`
15
INTERFAOL VAZIFALAR ORQALI BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA TAFAKKUR
ELASTIKLIGINI OSHIRISH METODLARI
Abdulxayev Abduvoxid Abdulbori o‘g‘li
Nаmаngаn dаvlаt pеdagogikа instituti tаdqiqоtchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15602397
Annotatsiya.
Zamonaviy ta’lim tizimida o‘qituvchilarning tafakkur elastikligi muhim
kompetensiya sifatida ko‘riladi, chunki u ularga turli pedagogik vaziyatlarda moslashuvchan
qarorlar qabul qilish va muammolarni ijodiy yechish imkonini beradi. Ushbu maqola interfaol
vazifalar orqali bo‘lajak o‘qituvchilarda tafakkur elastikligini rivojlantirishning nazariy asoslari,
metodlari va amaliy yondashuvlarini tahlil qiladi. Tadqiqotda muammoli o‘qitish, loyiha
metodi, refleksiv amaliyot, kognitiv fleksibillik treninglari va didaktik o‘yinlar kabi usullarning
samaradorligi ko‘rib chiqiladi. O‘zbekistonning ko‘p millatli ta’lim muhiti kontekstida olib
borilgan tajriba-sinov ishlari ushbu metodlarning mahalliy sharoitlarga mosligini tasdiqlaydi.
Maqola interfaol vazifalarni ta’lim jarayoniga kengroq integratsiya qilish va zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar beradi.
Kalit so‘zlar
: tafakkur elastikligi, interfaol vazifalar, bo‘lajak o‘qituvchilar, muammoli
o‘qitish, loyiha metodi, refleksiv amaliyot, kognitiv fleksibillik, didaktik o‘yinlar, O‘zbekiston
ta’limi.
Kirish.
Zamonaviy ta’lim tizimida o‘qituvchilarning roli an’anaviy bilim uzatuvchidan
o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini yo‘naltiruvchi va ijodiy rivojlanishini rag‘batlantiruvchi
fasilitatorga aylandi. Ushbu o‘zgarishlar bo‘lajak o‘qituvchilarni tayyorlashda ularning tafakkur
elastikligini rivojlantirishni muhim vazifa sifatida oldinga surmoqda. Tafakkur elastikligi
shaxsning muammolarni turli nuqtai nazardan ko‘rish, fikrlash strategiyalarini moslashuvchan
o‘zgartirish va yangi sharoitlarga tez moslashish qobiliyati sifatida ta’riflanadi. Bu qobiliyat
o‘qituvchilar uchun pedagogik jarayonda kutilmagan vaziyatlarni boshqarish, turli
o‘quvchilarning ehtiyojlariga moslashish va innovatsion yechimlar ishlab chiqishda muhim
ahamiyatga ega. O‘zbekistonning ko‘p millatli jamiyati sharoitida tafakkur elastikligi turli
madaniyat vakillari bilan samarali muloqot qilish va inklyuziv ta’lim muhitini yaratishda
qo‘shimcha afzalliklarni ta’minlaydi. Ushbu maqola interfaol vazifalar orqali bo‘lajak
o‘qituvchilarda tafakkur elastikligini oshirishning nazariy asoslari, metodlari va O‘zbekiston
ta’lim tizimidagi amaliy tatbiq yo‘llarini tahlil qilishga bag‘ishlangan bo‘lib, xalqaro va mahalliy
tadqiqotlarning sinteziga asoslanadi.
Tafakkur elastikligi shaxsning kognitiv moslashuvchanligini ifodalovchi muhim
psixologik xususiyat bo‘lib, u turli kontekstlarda muammolarni yechishda moslashuvchan
fikrlash strategiyalarini qo‘llash qobiliyatini o‘z ichiga oladi. Jeyms Kaufman tafakkur
elastikligini “muammolarni yechishda turli yo‘llarni sinab ko‘rish, fikrlash strategiyalarini
o‘zgartirish va yangi sharoitlarga moslashish qobiliyati” deb ta’riflaydi[1]. Bu xususiyat
o‘qituvchilar uchun pedagogik jarayonda yuzaga keladigan kutilmagan vaziyatlarni boshqarish,
turli o‘quvchilarning ehtiyojlariga moslashish va innovatsion ta’lim yondashuvlarini joriy
etishda muhim ahamiyatga ega. L.S. Vygotskiyning ijtimoiy-madaniy rivojlanish nazariyasiga
ko‘ra, tafakkur ijtimoiy tajriba va muloqot orqali shakllanadi, shuning uchun interfaol vazifalar
tafakkur elastikligini rivojlantirishda muhim vosita sifatida xizmat qiladi[2]. Jon Dyui esa
refleksiv tafakkurning muammolarni hal etishdagi rolini ta’kidlab, o‘quvchilarning o‘z fikrlash
`
16
jarayonlarini tahlil qilishi va qayta ko‘rib chiqishi tafakkur elastikligini oshirishning asosiy
sharti ekanligini ko‘rsatadi[3]. O‘zbekiston kontekstida tafakkur elastikligi o‘qituvchilarga ko‘p
madaniyatli sinflarda ishlash, turli o‘quvchilarning ehtiyojlarini qondirish va ta’lim jarayonini
zamonaviy talablarga moslashtirishda yordam beradi.
Interfaol vazifalar o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydigan, hamkorlik, muloqot va
mustaqil fikrlashni rag‘batlantiruvchi o‘quv topshiriqlari sifatida ta’riflanadi. Robert Marzano
interfaol vazifalarni besh turga ajratadi: muammoli vaziyatlarni hal etish, loyiha vazifalari,
ijodiy vazifalar, refleksiv vazifalar va o‘yinli vazifalar[4]. Muammoli vaziyatlar o‘quvchilardan
turli ma’lumotlarni tahlil qilish va eng maqbul yechimni tanlashni talab qilsa, loyiha vazifalari
guruh bo‘lib ishlash va amaliy natijalar taqdim etishni rag‘batlantiradi. Ijodiy vazifalar yangi
g‘oyalar ishlab chiqish va noan’anaviy yechimlarni topishga yo‘naltirilgan bo‘lib, refleksiv
vazifalar o‘quvchilarga o‘z fikrlash jarayonlarini tahlil qilish imkonini beradi. O‘yinli vazifalar
esa muammolarni o‘yin shaklida hal etish orqali motivatsiyani oshiradi. A.A. Verbitskiy
kontekstli ta’lim nazariyasida interfaol vazifalarning real hayotiy vaziyatlarga yaqinligi
ularning kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirishdagi muhimligini ta’kidlaydi[5]. O‘zbekiston ta’lim
muhitida interfaol vazifalar bo‘lajak o‘qituvchilarni ko‘p millatli sinflarda ishlashga tayyorlash
va turli madaniy kontekstlarda moslashuvchan fikrlashni rivojlantirish uchun muhim vosita
sifatida qo‘llaniladi.
Bo‘lajak o‘qituvchilarda tafakkur elastikligini rivojlantirishda interfaol vazifalarga
asoslangan quyidagi metodlar samarali deb topildi:
1.
Muammoli o‘qitish metodi:
Muammoli o‘qitish bo‘lajak o‘qituvchilarga murakkab
pedagogik vaziyatlarni hal etishda turli yondashuvlarni qo‘llash imkonini beradi. David va
Roger Johnsonning hamkorlikda o‘qitish modeliga ko‘ra, o‘quvchilar guruh bo‘lib muammoli
vaziyatlarni tahlil qiladi, turli yechimlarni muhokama qiladi va eng maqbulini tanlaydi[6]. Bu
jarayon muammoni aniqlash, ma’lumot to‘plash, yechimlarni ishlab chiqish, tahlil qilish, tanlash
va baholash bosqichlarini o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston pedagogika universitetlarida bu metod
sinf boshqaruvi yoki ko‘p madaniyatli sinflardagi muammolarni hal etishda qo‘llaniladi.
2.
Loyiha metodi:
Loyiha metodi bo‘lajak o‘qituvchilarga real pedagogik muammolarni
tadqiq qilish va amaliy yechimlar ishlab chiqish orqali tafakkur elastikligini rivojlantiradi. John
Kellerning ARCS modeliga asoslanib, loyiha vazifalari o‘quvchilarning e’tiborini jalb qiladi,
bilimlarning amaliy ahamiyatini ko‘rsatadi va muvaffaqiyat hissini beradi[7]. Loyiha jarayoni
mavzuni tanlash, reja tuzish, ma’lumot to‘plash, amalga oshirish, taqdimot va refleksiyadan
iborat. O‘zbekiston kontekstida loyihalar ko‘p millatli sinflar uchun o‘quv dasturlari ishlab
chiqish yoki raqamli ta’lim resurslarini yaratish kabi mavzularga yo‘naltirilishi mumkin.
3.
Refleksiv amaliyot metodi:
Refleksiv amaliyot bo‘lajak o‘qituvchilarga o‘z pedagogik
faoliyatini tahlil qilish va takomillashtirish imkonini beradi. Donald Schonning refleksiv
amaliyot nazariyasiga ko‘ra, o‘qituvchilar faoliyat jarayonida va undan keyin refleksiya qilishi
tafakkur elastikligini oshiradi[8]. Refleksiv kundaliklar, video tahlillar, hamkasblar darslarini
kuzatish, o‘zaro baholash va refleksiv suhbatlar bu jarayonni qo‘llab-quvvatlaydi. O‘zbekiston
universitetlarida refleksiv amaliyot o‘qituvchilik amaliyoti davomida qo‘llaniladi.
4.
Kognitiv fleksibillik treningi:
Kognitiv fleksibillik treninglari bo‘lajak o‘qituvchilarni turli
kontekstlarda fikrlash strategiyalarini o‘zgartirishga o‘rgatadi. Rand Spiro va Richard
Coulsonning kognitiv fleksibillik nazariyasiga ko‘ra, bilimlar turli nuqtai nazardan taqdim
`
17
etilganda tafakkur moslashuvchanligi oshadi[9]. Treninglar muammolarni turli usullar bilan
hal etish, “aqliy hujum” va rol o‘ynash mashqlarini o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston ta’limida bu
treninglar ko‘p madaniyatli sinflarda kommunikatsiya muammolarini hal etishga yo‘naltirilishi
mumkin.
5.
Didaktik o‘yinlar metodi:
Didaktik o‘yinlar real hayotiy vaziyatlarni simulyatsiya qilib,
bo‘lajak o‘qituvchilarni moslashuvchan fikrlashga undaydi. G.K. Selevkoning ta’kidlashicha,
o‘yinlar o‘quvchilarni turli vaziyatlarga moslashishga va ijodiy yechimlar topishga
o‘rgatadi[10]. Rolli, imitatsion, strategik va jamoaviy o‘ Yinlar o‘quvchilarni turli rollarni sinab
ko‘rishga va qaror qabul qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. O‘zbekiston
ta’lim muhitida bu o‘yinlar sinf boshqaruvi yoki o‘quvchilar motivatsiyasini oshirish kabi
mavzularga yo‘naltiriladi.
Bo‘lajak o‘qituvchilarda tafakkur elastikligini baholash muammoli vaziyatlar testi,
portfolio metodi, o‘z-o‘zini baholash va ekspert baholash usullari orqali amalga oshiriladi.
Muammoli vaziyatlar testi yechimlarning xilma-xilligi va samaradorligini o‘lchaydi. Portfolio
metodi talabalarning interfaol vazifalardagi yutuqlarini tizimli ravishda ko‘rsatadi. O‘z-o‘zini
baholash so‘rovnomalari orqali talabalar o‘z tafakkur jarayonlarini tahlil qiladi. Ekspert
baholash esa tajribali pedagoglar tomonidan maxsus mezonlar asosida amalga oshiriladi.
O‘zbekiston universitetlarida bu usullar o‘qituvchilik amaliyoti davomida qo‘llaniladi.
O‘zbekiston pedagogika universitetlarida olib borilgan tajriba-sinov ishlari interfaol
vazifalarning tafakkur elastikligini oshirishdagi samaradorligini tasdiqladi. Muammoli o‘qitish
va loyiha metodlari talabalarni ko‘p millatli sinflarda yuzaga keladigan muammolarni hal
etishda moslashuvchan yondashuvlarni qo‘llashga o‘rgatdi. Refleksiv amaliyot o‘quvchilarning
o‘z faoliyatini tahlil qilish va takomillashtirish qobiliyatlarini oshirdi. Kognitiv fleksibillik
treninglari va didaktik o‘yinlar talabalarning ijodiy va moslashuvchan fikrlashini
rag‘batlantirdi. Raqamli platformalar va virtual simulyatorlar global ta’lim tajribasini
o‘rganishni osonlashtirdi, ammo ba’zi hududlarda texnologik infratuzilma cheklovlari
qo‘shimcha investitsiyalarni talab qiladi. O‘zbekistonning ko‘p millatli jamiyati sharoitida
interfaol vazifalar turli madaniyat vakillari bilan hamkorlik qilish va inklyuziv muhit yaratishda
muhim rol o‘ynadi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, interfaol vazifalar orqali bo‘lajak o‘qituvchilarda
tafakkur elastikligini oshirish zamonaviy ta’limning muhim vazifasi bo‘lib, o‘qituvchilarni turli
pedagogik vaziyatlarda samarali ishlashga tayyorlaydi. Muammoli o‘qitish, loyiha metodi,
refleksiv amaliyot, kognitiv fleksibillik treninglari va didaktik o‘yinlar tafakkur elastikligini
rivojlantirishda samarali vositalar sifatida o‘zini ko‘rsatdi. O‘zbekistonning ko‘p millatli ta’lim
muhitida bu metodlar o‘qituvchilarni turli madaniyat vakillari bilan ishlashga va innovatsion
ta’lim yondashuvlarini joriy etishga tayyorlaydi. Kelgusida interfaol vazifalarni o‘quv
dasturlariga kengroq integratsiya qilish, pedagogik kadrlarni tayyorlash, zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish va xalqaro hamkorlikni rivojlantirish orqali tafakkur
elastikligini rivojlantirish samaradorligini yanada oshirish mumkin.
References:
Используемая литература:
`
18
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Kaufman, J.C. (2018).
Journal of Intelligence
, 6(2), p. 21.
2.
Vygotskiy, L.S. (1934).
Myshleniye i rech’
, pp. 45-50.
3.
Dewey, J. (1933).
How We Think
, pp. 78-82.
4.
Marzano, R.J. (2007).
The Art and Science of Teaching
, pp. 56-60.
6.
Verbitskiy, A.A. (2004).
Kompetentnostnyy podkhod
, pp. 89-92.
7.
Johnson, D.W., & Johnson, R.T. (2009).
Educational Researcher
, 38(5), pp. 367-370.
8.
Keller, J.M. (2010).
Motivational Design for Learning and Performance
, pp. 123-125.
9.
Schon, D.A. (1983).
The Reflective Practitioner
, pp. 134-136.
10.
Spiro, R.J., & Coulson, R.L. (1990).
Educational Technology
, 30(5), pp. 25-28.
11.
Selevko, G.K. (2006).
Entsiklopediya obrazovatel’nykh tekhnologiy
, pp. 67-70.
