`
105
MAHSULOT ISHLAB CHIQARISH TANNARXINI SHAKLLANTIRISH VA UNI
KAMAYTIRISH YO‘LLARI
Teshaboyev Jamshidbek Qudratillayevich
Andijon davlat texnika instituti “Buxgalteriya hisobi va menejment”
kafedrasi o‘qituvchisi
Marayimjonov Ulug‘bek
Xamraqulov Samandar
Andijon davlat texnika instituti 4-bosqich
“Iqtisodiyot” yo‘nalishi talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15583987
Annotatsiya:
Ushbu maqolada mahsulot ishlab chiqarish tannarxini shakllantirish
jarayoni, uning asosiy omillari va xarajat turlarining mahsulot narxiga ta’siri o‘rganilgan. Ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirish bo‘yicha zamonaviy yondashuvlar, raqamli texnologiyalar
asosidagi optimallashtirish usullari tahlil qilinib, iqtisodiy samaradorlikni oshirishga xizmat
qiluvchi amaliy takliflar ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
tannarx, ishlab chiqarish xarajatlari, samaradorlik, hisob, tahlil,
optimallashtirish, boshqaruv qarorlari.
Kirish
Bozor munosabatlari tobora chuqurlashib borayotgan hozirgi davrda ishlab chiqaruvchi
korxonalar oldida turgan asosiy vazifalardan biri — mahsulot tannarxini iloji boricha
pasaytirgan holda yuqori sifatli, raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarishdir. Mahsulot
ishlab chiqarish tannarxi korxonaning moliyaviy natijalariga, foyda miqdoriga, resurslardan
foydalanish samaradorligiga va bozor iqtisodiy muhitidagi raqobatbardoshlikka bevosita ta’sir
ko‘rsatadi.
Tannarx bu – mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonida bevosita va
bilvosita sarflangan moddiy, mehnat va moliyaviy resurslar qiymatining umumiy yig‘indisidir.
U korxonaning iqtisodiy samaradorligini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib,
menejment qarorlarining asosini tashkil etadi. Aynan shu sababli, tannarxni to‘g‘ri
shakllantirish, xarajatlarni hisobga olishning ilmiy asoslangan tizimini yaratish, ularni
muntazam tahlil qilib borish va kamaytirish yo‘llarini aniqlash bugungi kundagi dolzarb
masalalardan biridir.
Zamonaviy ishlab chiqarish jarayonlarida xarajatlar tarkibining tahlili shuni ko‘rsatadiki,
mahsulot tannarxining asosiy qismini xomashyo, materiallar, energiya resurslari va mehnatga
haq to‘lash xarajatlari tashkil etadi. Ayniqsa, global bozorlarda resurslar narxining
o‘zgaruvchanligi, logistika zanjirlaridagi uzilishlar va energiya narxlarining o‘sishi tannarxga
bosimni kuchaytirmoqda. Shunday sharoitda tannarxni shakllantirishda ilmiy asoslangan
yondashuvlardan, raqamli texnologiyalardan, resurslarni optimallashtirish modellari va
innovatsion usullardan foydalanish orqali ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlash muhim
ahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari, korxonalarda ishlab chiqarish tannarxini boshqarishda normativ,
buyurtmali va bo‘linuvchi hisob usullaridan foydalanish, xarajatlarni markazlashtirilgan tarzda
boshqarish, xarajatlar bo‘yicha muqobil variantlarni baholash (masalan, “sensitivity analysis”,
“ABC analysis”) kabi usullar keng qo‘llanilishi zarur. Ilmiy va amaliy tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, mahsulot tannarxini pasaytirish korxonaning foydalilik darajasini oshiribgina
`
106
qolmay, uni yangi bozorlarga olib chiqish va uzoq muddatli raqobat ustunligini saqlab qolishga
xizmat qiladi.
Shu munosabat bilan, ushbu tadqiqotning maqsadi – mahsulot tannarxining shakllanish
mexanizmini o‘rganish, uning tarkibiy tuzilmasini tahlil qilish hamda zamonaviy yondashuvlar
asosida xarajatlarni kamaytirish yo‘llarini aniqlab, amaliy takliflar ishlab chiqishdan iboratdir.
Asosiy qism
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini shakllantirish murakkab va ko‘p omilli iqtisodiy
jarayon bo‘lib, u ishlab chiqarish faoliyatining barcha bosqichlarini qamrab oladi. Tannarx
mahsulot yoki xizmatni yaratish uchun sarflangan moddiy, mehnat va moliyaviy resurslar
qiymatini o‘z ichiga oladi va korxonaning ichki xarajat siyosati, tashqi iqtisodiy muhit, ishlab
chiqarish hajmi, texnologik darajasi, boshqaruv samaradorligi kabi omillar bilan bevosita
bog‘liqdir. Shuning uchun tannarxning har bir elementi alohida yondashuvni talab etadi.
Amaliyotda korxonalar tannarxni shakllantirishda turli metodlardan foydalanadilar,
jumladan, normativ, buyurtmali va bo‘linuvchi hisob usullari eng ko‘p qo‘llaniladiganlaridandir.
Normativ usulda tannarx oldindan ishlab chiqilgan me’yorlar asosida shakllantiriladi, bu esa
rejaviy hisob-kitoblar va tahliliy taqqoslashlar uchun qulaylik yaratadi. Buyurtmali usul asosan
maxsus buyurtmalar asosida mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarda qo‘llaniladi.
Bo‘linuvchi usul esa ommaviy mahsulot ishlab chiqarishda samarali hisoblanadi, bunda
umumiy xarajatlar mahsulot birliklariga taqsimlanadi. Har bir usul o‘zining qulayliklari va
cheklovlariga ega bo‘lib, ularning tanlanishi ishlab chiqarishning o‘ziga xosligiga bog‘liq bo‘ladi.
Tannarx tarkibida xomashyo va asosiy materiallar xarajatlari eng katta ulushni tashkil
etadi. Aynan shu xarajatlarni kamaytirish mahsulot narxini optimallashtirishda muhim omil
bo‘lib xizmat qiladi. Xomashyo sarfini kamaytirish uchun texnologik me’yorlarning qayta ko‘rib
chiqilishi, ishlab chiqarish chiqindilarini kamaytirish, arzonroq va sifat jihatidan teng muqobil
materiallarni izlash zarur. Bunday yondashuvlar resurslardan tejamkor foydalanishga olib
keladi va tannarxni pasaytiradi. Mehnat resurslari xarajatlarini tahlil qilishda esa ishchilar
mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish jarayonining mehanizatsiyalashgan darajasi, ish
vaqtining samarali foydalanilishi asosiy mezon sifatida baholanadi.
Elektr energiyasi, yoqilg‘i, suv va boshqa energiya tashuvchilarga sarflanadigan xarajatlar
ham tannarx tarkibining muhim qismini tashkil etadi. Bu xarajatlarni kamaytirish uchun
zamonaviy energiya tejamkor texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarish quvvatlarini
optimallashtirish va elektr iste’molini avtomatik nazorat qilish tizimlaridan foydalanish taklif
etiladi. Boshqa umumishlab chiqarish xarajatlari (ma’muriy boshqaruv, ta’mirlash, texnik
xizmat ko‘rsatish va boshqalar)ni to‘g‘ri tasniflash va ular ustidan qat’iy nazorat o‘rnatish orqali
ham umumiy tannarxni pasaytirish mumkin.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini shakllantirish jarayonida zamonaviy boshqaruv
usullarining, jumladan, “lean production”, “kaizen”, “just-in-time” kabi konsepsiyalarning
ahamiyati ortib bormoqda. Bu yondashuvlar ortiqcha zaxiralarni kamaytirish, chiqindilarni
minimallashtirish va barcha jarayonlarda isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslik tamoyiliga
asoslanadi. Shu bilan birga, ishlab chiqarishni raqamlashtirish va avtomatlashtirish xarajatlar
monitoringini real vaqt rejimida olib borish imkonini yaratadi, bu esa xarajatlar tarkibini tezkor
tahlil qilish va boshqaruv qarorlarini asosli qabul qilish imkonini beradi.
`
107
Tannarxni tahlil qilishda boshqaruv hisobining imkoniyatlaridan keng foydalanish lozim.
Xususan, “ABC-xarajat tahlili” xarajatlarni ularning foydaga ta’siri darajasiga qarab ajratish
imkonini beradi, bu esa xarajatlarni samarali nazorat qilishni ta’minlaydi. “Sensitivity analysis”
– sezgirlik tahlili orqali esa tannarxga ta’sir qiluvchi omillar o‘zgarganda natijalarning qanday
bo‘lishi prognoz qilinadi. Bunday usullar menejerlarga aniq va asoslangan qarorlar qabul
qilishda ko‘mak beradi.
Umuman olganda, mahsulot ishlab chiqarish tannarxini shakllantirish va uni kamaytirish
bo‘yicha tizimli yondashuv, xarajatlarning har bir turini alohida tahlil qilish, texnologik
yangiliklar va boshqaruv usullarini joriy etish orqali korxonalar nafaqat raqobatbardosh
mahsulot ishlab chiqarishlari, balki foyda darajasini ham oshirishlari mumkin. Bunda iqtisodiy
tahlil, texnologik yondashuv, boshqaruv qarorlarining muvofiqligi va raqamli axborot
tizimlarining integratsiyasi muhim o‘rin tutadi.
Tahlil qismi
Mahsulot tannarxining shakllanish jarayoni korxona faoliyatining barcha jihatlari bilan
bevosita bog‘liq bo‘lib, u ishlab chiqarish texnologiyasi, resurslardan foydalanish darajasi,
mehnat unumdorligi, boshqaruvning samaradorligi va bozordagi tashqi iqtisodiy omillar
ta’sirida shakllanadi. Tahliliy yondashuvda eng avvalo, tannarx tuzilmasini chuqur o‘rganish
zarur bo‘ladi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, mahsulot ishlab chiqarish tannarxining asosiy
qismini xomashyo va materiallar tashkil etadi, bu ba’zi hollarda umumiy xarajatlarning 60–70
foizigacha yetadi. Bu holat xomashyo tanlashdagi iqtisodiy samaradorlik, sifat va narx
o‘rtasidagi optimal muvozanatni ta’minlash muhimligini anglatadi. Masalan, bir xil mahsulot
turini ishlab chiqarishda arzonroq, lekin sifati yetarlicha bo‘lgan material tanlansa, bu nafaqat
tannarxga, balki yakuniy mahsulot sifati va bozordagi raqobatbardoshligiga ham bevosita ta’sir
qiladi.
Mehnat resurslarining tannarxdagi ulushi esa ishlab chiqarish texnologiyasi va
avtomatlashtirish darajasiga bevosita bog‘liq. Mehnatga haq to‘lashga ketadigan xarajatlar
ishlab chiqarish hajmiga nisbatan ortiqcha bo‘lsa, bu tannarxning o‘sishiga olib keladi. Shu
nuqtai nazardan, mehnat unumdorligini oshirish, samarali mehnat taqsimotini joriy etish va
ishlab chiqarish jarayonlarining avtomatlashtirilgan texnologiyalar bilan boyitilishi tannarxni
pasaytirishning eng muhim yo‘nalishlaridan biri sanaladi. Bu borada ishlab chiqarish jarayonini
raqamlashtirish, ishchi vaqtini aniq hisobga olish tizimlarini joriy etish muhim rol o‘ynaydi.
Energiya tashuvchilarga bog‘liq xarajatlar ham o‘z navbatida mahsulot tannarxiga katta
bosim o‘tkazadi. Elektr energiyasi, gaz, suv va yoqilg‘i vositalarining narxlari o‘zgaruvchan
bo‘lib, bu xarajatlarni to‘g‘ri prognoz qilishni talab etadi. Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki,
energiya tejamkor texnologiyalarni joriy etgan korxonalarda bu turdagi xarajatlar 10–15%
gacha kamaygan, bu esa umumiy tannarxga sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Energiya
xarajatlarini kamaytirish faqat texnik tadbirlar bilan emas, balki ishlab chiqarish rejasini
optimallashtirish, uzluksiz ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish va energiya
yo‘qotishlarining oldini olish orqali ham amalga oshiriladi.
Umumiy ishlab chiqarish xarajatlari, jumladan, boshqaruv, nazorat, texnik xizmat
ko‘rsatish va amortizatsion ajratmalar kabi xarajatlar ham tannarxga bevosita ta’sir qiladi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, ushbu xarajatlar ko‘pincha e’tibordan chetda qoladi yoki noto‘g‘ri
taqsimlanadi. Bu esa korxonada noto‘g‘ri moliyaviy qarorlar qabul qilinishiga sabab bo‘ladi.
`
108
Ayniqsa, bilvosita xarajatlarning mahsulotlarga noto‘g‘ri taqsimlanishi mahsulot
rentabelligining noto‘g‘ri baholanishiga olib keladi. Shu bois, zamonaviy boshqaruv hisobining
vositalari, jumladan, “ABC costing” tizimi (faoliyatga asoslangan xarajatlar hisoboti) kabi
uslublarni joriy etish, xarajatlarni mahsulot, bo‘lim va funksiyalar kesimida to‘g‘ri ajratish
imkonini beradi.
Shuningdek, bozordagi raqobat sharoitida tannarxni pasaytirishning boshqa muhim yo‘li
bu ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish orqali bir birlikka to‘g‘ri keladigan umumiy xarajatlarni
kamaytirishdan iborat. Bu iqtisodiy miqyos effektini hosil qiladi. Biroq bu yondashuv ishlab
chiqarish quvvatlarining yetarli bo‘lishi va talabning barqarorligiga bog‘liq bo‘ladi. Aynan shu
o‘rinda strategik rejalarni ishlab chiqish, xarajatlar prognozi, sezgirlik tahlili va narx
o‘zgarishlariga nisbatan moslashuvchanlik muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Mahsulot tannarxini shakllantirish va tahlil qilishda statistik va iqtisodiy modellardan,
xususan, korrelyatsion-regressiya tahlilidan foydalanish korxona faoliyatidagi xarajatlar va
moliyaviy natijalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashga yordam beradi. Bu esa boshqaruv
qarorlarini aniq raqamlar asosida qabul qilish imkonini beradi. Shuningdek, grafik va vizual
vositalar yordamida tannarxning tuzilmasi, dinamikasi va tarkibiy o‘zgarishlarini kuzatish,
ularning ichki omillarini aniqlash jarayonni yanada aniq va tushunarli qiladi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, mahsulot ishlab chiqarish tannarxini shakllantirish va
kamaytirishda eng samarali natijalar o‘z vaqtida amalga oshirilgan ichki nazorat, xarajatlar
bo‘yicha to‘liq va aniqlashtirilgan axborot bazasi, menejment darajasidagi faol qarorlar va
zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali erishiladi. Korxonaning moliyaviy barqarorligi,
raqobatbardoshligi va foydalilik darajasi aynan shu omillarga bog‘liqdir.
Xulosa
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini shakllantirish va uni kamaytirish – har bir ishlab
chiqaruvchi korxona uchun doimiy ustuvor masalalardan biridir. Raqobatbardosh narx
shakllantirish, foyda darajasini oshirish, samarali resurslardan foydalanish va barqaror ishlab
chiqarishni ta’minlash uchun xarajatlarni aniq hisobga olish va tahlil qilish talab etiladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Xasanov B., Abduqahhorov A. – Buxgalteriya hisobining nazariy va amaliy asoslari. –
Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”, 2022.
2.
Usmonov B.O. – Korxona iqtisodiyoti. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021.
3.
Moliya va buxgalteriya jurnali – 2023 yil, 4-son.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4611-son qarori, 2020-yil 24-yanvar.
