7];1(1):1004-6. Available from:
https://conference.uzswlu.uz/conf/article/view/415
4.
Umarova
V.X.
HAYVON
NOMLARINI
BILDIRUVCHI
TOPISHMOQLARNING
LINGVOMADANIY TAHLILI (INGLIZ VA O`ZBEK TILLARI MISOLIDA). New renaissance.
International scientific journal. ResearchBib IF – 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 2. Issue 1.
