`
19
MINTAQA ASALARICHILIKNI SAMARADORLIKNI OSHIRISHNI
KLASTERLASH YO‘LLARI
Muxitdinov Xudayar Suyunovich
Qarshi muhandislik - iqtisodiyot instituti professori, i.f.d
https://doi.org/10.5281/zenodo.13220934
Annotatsiya:
Ushbu maqola mintaqa asalarichiligida klasterlash metodini qo'llash
orqali iqtisodiy, geografik va biologik samaradorlikni oshirishning mohiyati va ilmiy asoslarini
o'rganishga bag'ishlangan. Klasterlash texnologiyasi asalarichilikda qo'llanilganda,
asalarichilik faoliyatining samaradorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash, ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirish va asalarichilikni barqaror rivojlantirish imkoniyatlarini
yaratadi. Ushbu maqolada klasterlashning asosiy afzalliklari, ilmiy jihatlari, iqtisodiy
samaradorlikka ta'siri va geografik hamda biologik omillar bilan aloqadorligi tahlil qilinadi.
Shu bilan birga, ushbu metodni amalga oshirishning mintaqaviy xususiyatlari va
qiyinchiliklari haqida ham muhim ma'lumotlar keltiriladi.
Kalit so'zlar:
Asalarichilik, klasterlash, iqtisodiy samaradorlik, geografik samaradorlik,
biologik samaradorlik, barqaror rivojlanish, mintaqaviy xususiyatlar, ilmiy asoslar.
Kirish.
Asalarichilik biologik xilma-xillikni oshirish va changlatish orqali hosildorlikni
oshirishda ham katta rol o‘ynaydi. Mintaqamizda mahalliy asalarilarning yillik hosili har bir
koloniyadan 5-9 kg ni tashkil qiladi va chetdan keltirilgan asalarilar koloniyadan 15 kg gacha
hosil berishi kutilmoqda. Odatda marketing to'g'ridan-to'g'ri sotish tizimini o'z ichiga oladi,
chunki ishlab chiqaruvchilar turli xil asalarilar va nektar manbalaridan olingan mahalliy
asallarning yuqori narxlarda sotilishi sababli soxtalashtirishdan qochishga harakat qilishadi.
Tabiiy asal savdo balansi 2020 yilga qadar har doim salbiy bo'lib turdi. 2023 yilda
mamlakatda tabiiy asal bo'yicha birinchi savdo balansi qayd etilgan.
20 yildan 20 yilgacha bo'lgan davrda eksportning qisqarishi va importning o'sishi
tabiiy asalning ichki iste'moli va ehtimol reeksport uchun o'sishini aks ettiradi, bu esa
mahalliy ehtiyojni qondirish uchun mahalliy ta'minotning etarli emasligini aks ettiradi.
Bu shuni anglatadiki, umumiy tovar ayirboshlash va ichki talabning oshishi bilan tabiiy
asal ishlab chiqarish mamlakatning oziq-ovqat savdo balansini yaxshilashga yordam beradi.
Biroq, ishlab chiqarish va chegara darajasida qiyosiy ustunlik va raqobatbardoshlikni tahlil
qilish juda kam. Mintaqamizda asalarichilik mahsulotlari va qo'shimcha mahsulotlarning
asosiy eksportchisi bo'lmasada, bu potentsial sanoat mamlakatning umumiy eksport
daromadiga sezilarli hissa qo'shishi va shu bilan mamlakatning oziq-ovqat savdosi
taqchilligini yaxshilashi mumkin.
Mahalliy ishlab chiqarish tabiiy asalga bo'lgan ichki talabni qondira olmaganligi sababli,
ushbu tadqiqotning maqsadi Mintaqamiz asalarichilik sanoatining hozirgi ishlab chiqarish
muammolari, marketing muammolari va savdo ko'rsatkichlarini o'rganishdir.
Mintaqamizda asalarilar uchun biologik xilma-xillikning mavjudligi asal mahsulotlari
etishtirishda qul keladi. Mintaqamiz ekotizimida asalarilarbir qancha turlari mavjud,
shuningdek, ularning tabiiy dushmanlari juda ko'p va yaxshi rivojlanadi.
Barqaror rivojlanish kontekstida chul zonalari, o'rmonlar, tog’li zonalar, bog’lar iqlim
o'zgarishi davrida uglerod sekvestratsiyasi yoki global uglerod yutilishida muhim rol
`
20
o'ynaydi. Shu munosabat bilan, biz asalarilarning ????????????? turlarining genetik biologik
xilma-xilligini saqlashda muhim ahamiyatga ega deb hisoblashimiz mumkin.
Mintaqamiz neft va gaz texnogenezi sharoitida ekologik muvozanatning sezilarli
darajada buzilishi sodir bo'lib, bu tuproqning, tuproqning ifloslanishiga, tuproq qoplamining
unumdorligining pasayishiga, o'simlik va chorvachilik mahsulotlarining og'ir metallar tuzlari
bilan ifloslanishiga olib keladi. Ekotoksikantlar ekotizimlarning ko‘p faktorli ifloslanishi
natijasida tuproqda to‘planib, oziq zanjiri orqali tuproqdan o‘simliklar orqali, asalarilar tanasi
zanjirning oxirgi bo‘g‘ini – asalga uzatiladi. Deyarli barcha ifloslantiruvchi moddalarning
o'xshash migratsiyasi asalarichilik mahsulotlari sifatiga salbiy ta'sir qiladi.
Neft va gaz texnogenezi - inson faoliyati ta'sirida, xususan, geologik qidiruv, quduqlarni
burg'ulash, neft va gaz qazib olish, shuningdek, neft va gaz sanoatidagi boshqa texnologik
jarayonlar natijasida neft va gazning hosil bo'lish jarayoni. Bu jarayon yangi neft va gaz
konlarining paydo bo'lishiga, mavjud konlardagi sharoitlarning o'zgarishiga, shuningdek,
tuproq, suv va havoning ifloslanishi kabi turli xil ekologik muammolarga olib kelishi mumkin.
Asal asalarilar tanasiga kirib, ekotoksikantlar zaharli metabolitlarni hosil qilishi va
kasalliklarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin
Hozirgi vaqtda asalarichilik sanoatida jiddiy muammo - asalarilar koloniyalarining
mikotik kasalliklari: askosferoz, melanoz, kandidoz, aspergilloz. Bu kasalliklar asalarichilikda
asalari oilalarining zaiflashishiga, asalarilarning asal yig‘ish va changlatish qobiliyatining
pasayishiga, asalari oilalarining nobud bo‘lishiga olib keladi
Shu boisdan mintaqamizda hududida APImonitoring usuli yordamida ifloslantiruvchi
moddalar mavjudligi uchun asal resurslarini ishlab chiqishni o'rganish muhim ahamiyatga
ega. Shuni ta'kidlash kerakki, har bir mintaqaning ekotizimlari texnogen yukning o'ziga xos
darajasi va ekologik xavf bilan tavsiflanadi.
Shu munosabat bilan asalarilarning mikozlarga chidamliligini himoya qilish va oshirish
va ularning oldini olish uchun ekologik jihatdan noqulay hududlarda asalari oilalarini
rivojlantirish yo‘llarini tadqiq etish va ishlab chiqish asosiy muammoga aylanib bormoqda.
Asal asalarilarning oziq-ovqat zanjiri bo'g'inlarida ifloslantiruvchi moddalarning
to'planish qonuniyatlari, asalarilar tanasining, asalarichilik mahsulotlarining ifloslantiruvchi
moddalar bilan ifloslanishining fanda mikotik etiologiyali kasalliklarning namoyon bo'lish
xususiyatiga ta'siri haqida ma'lumotlarning etishmasligi. Yuqori texnogen yuk asalarilar
tanasining holati, ularning yashash muhiti va atrof-muhitning texnogen o'zgarishlariga
moslashish dinamikasida ularning tashkil etilishining o'zgaruvchanligi, ularning sezgirlik
darajasi bo'yicha keng qamrovli tadqiqotlar o'tkazish zarurligini belgilaydi.
"Patogen sezgirlik" - bu organizmning infektsiyaga yoki bakteriyalar, viruslar,
zamburug'lar yoki protozoa kabi patogenlarga javob berish qobiliyati. Sezuvchanlik ko'plab
omillarga, jumladan, odam yoki hayvonning immun tizimi, irsiy moyilligi, yoshi, sog'lig'i holati,
surunkali kasalliklarning mavjudligi, atrof-muhit va turmush tarzi kabi tashqi omillarga
bog'liq.
Misol uchun, immuniteti zaif bo'lgan odam kuchli immunitetli odamga qaraganda
infektsiyalarga ko'proq moyil bo'lishi mumkin. Shuningdek, har xil turdagi patogenlar tanaga
turli xil ta'sir ko'rsatishi mumkin va ba'zi odamlar boshqalarga qaraganda ma'lum
infektsiyalarga nisbatan ko'proq chidamli bo'lishi mumkin.
`
21
Mintaqamiz neft qazib oluvchi hududlarida texnogenez sharoitida asalarilarning
mikotik kasalliklari bo'yicha epizootik vaziyatni o'rganish, tuproq-o'simlik-gulchang-ari-asal
tizimining og’ir metal bilan ifloslanish darajasi, va bu ifloslantiruvchi moddalarning
asalarilarning mikozlarga chidamliligiga salbiy ta'siri darajasi o'tkazilmagan. Ko'rib
chiqilayotgan muammoning ahamiyati va ushbu yo'nalishdagi ilmiy-tadqiqot ishlaridan
olingan ma'lumotlarning etarli emasligi tadqiqotimizning maqsadini belgilab berdi: polimetall
ifloslanish sharoitida asal asalarilarning asosiy mikozlarga: askosferoz, aspergilloz, melanoz
va kandidozga chidamliligini baholash.
Epizootologik vaziyatni tahlil qilishda asalari oilalarining rivojlanishini yaxshilash va
asalarilarning mikozlarga chidamliligini oshirish yo'llarini keyinchalik ishlab chiqish uchun
hisobga olish muhimdir
Oʻzbekiston Respublikasi agrosanoat majmuasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy
islohotlar natijasida tarmoqda turli mulkchilikka asoslangan xoʻjalik yuritish shakllari tashkil
etildi. Qishloq xoʻjaligida samarali xoʻjalik yuritish shakllaridan biri boʻlgan, xususiy
mulkchilikka asoslangan asalarichilik xoʻjaliklari istiqbolli deb topildi. Iqtisodiyotning asosiy
tarmoqlaridan biri hisoblangan asalarichilik xoʻjaligi mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni va
oziq-ovqat mahsulotlariga boʻlgan ehtiyojini taʼminlashning moddiy asoslaridan biri
hisoblanadi. Shuning uchun asalarichilik sohasini faqatgina mavjud imkoniyatlarni hisobga
olgan holda tabiy va iqtisodiy shart-sharoitlardan oqilona foydalanish hisobiga rivojlantirish
va samaradorligini oshirish masalasiga eʼtibor qaratilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Iqtisodiy tahlillar koʻrsatishicha, asalarichilik xoʻjaliklarida qishloq xoʻjaligida asal
yetishtirishga kuproq eʼtibor qaratilmoqda. Ammo soʻnggi vaqtlarda asalarilar asal
yetishtirish unumdorligining pasayishi, asalari patologiyasidan va asalarichilik xoʻjaliklarini
samarali klasterlash texnologiyalardan foydalanish talab darajasida emasligi tarmoq ishlab
chiqarish samaradorligini oshirib borish imkoniyatlarini cheklab qoʻymoqda. Buni strategik
ahamiyatga molik boʻlgan asalarichilik sohasidagi barqaror rivojlanish jarayonida kuzatish
mumkin. Chunki, sohani barqaror rivojlantirishning asosiy yoʻllaridan boʻlgan klasterlash
texnologiyalardan foydalanishni joriy etish kompleks tarzda, yaʼni bu tizimlarning barcha
obyektiv va subyektiv omillarini toʻliq hisobga olgan holda amalga oshirilmayabdi. Keyingi
davrda asalarichilikda, asalning qator yangi turlari yaratilib, sinab koʻrilmoqda. Biroq,
asalarichilik xoʻjaliklarini tashkil etishda texnik tadbirlarini oʻtkazish boʻyicha samarali
klaster texnologiyalarni ishlab chiqish va amaliyotda qoʻllash ishlarini talab darajasida deb
boʻlmaydi. Jahon tajribalari koʻrsatishicha, asalarichilikni barqaror rivojlantirishda ishlab
chiqarish jarayoniga resurstejamkor samarali klasterlar kompleks tarzda qoʻllangan
holdagina samara berishi mumkinligi isbotlangan.
Shu bois asal yetishtirish, uning sifatini oshirish boʻyicha sohani tubdan jadal
rivojlantirish klasterlash munosabatlariga oʻtish strategiyasining hal qiluvchi omillaridan
hisoblanadi. Ushbu jarayonda asosiy eʼtibor asal mahsulotlari yetishtirishda klasterlardan
foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirishga qaratiladi. Vaholanki, asalarichilikda
sifatli mahsulot yetishtirish aksariyat hollarda klasterlash jarayonga bogʻliq boʻlib, hozirgi
kunda kamxarajatli va samarali zamonaviy texnologiyalarni qoʻllashda kamchiliklar va
nomutanosibliklar mavjudligi yuqori koʻrsatkichlarga erishish imkoniyatini bermayabdi. Shu
nuqtayi nazardan ham asalarichilikda klasterlardan foydalanishning iqtisodiy
`
22
samaradorligini oshirishga qaratilgan tavsiyalar ishlab chiqish zarurligi tanlab olingan
mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Asalarichilik sohasi iqtisodiy samaradorligini taʼminlovchi asosiy masalalardan biri bu –
samarali zamonaviy texnologiyalardan foydalanishni oʻz vaqtida ilmiy asoslangan ravishda
amalga oshirish hisoblanadi. Buning uchun avvalo asal yetishtirish texnologiyasini yetarli
darajada oʻzlashtirishni taqozo etadi. Asalarichilik xoʻjaliklarida texnologiyalardan
foydalanishni amalga oshirish bu mahsulot yetishtirishdagi birlamchi amalga oshiradigan
vazifalaridan hisoblanadi. Shu bois asalarichilikda klasterlashdan foydalanishni amalga
oshirish yoʻllari umumiy samaradorlikka taʼsir etuvchi yetakchi omillardan deb baholanishi
lozim.
Asalarichilik klasteri” – bu qo‘shma faoliyatni amalga oshirish, tajriba, resurslar va bilim
almashish, muayyan hudud yoki jamiyatda soha rivojiga ko‘maklashish maqsadida
asalarichilar yoki asalarichilik faoliyatini klasterlarga ajratish amaliyotidir. Ushbu amaliyotlar
operatsion samaradorlikni oshirish, yangi texnologiyalardan foydalanishni ta'minlash,
mahsulot sifatini yaxshilash va bozor raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi.
Asalarichilik klasterlari, shuningdek, asalari kasalligi va yaylovga kirish kabi umumiy sanoat
muammolarini hal qilishda yordam berishi mumkin. Ushbu hamkorlik modeli, ayniqsa, o'z-
o'zidan erishish qiyin bo'lgan resurslar va imkoniyatlarga ega bo'lgan kichik va o'rta
asalarichilik operatsiyalari uchun foydali bo'lishi mumkin.
Asalarichilikda klasterlash muayyan hudud yoki jamoaning maqsadlari va
xususiyatlariga qarab turli mezonlar bo'yicha amalga oshirilishi mumkin. Bu erda asalarichilik
klasterlarining ba'zi turlari mavjud:
geografik klasterlash
- asalarichilar joylashuvi, iqlim sharoiti, yaylovlarning mavjudligi
va boshqalar kabi geografik parametrlar asosida klasterlar yaratishi mumkin. Masalan,
ma'lum bir hudud yoki hududdagi asalarichilar mahalliy resurslarni bo'lishish va umumiy
muammolarni hal qilish uchun klaster tuzishlari mumkin.
tematik klasterlash
-asalarichilar umumiy manfaatlar yoki ixtisosliklar asosida
birlashishi mumkin. Misol uchun, klasterlar asal, mum, ari zahari va boshqalar kabi
mahsulotlarning o'ziga xos turlari atrofida yoki mahalliy asalari zotlarini saqlash yoki
ekologik jihatdan barqaror asalarichilik usullarini ishlab chiqish kabi umumiy maqsadlarga
asoslangan holda tuzilishi mumkin.
iqtisodiy klasterlash-
asalarichilar resurslarni almashish, ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirish, samaradorlikni oshirish va raqobatbardoshlikni oshirish uchun birlashishi
mumkin. Bunga asbob-uskunalarni birgalikda sotib olish, asalarichilik asalarixonalaridan
birgalikda foydalanish va boshqalar kiradi.
ta'lim klasteri
- asalarichilar bilim, tajriba va trening almashish uchun birlashishi
mumkin. Bu asalarichilik mahorati va kasbiy mahoratini oshirishga qaratilgan seminarlar,
mahorat darslari, treninglar va boshqa ta’lim tadbirlarini tashkil etishni o‘z ichiga olishi
mumkin.
Ushbu turdagi klasterlar asalarichilik jamiyatining o'ziga xos ehtiyojlari va maqsadlariga
qarab turli xil kombinatsiyalarda qo'llanilishi mumkin. Asalarichilikda klasterlashning har xil
turlari haqida gap ketganda, aniq maqsad va vazifalarga qarab bir nechta yondashuv va
usullardan foydalanish mumkin:
`
23
-geografik yondashuv -asalarichilar geografik joylashuviga qarab klasterlar hosil qilishi
mumkin. Misol uchun, bir mintaqa yoki hududda o'xshash iqlim sharoitida ishlaydigan va
o'xshash yaylovlar va o'simliklarga ega bo'lgan asalarichilar klasteri rivojlanishi mumkin.
-tematik yondashuv-asalarichilar umumiy manfaatlar yoki faoliyat sohalari asosida
birlashishi mumkin. Masalan, asal, mum yoki ari zahari kabi ma'lum turdagi mahsulot ishlab
chiqarishga ixtisoslashgan klasterlar mavjud. Ekologik jihatdan barqaror asalarichilik
amaliyotini rivojlantirishga yoki o'ziga xos asalari zotlarini saqlash va ko'paytirishga
qaratilgan klasterlar ham bo'lishi mumkin.
-iqtisodiy yondashuv-asalarichilar resurslarni almashish va xarajatlarni kamaytirish
uchun birlashishi mumkin. Bu uskunalar va materiallarni birgalikda xarid qilish, transport va
logistika vositalaridan birgalikda foydalanish, marketing va sotishda birgalikda ishtirok
etishni o'z ichiga olishi mumkin.
Asalarichilikda klasterlashda ma’lum bir tamoyillar asosida ish olib boriladi.
Asalarichilar yoki asalarichilik xo‘jaliklarini birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish, tajriba,
resurslar va bilim almashish maqsadida guruhlar yoki klasterlarga birlashtirish, shuningdek,
u yoki bu hududda yoki mahallada sohani rivojlantirishga ko‘maklashishdan iborat. Bu
tamoyil birgalikdagi sa’y-harakatlar va resurslar ishlab chiqarish samaradorligini oshirish,
mahsulot sifatini yaxshilash va bozorda raqobatbardoshlikni oshirishga olib kelishi mumkin
degan g‘oyaga asoslanadi. Asalarichilikni klasterlashda asalarichilar umumiy maqsad va
vazifalarga erishish uchun birgalikda ishlash va hamkorlik qilish uchun birlashadilar. Bu
resurslarni almashish, asbob-uskunalar va texnologiyalarga qo'shma investitsiyalar, bilim va
tajriba almashishni o'z ichiga olishi mumkin.
Bilim va tajriba almashish, asalarichilar klasteri ishtirokchilari o‘rtasida bilim, tajriba va
ilg‘or tajriba almashishga yordam beradi. Bu asalarichilarning kasb mahoratini oshirish,
mahsulot sifatini oshirishga xizmat qiladi. Resurslarni taqsimlashda klasterdagi asalarichilar
asalarilar, asbob-uskunalar, transport vositalari va boshqa jismoniy aktivlar kabi resurslarni
almashishlari mumkin. Bu ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va resurslar
samaradorligini oshirishga yordam beradi va tarmoqlar bo’yicha hamkorlik o'rnatiladi.
Ayni paytda hukumat asalarichilikni yuqori daromadli sohaga aylantirish masalasi bilan
shug'ullanmoqda. Asalarichilik loyihasining moliyaviy samaradorligini taxminiy xarajatlar va
daromadlarni hisoblash yo'li bilan aniqlash mumkin. Rag'batlantirish dasturi doirasidagi
loyihalar, hech qanday rag'bat berilmagan mustaqil loyihalardan farqli o'laroq, qanchalik
hayotiyligini aniqlash uchun ikkita alohida tahlil o'tkaziladi.
Asalarichilik mahsulotlarini olish tarixi davomida, asal ovidan va tasodifiy asalari
uyalarining topilishidan, asalarichilikdan tortib, har xil turdagi asalari oilalarini saqlash bilan
zamonaviy davrgacha, odamlar ushbu foydali hasharotlarning kasalliklari va o'limiga duch
kelishgan. , bu turli rivoyat va afsonalarda, turli xil yozilgan
Qadimgi Yunoniston va Rim manbalari (Grobov O.F. Xavfli kasalliklar va
zararkunandalar. M.: Niva Rossii, 1992. 159 b.).
V.D. Fedorov (1995) asalarichilikni samarali rivojlantirish va uning rentabelligini
oshirish uchun nafaqat asalarichilikning biologiyasi va texnologiyasi, balki bu hasharotlarning
patologiyasi bo'yicha ham bilim va tajriba kerakligi haqida xabar beradi.
`
24
Askosferozning patogenezida patogendan tashqari, oilalarning mustahkamligi,
bachadonning yoshi, to'yimli oziq-ovqat, uyani kengaytirish va izolyatsiya qilishda zoogigienik
me'yorlarga rioya qilish muhim rol o'ynaydi (Solovieva L.F., 2001). ).
N.V. Blinov (2002) ta'kidlashicha, askosferoz asosan immuniteti zaif asalarilarda atrof-
muhit (atrof-muhitning radiatsiya parametrlarining o'zgarishi, uning turli xil ifloslantiruvchi
moddalar bilan ifloslanishi va ortiqcha miqdorda antibiotiklardan foydalanish) kabi
holatlarning birgalikda ta'siri natijasida rivojlanadi. va iqtisodiy omillar (asalarichilik
tarmog‘ining moddiy-texnik va texnologik ta’minotining yo‘qligi, asalarilarni boqish
me’yorlari va talablariga rioya etmaslik, asalari kasalliklarini oldini olish va davolash, import
va eksport qilinadigan asalari oilalari partiyalari ustidan nazoratning yo‘qligi).
E.N. Bolotskiy, V.M. Baxir, A.N. Kozhemyakin (2002) zoti lichinkalaridagi oʻzgarishlar
qoʻzgʻatuvchi Askosphaera apisning oʻzi tomonidan emas, balki ari koloniyasi tomonidan,
qoʻzgʻatuvchi taʼsirida oʻzgargan jarayonlarda hosil boʻlishini aniqladi. Binobarin, agar
mikroorganizmning asalarilarga ma'lum bir ta'sir omili mavjud bo'lsa, unda asalarilarni
muvozanat holatiga qaytaradigan qarama-qarshi ta'sir omili bo'lishi kerak.
A.P.Belonogov, N.K. Isakova, S.V. Novichixin (2003) ta'kidlashicha, tabiiy himoyasini
yo'qotgan asalarilar bir muncha vaqt patogen zamburug'larning, shu jumladan Ascosphaera
apisning ta'siriga qarshi tura olmaydi, chunki antivaraotik davolash paytida nafaqat patogen
oqadilar, balki foydali mikofaglar ham o'ladi.
M.N. Mukminov, V.T. Kakpakov (2005) ta'kidlashicha, mikozlarning paydo bo'lishi va
namoyon bo'lish ehtimoli oilaning mustahkamligi, uning zoti va individual xususiyatlari,
shuningdek, uyani tozalashning tezligi va to'liqligi ta'sir qiladi. Bundan tashqari, ishchi
asalarilarning gigienik xulq-atvori ularning nasl kasalliklariga chidamliligining muhim
omillaridan biridir.
L.N. Borodina (2006) disbakterioz, organizmdagi metabolik buzilishlar va asalarilarning
tabiiy qarshiligini zaiflashtiradigan antibiotiklar va akaritsid preparatlarni nazoratsiz qo'llash
askosferozning sabablaridan biridir.
A.A. Dubnikova (2007) ta'kidlashicha, atrof-muhitning iqlimiy va ekologik o'zgarishlari
natijasida etarlicha moslashish qobiliyatiga ega bo'lgan kasalliklarning yangi modifikatsiyalari
shakllanmoqda, bu esa ilgari ulardan xoli bo'lgan hududlarda keng miqyosli epidemiyalarga
olib kelishi mumkin. Shunga o'xshash vaziyat asalari aspergillozida yuzaga keldi, uning
rivojlanishi hozirda askosferoz infektsiyasi fonida sodir bo'ladi.
So'nggi 20-25 yil ichida askosferoz dunyoning bir qator mamlakatlaridagi asalarichilikda
keng tarqaldi, garchi 20-asrning boshlarida u faqat ma'lum Evropa mamlakatlarida qayd
etilgan (Bogomolov K.V., Yarankin V.V., 2011).
IN VA. Maslennikova, T.P. Golevoy (2012) asalarilar naslida askosferoz rivojlanishini
o'rganish natijalarini oldi, bu qo'ziqorin kasalligining tarqalishida Varroa destruktor oqadilar
etakchi rolini ko'rsatmoqda.
S.A. Pashayan (2012) texnogen yuki yuqori boʻlgan hududlarda kasalliklarning aralash
kechishi (nozematoz, askosferoz, varroatoz) koʻproq, ifloslanish darajasi past boʻlgan
hududlarda varroatoz koʻproq, nosematoz va askosferoz kam uchraydi.
Askosferoz (peritistoz, peritsistomikoz, ohakli zoti, bo'r zoti) - asalarilarning yuqumli
kasalligi. Askosferozning tarqalish intensivligida nomutanosiblik katta ahamiyatga ega
`
25
asalarilar oilasidagi mikroflora va asalarilar tanasi (Jukov A.A., 1995; Vasilevskiy N.M.,
Domolazov S.M., 2011; Klochko R.T., Luganskiy S.N., 2011).
USTIDA. Spesivtseva (1964) Ascosphaera apis qo'ziqorinini saprofitlar qatoriga kiritdi, u
ko'pincha opportunistik, nafaqat tashqi muhitda, balki tirik organizmda ham rivojlanishga
qodir.
N.Z. Zenuxina, V.V. Guskov (1997) ta'kidlashicha, Ascosphaera apis marsupial qo'ziqorin
majburiy parazit bo'lib, uning rivojlanishi faqat ari lichinkalari tanasida sodir bo'ladi.
O.Eriksson va D.Xovksvort (1985) ma’lumotlariga ko‘ra, Ascosphaera apis qo‘ziqorini
Plectomycetes (marsupiallar) sinfiga mansub, Ascosphaerales turkumi, Ascosphaerariaceae
oilasi, Ascosphaera jinsi, dastlab dronlarda, so‘ngra 3-4 kunliklarda kasallik qo‘zg‘atadi.
hujayralarning pastki va lateral joylarida joylashgan ari lichinkalari.
F.M. Alekseenko, V.A. Revenok, M.A. Chepurko (1991) Ascosphaera apisni rangsiz
sporalarni o'z ichiga olgan ko'p miqdordagi spora kapsulalari bo'lgan sporotsitalarni hosil
qiluvchi qo'ziqorin sifatida tasvirlaydi. Bu zamburugʻning ikki kenja turi bor – mayda mevali
Ascosphaera apis va yirik mevali Ascosphaera major, ular sporali kistalarning kattaligi va
chatishtirishga qodir emasligi bilan farqlanadi (Grobov O.F., Smirnov A.M., Popov E.T., 1987;
K.; K.); ., Doboliy Cs., Szabai E., Szel Zs, 2000).
M. Gilliam, S. Taber, G. V. Richardson (1983), N.V. Blinov (2002) A. apis sporali
kistalarining diametri taxminan 120 mkm, o'rtacha qiymati 80,2 mkm.
O'lik lichinkalar tashqi tomondan ohak yoki bo'r bo'laklariga o'xshash mumiyalangan
qattiq bo'laklarga aylanadi, shuning uchun kasallikning nomi kalkerli yoki bo'r, zotdir (Jukov
A.A., 1995; Chernyshov S.E., 2003).
L.N. Borodina (2006) ta'kidlashicha, agar lichinka bir jinsli mitseliydan ta'sirlangan
bo'lsa, u holda mumiya oq rangga ega bo'ladi va agar mitseliy ikki jinsli bo'lsa va u mevali
tanani hosil qilgan bo'lsa, uning rangi iflos jigarrang yoki iflos kulrang bo'ladi. O'lik
lichinkaning orqa uchida mog'or kulrang qalpoqchaga o'xshaydi.
References:
1.
UNEP, 2021, Towards a Green Economy: Pathways to Sustainable Development and
http://www.unep.org/greenekonomy
2.
Qodirov, Farrux, and Xudayar Muhitdinov. "Features that increase efficiency in the
provision of medical services and factors affecting them."
Ta'lim va rivojlanish tahlili onlayn
ilmiy jurnali
2.7 (2022): 192-199.
3.
Muxitdinov, Madina Bozorova Xudayar, and Farrux Qodirov. "THE ROLE AND
IMPORTANCE OF TELEMEDICINE IN THE PROVISION OF MEDICAL SERVICES TO THE
POPULATION."
International Conference on Information Science and Communications
Technologies ICISCT
. Vol. 4. 2022.
4.
Мухитдинов, Худаяр Суюнович. "Анализ и прогноз потребительских расходов и
уровня доходов населения при неустойчивости цен." (1994).
5.
Suyunovich, Mukhitdinov Khudoyar. "Normahmatov Khayriddin Mingliyevich providing
health care services to the population of the region."
journal The American Journal of
`
26
Management and Economics Innovations (ISSN-2693-0811) for
3.02 (2021).
6.
Mukhitdinov Kh.S. Econometric Modeling Of Public Service Networks. Psychology and
Education (2020) 57(8): 625-632 ISSN: 00333077
7.
Suyinovich, Muxitdinov Xudoyor, Rakhimov Anvar Norimovich, and Muxitdinov
Shoxjaxon Xudoyorvich. "The forecast for the development of the public services sector." Solid
State Technology 63.6 (2020): 18671-18681.
8.
Mukhitdinov, Shoxijahon Khudoyarogli. "An imitation model of quality utility services to
the population." South Asian Journal of Marketing & Management Research 10.12 (2020): 44-
50.
9.
Юлдошев Дониёр Абдурахмонович Ш.Х.Муқхитдинов. “МИНТАҚА ТУРИЗМИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ОПТИМАЛ ТАРТИБГА СОЛИШ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ”,
ACADEMIC
RESEARCH
IN
MODERN
SCIENCE,
2023/2,
https://doi.org/10.5281/zenodo.7623681
10.
Sh.X. Muxitdinov, “Рақамли иқтисодиёт шароити коммунал хизматлар соҳасини
ривожлантиришга таъсир қилувчи омиллар таъсирини баҳолаш”, ХОРАЗМ МАЪМУН
АКАДЕМИЯСИ АХБОРОТНОМАСИ, 2022/10, 2022/10-2
11.
Ш.Х. Мухитдинов, “Қишлоқда коммунал хизмат кўрсатиш сифатини АКТдан
фойдаланиб ошириш”, 2021/8/7
12.
Muxitdinov Shoxijaxon Hudoyorovich,” ECONOMETRIC MODEL OF IMPROVING THE
QUALITY OF PUBLIC UTILITIES”, Journal of Management Value & Ethics, Том 128, Номер
ISSN-2249-9512, Journal of Management Value & Ethics Gwalior Management Academy
(GMA) Publications.
13.
Qodirov, Farrux. "GPON TEXNOLOGIYASI-OPTIK KIRISH TARMOG'I."
АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ мавзусидаги
Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР ТЎПЛАМИ
(2018).
14.
Qodirov, F. "Ijtimoiy va xizmat ko ‘rsatish sohasini rivojlantirishda sog ‘liqni saqlash
xizmatlarini ekonometrik modellashtirishning ahamiyati."
O ‘zR FA VI Romanovskiy nomidagi
Matematika instituti
(2022).
15.
Qodirov, F. "Qashqadaryo hududi aholisiga xizmat ko ‘rsatish tarmoqlari va ularga ta’sir
etuvchi omillar."
O ‘zbekiston Qishloq Va Suv xo ‘jaligi” Jurnali
(2022).
16.
QODIROV, F. "Axoliga xizmat ko ‘rsatish soxasining modellashtirishni tizimli imitatsiya
qilish."
IЈTISODIY ILMIY-AMALIY OYLIK NAShR
(2022).
17.
Qodirov, F. "Hududlarda tibbiy xizmatlarni dasturiy paketlar yordamida elektron tibbiy
bazasini yaratish."
O’zbekiston Respublikasi Oliy Va o’rta Maxsus ta’lim Vazirligi Namangan
Muhandislik-Qurilish Instituti
(2022).
18.
Qodirov,
F.
"Hududlarda
tibbiy
xizmat
ko
‘rsatishni
ekonometrik
modellashtirish."
Xorazm ma’mun akademiyasi axborotnomasi
(2022).
19.
Qodirov, F. "Qashqadaryo viloyati aholisiga tibbiy xizmat ko ‘rsatish tarmoqlarini
rivojlantirishning istiqbollari."
O ‘ZBEKISTON QISHLOQ VA SUV XO ‘JALIGI» âà «AGRO
ILM
(2022).
20.
Qodirov, F. "Qishloq aholisiga sog ‘liqni saqlash xizmatlari ko ‘rsatish tarmoqlari
`
27
rivojlanish mexanizmining statistik tahlili."
Andijon Mashinasozlik Instituti
(2022).
21.
Qodirov, Farrux. "Aholiga tibbiy xizmat ko ‘rsatishdan olingan daromad va xarajatlarni
imitatsion modeli."
Moliya bozorini rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlari, zamonaviy
tendensiyalari va istiqbollari" mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallar
to’plami
11.5 (2022).
22.
Qodirov, Farrux. "O’ZGARUVCHILARI AJRALGAN VA AJRALADIGAN DIFFERENSIAL
TENGLAMALAR."
Journal of Advanced Research and Stability
(2022).
23.
Kодиров, Фаррух. "ZAMONAVIY KOMPYUTER O'YINLARI VA ULARNING
SINFLANISHI."
Scienceweb academic papers collection
(2019).
24.
Qodirov, Farrux. "YER ОSTI SUVLАRINING FIZIK ХОSSАLАRI, KIMYOVIY TАRKIBI,
HАRАKАTI VА GRUNTLАRNING SUV O’TKАZUVCHАNLIGI, FILTRАTSIYA QОNUNI."
Analytical
Journal of Education and Development
(2022).
25.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "Stoks Formulasi. Sirt Integrallari Tadbiqlari/Ijtimoiy
fanlarda innovasiya onlayn ilmiy jurnali." (2022): 15.
26.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "O’zgaruvchilari ajralgan va ajraladigan differensial
tenglamalar/Barqarorlik va yetakchi tadqiqotlar onlayn ilmiy jurnali." (2022): 20.
27.
Qodirov, Farrux. "Development of scientific and technological system of management of
industrial enterprises. Scienceweb academic papers collection." (2023): 1.
28.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "IMPORTANCE OF KASH-HEALTH WEB PORTAL IN THE
DEVELOPMENT OF MEDICAL SERVICES IN THE REGIONS."
Conferencea
(2022): 80-83.
29.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "CREATION OF ELECTRONIC MEDICAL BASE WITH THE
HELP
OF
SOFTWARE
PACKAGES
FOR
MEDICAL
SERVICES
IN
THE
REGIONS."
Conferencea
(2022): 128-130.
30.
Qodirov, F. E. "Methodological aspects and importance of development of medical
services through econometric modeling and forecasting options."
