`
32
GERBITSIDLARNING TUPROQNING KIMYOVIY TARKIBIGA TASIRI
Boltayev Ozod Toshtemitovich
Jizzax davlat pedagogika universiteti
baxmallikozod@gmail.com (94-576-95-96)
https://doi.org/10.5281/zenodo.14835711
Annotatsiya
Ushbu maqolada gerbitsidlarning tuproq unumdorligiga va ekotizim xizmatlariga ta’siri
tahlil qilinadi. So‘nggi yillarda dehqonchilikda gerbitsidlardan foydalanish ortib borayotgani
va bu tuproq biologiyasiga qanday ta’sir ko‘rsatishi masalasi muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, gerbitsidlar tuproq pH darajasini, ozuqa moddalarining
aylanishini va mikrobiologik faolligini o‘zgartirishi mumkin. Xususan, glifosat kabi gerbitsidlar
tuproq pH darajasini pasaytirishi, azot aylanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi va tuproq
mikroorganizmlarining tarkibini o‘zgartirishi mumkin. Gerbitsidlarning uzoq muddatli
ekologik ta’sirini baholash va ularning salbiy oqibatlarini minimallashtirish uchun muqobil
choralar ishlab chiqish zarur.
Аннотация
В данной статье рассматривается влияние гербицидов на плодородие почвы и
экосистемные услуги. В последние годы использование гербицидов в сельском
хозяйстве увеличилось, что делает актуальным вопрос их воздействия на биологию
почвы. Результаты исследования показывают, что гербициды могут изменять уровень
pH почвы, циклы питательных веществ и микробиологическую активность. В
частности, такие гербициды, как глифосат, могут снижать pH почвы, негативно влиять
на азотный цикл и изменять состав почвенных микроорганизмов. Оценка
долгосрочных экологических последствий гербицидов и разработка альтернативных
решений для минимизации их негативного воздействия представляют собой важную
задачу.
Abstract
This article analyzes the impact of herbicides on soil fertility and ecosystem services. In
recent years, the use of herbicides in agriculture has increased, raising concerns about their
effects on soil biology. Research findings indicate that herbicides can alter soil pH levels,
nutrient cycles, and microbiological activity. Specifically, herbicides such as glyphosate can
lower soil pH, negatively affect nitrogen cycling, and modify soil microbial communities.
Evaluating the long-term ecological effects of herbicides and developing alternative strategies
to mitigate their negative consequences is crucial.
Kalit so‘zlar
: gerbitsidlar, tuproq unumdorligi, tuproq pH darajasi, ozuqa
moddalarining aylanishi, mikrobiologik faollik, azot aylanishi, karbon aylanishi, tuproq
mikroorganizmlari, ekologik ta’sir, ekotizim xizmatlari.
Ключевые слова
: гербициды, плодородие почвы, уровень pH почвы, цикл
питательных веществ, микробиологическая активность, азотный цикл, углеродный
цикл, почвенные микроорганизмы, экологическое воздействие, экосистемные услуги.
Keywords
: herbicides, soil fertility, soil pH level, nutrient cycling, microbiological
activity, nitrogen cycle, carbon cycle, soil microorganisms, ecological impact, ecosystem
services.
`
33
Dehqonlarlarimiz tuproqning mahsuldorlikni saqlab qolish va ekotizim xizmatlarini
taqdim etishning ahamiyatini tobora yaxshiroq tushunib borishmoqdalar. Oxirgi 20 yil ichida
global miqyosda gerbitsidlar (o‘simliklarni zararkunandalaridan himoya qilish uchun
ishlatiladigan kimyoviy moddalar) foydalanish ortgan, chunki dehqonlar barqaror
konservatsion shudgorlash amaliyotlariga o'tishdi va gerbitsidlarga chidamli o‘simlik
navlarini kengroq foydalanishmoqda. Gerbitsidlarning tuproq biologiyasiga ta'siri haqida
savollar ko‘tarilmoqda, ammo ushbu mavzu bo‘yicha keng qamrovli tahlil mavjud emas.
Tuproqning pH darajasi o‘simliklar o‘sishiga bevosita ta’sir qiladi. Gerbitsidlarning
tuproq pH darajasiga ta’siri ular tarkibidagi faollashtiruvchi moddalar va kimyoviy
strukturasiga bog‘liq bo‘ladi. Misol uchun,
glifosat
kabi gerbitsidlar, asosan, kislotali
xususiyatga ega bo‘lib, tuproq pH darajasini pasaytirishi mumkin. Ba’zi tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, glifosatning tuproqqa qo‘llanilishi tuproq pH darajasining kichik o‘zgarishiga olib
keladi, bu esa tuproqda ozuqa moddalarining eruvchanligini o‘zgartirishi mumkin (Sannino &
Gianfreda, 2001).
Atrazin
kabi boshqa gerbitsidlar esa tuproqning pH darajasini
o‘zgartirishda kamroq sezilarli ta’sir ko‘rsatadi, lekin ular
kalsiy
va
magniy
kabi muhim
minerallarni ko‘proq faollashtirishi mumkin, bu esa o‘simliklar o‘sishiga ijobiy yoki salbiy
ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Gerbitsidlar tuproqdagi ozuqa moddalarining aylanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi
mumkin. Ba’zi gerbitsidlar, masalan
sulfonilurea gerbitsidlari
, tuproqdagi
azot
aylanishini
va biologik azot-fiksatsiyani sekinlashtirishi mumkin. Bu gerbitsidlar tuproqda
nitrifikatsiya
jarayonini kamaytirib, tuproqdagi azot miqdorini kamaytirishi va o‘simliklarning ozuqa
moddalarini qabul qilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Sulfonilurea gerbitsidlari
o‘zgartirishlari
alkalik
yoki
kam organik moddali
tuproqlarda yanada sezilarli bo‘lishi
mumkin (Hernández et al., 2011).
Gerbitsidlar tuproq mikrobiologiyasini ham o‘zgartirishi mumkin. Tuproqdagi
mikroorganizmlar (bakteriyalar, zamburug‘lar va boshqa mikrofloralar) organik moddalarni
parchalashda ishtirok etadi va tuproq unumdorligini saqlashda muhim rol o‘ynaydi.
Gerbitsidlarning ko‘p ishlatilishi mikroorganizmlar faolligini kamaytirishi va organik
moddalarning parchalanishini sekinlashtirishi mumkin. Misol uchun,
glifosat
va
atrazin
kabi
gerbitsidlar tuproqdagi mikroorganizmlar, masalan,
Pseudomonas
bakteriyalariga zarar
yetkazishi yoki ularning kasallikka qarshi faoliyatini susaytirishi mumkin (Wang et al., 2013;
Wu et al., 2009). Shuningdek, gerbitsidlar to‘g‘ri foydalanmaslik tuproqning biota tizimini ham
o‘zgartirishi mumkin. Bu o‘zgarishlar mikrobiologik muvozanatning buzilishiga olib kelishi,
tuproqning ozuqa moddalari va kimyoviy moddalari bilan ishlashini susaytirishi mumkin.
Tuproqdagi karbon aylanishi mikroorganizmlar faolligi va organik moddalarni
parchalanishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Gerbitsidlardan to‘g‘ri foydalanmaslik tuproq
mikrobiomasiga ta’sir ko‘rsatib, mikroorganizmlar faoliyatini susaytirishi yoki oshirishi
mumkin.
Glifosat
kabi gerbitsidlar, ayrim tadqiqotlarga ko‘ra, tuproqdagi karbon aylanishini
o‘zgartirishi mumkin. Biroq, ba'zi tadqiqotlar glifosatning mikrobiomaga ta’siri vaqt o‘tishi
bilan o‘zgarishi mumkinligini ko‘rsatmoqda. Dastlabki davrda glifosatning qo‘llanilishi
mikroorganizmlar faoliyatini oshirishi mumkin, keyinchalik esa faollikning pasayishini
kuzatish mumkin (Abdel-Mallek et al., 1994).Gerbitsidlarning tuproqdagi ozuqa
moddalarining eruvchanligiga ta’siri ham muhim ahamiyatga ega. Gerbitsidlar tuproqdagi
`
34
ozuqa moddalari bilan bog‘liq bo‘lgan kimyoviy reaksiyalarni o‘zgartirib, o‘simliklar uchun
mavjud bo‘lgan ozuqa moddalarining miqdorini o‘zgartirishi mumkin. Misol uchun,
glifosat
tuproqda fosfatlar va boshqa mineral ozuqa moddalarining eruvchanligini kamaytirishi
mumkin (Sannino & Gianfreda, 2001).
Gerbitsidlar tuproq kimyoviy tarkibiga ta’sir qilishda ko‘p jihatdan turli o‘zgarishlarni
keltirib chiqaradi. Ularning ta’siri tuproq pH darajasi, ozuqa moddalarining aylanishi,
mikrobiologik faoliyat, karbon aylanishi va tuproqda kasalliklarni boshqarish kabi asosiy
jarayonlarga ta’sir qiladi. Shuningdek, gerbitsidlarning uzoq muddatli ta’siri tuproqning
umumiy unumdorligiga va ekologik xizmatlarga zarar yetkazishi mumkin. Shu sababli,
gerbitsidlarni qo‘llashda uning ekologik ta’sirlarini hisobga olish va tuproqning umumiy
holatini yaxshilash jarayonlarini inobatga olish lozim.
References:
1.
O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi (2024).
Tuproqshunoslik va
agrokimyoga kirish
. Toshkent: O'zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim vazirligi.
2.
Xamdamov I. S. (2022).
O‘simliklarni himoya qilish va gerbitsidlarning agroekotizimga
ta’siri
. Samarqand: Samarqand davlat universiteti.
3.
Usmonov A., Axmedov R. (2023).
Gerbitsidlarning tuproq unumdorligi va
mikroorganizmlarga ta’siri
. Toshkent: Fan va texnologiya nashriyoti.
4.
Karimov T. A. (2020).
Effect of herbicides on soil pH and nitrogen cycles in wheat fields
.
Uzbekistan Journal of Soil Science, 5(2), 88-97.
5.
Hernández T., García C., Vizcaíno C. (2011).
Impact of Herbicides on Soil Microbial Activity
and Nitrogen Dynamics
. Soil Biology & Biochemistry, 43(9), 1771-1779.
6.
Wang J., Zhu L., Wang J. (2013).
Effects of Atrazine and Glyphosate on Microbial Biomass
and Activity in Agricultural Soils
. Environmental Pollution, 180, 76-82.
7.
Abdel-Mallek A. Y., Abdel-Kader M. I., Shonkeier A. (1994).
Effects of Herbicides on Soil
Fungal Communities and Carbon Cycle
. Mycological Research, 98(7), 855-861.
8.
Djalalov I., Mamatqulov R. (2023).
Herbicide Resistance and Sustainable Agriculture in
Central Asia
. Eurasian Journal of Agronomy, 11(1), 25-40.
9.
Tojiev B., Sultonov H. (2022).
Tuproq unumdorligi va ekotizim xizmatlariga
gerbitsidlarning uzoq muddatli ta’siri
. Toshkent: O‘zbekiston Fanlar akademiyasi.
10.
Islomov N., Kenjabaev U. (2021).
Qishloq xo‘jaligida gerbitsidlarni qo‘llashning ekologik
jihatlari
. Buxoro davlat universiteti ilmiy to‘plami, 6(3), 112-119.
11.
Mukhtarov A., Ergashev J. (2020).
Tuproq ekotizimlarida pestitsidlarning ta’siri va
muqobil usullar
. Qarshi: Nasaf nashriyoti.
12.
Bishimbayev A., Ashirbekov S. (2021).
Soil Degradation and Herbicide Contamination in
Kazakhstan: Current Trends and Solutions
. Almaty: Kazakh Agrarian University Press.
