88
KAPITAL BOZORIDA RAQOBQTNI RIVOJLANTIRISH ORQALI LOYIHALAR
SAMARADORLIGINI OSHIRISH MASALALARI (TOSHKENT RFB MISOLIDA)
To’lanboyev Xusniddin O’tkirbek o’g’li
O’zbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi 2-kurs tinglovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16957479
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital bozori milliy iqtisodiyotning eng muhim infratuzilma
tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Kapital bozorining asosiy funksiyasi — investitsiyalarni
jalb etish, moliyaviy resurslarning samarali taqsimoti va korxonalar tomonidan loyihalarning
moliyaviy manbalar bilan ta’minlanishini kafolatlashdan iborat. O‘zbekiston iqtisodiy
siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri — kapital bozorini erkinlashtirish, investorlar uchun
qulay muhit yaratish hamda raqobatni kuchaytirish orqali real sektordagi loyihalarning
iqtisodiy samaradorligini oshirish hisoblanadi. Bu jarayonda Toshkent Respublikaviy fond
birjasi (RFB) markaziy o‘rin egallaydi. Mamlakatdagi yagona faol fond birjasi sifatida RFB
kapital bozoridagi ishtirokchilarning o‘zaro raqobatlashuvi uchun asosiy maydon bo‘lib xizmat
qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 13-apreldagi PF-6199-son farmoni
bilan moliya bozori ishtirokchilariga keng erkinliklar berildi, xususan fond bozori orqali
sarmoyalarni jalb etish va korporativ obligatsiyalar chiqarish bo‘yicha qulay sharoitlar
yaratildi. Ammo kapital bozoridagi ishtirokchilarning raqobatdoshligini kuchaytirish, ularning
moliyaviy vositalaridan foydalanish darajasini oshirish va bu orqali loyihalarning iqtisodiy
samaradorligini ta’minlash hozirgi kunda dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda. Kapital bozorida
raqobat mavjud bo‘lmasa, korxonalar cheklangan moliyaviy manbalar uchun kurashmaydi, bu
esa resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishiga, loyihalarning iqtisodiy samarasining past bo‘lishiga
olib keladi.
Kapital bozorida raqobatni rivojlantirishning birinchi sharti — yangi ishtirokchilarni jalb
etishdir. O‘zbekistonda ushbu yo‘nalishda ijobiy o‘zgarishlar mavjud: xalq banklari, investitsiya
fondlari, brokerlik kompaniyalari soni ortmoqda. Biroq, bu subyektlarning bir qismi fond
birjasida faol savdo qilmaydi, ya’ni raqobat ko‘rinishdagi faollik yetarli emas. Toshkent RFBda
aylanishdagi aksiyalarning likvidligi past bo‘lishi, ko‘pchilik investorlar va jismoniy shaxslar bu
bozorda ishtirok etmayotganining asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. Shu sababli kapital
bozorining rivojlanishi, raqobatbardosh muhit shakllanishi uchun, eng avvalo, bozor
infratuzilmasi, institutsional ishtirokchilar va tartibga solish mexanizmlari takomillashishi
lozim.
Kapital bozoridagi raqobat muhitini shakllantirishda axborot ochiqligi, korporativ
boshqaruv tamoyillarining amaliyotga joriy qilinishi alohida ahamiyat kasb etadi. Bu jarayon
to‘g‘ridan-to‘g‘ri loyihalar samaradorligiga ham ta’sir ko‘rsatadi, chunki investitsiya loyihalari
moliyaviy jihatdan ochiq va ishonchli bo‘lsa, ular ko‘proq investorlar e’tiborini tortadi. Bugungi
kunda Toshkent RFBda korporativ obligatsiyalar, aksiyalar va boshqa moliyaviy vositalar
bo‘yicha savdolar o‘tkazilmoqda, biroq kompaniyalarning ko‘pchiligi axborot ochiqligi bo‘yicha
xalqaro standartlarga to‘liq mos kelmaydi. Shu sababli investitsiyalar oqimi chegaralangan
bo‘lib qolmoqda.
Raqobat muhitining rivojlanishi fond bozoridagi taklif va talab muvozanatini
shakllantirishga, investorlar tomonidan samarali loyihalarni tanlab moliyalashtirishga xizmat
89
qiladi. Bu esa, o‘z navbatida, moliyalashtirilayotgan loyihalarning iqtisodiy va ijtimoiy
ahamiyatini oshiradi. Kapital bozoridagi raqobat loyihalar o‘rtasida moliyaviy jihatdan eng
asosli, barqaror va daromadli bo‘lganlarini tanlab olish imkonini beradi. Loyiha egalari esa
ko‘proq investor jalb etish uchun ochiqlikni ta’minlash, biznes-rejalarni takomillashtirish va
ishonchli menejment tizimini yo‘lga qo‘yishga majbur bo‘ladi.
Toshkent RFB misolida olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, fond bozori orqali
moliyalashtirilgan loyihalar, ayniqsa korporativ obligatsiyalar chiqarish orqali mablag‘ jalb
qilgan kompaniyalar, an’anaviy kredit mablag‘laridan foydalangan kompaniyalarga nisbatan
pastroq risk bilan ishlamoqda. Bu esa fond bozorining ishtiroki loyihalarda risklarni
diversifikatsiya qilishga imkon berayotganini ko‘rsatadi. Kapital bozoridagi ishtirokchilar
orasidagi sog‘lom raqobat mavjud bo‘lsa, kompaniyalar o‘z moliyaviy ko‘rsatkichlarini oshirish,
xarajatlarni optimallashtirish va samaradorlikni ko‘rsatish orqali investorlarni jalb qilishga
intiladilar.
Loyihalar samaradorligini oshirishda kapital bozoridagi raqobat muhitini kuchaytirish
uchun quyidagi omillarni rivojlantirish zarur: birinchidan, fond birja savdolarining ochiqligi va
raqamlashtirilgan infratuzilmasini mustahkamlash; ikkinchidan, investitsion tahlil xizmatlarini
rivojlantirish orqali investorlar xabardorligini oshirish; uchinchidan, kichik va o‘rta biznes
subyektlari uchun fond bozori vositalaridan foydalanishni soddalashtirish; to‘rtinchidan,
xorijiy investorlar uchun kafolatlangan huquqiy muhit yaratish orqali kapital bozoriga
ishonchni oshirish.
Tahlillardan ko‘rinadiki, Toshkent RFB faoliyatida raqobatni rag‘batlantirishga qaratilgan
ayrim chora-tadbirlar amalga oshirilgan: savdo-sotiq platformalari takomillashtirilgan,
investorlarga ma’lumot beruvchi portallar ishlab chiqilgan, listing qoidalari soddalashtirilgan.
Biroq bu choralarning natijadorligi yuqori emas, chunki kompaniyalar hanuzgacha fond
bozorini asosiy moliyalashtirish manbasi sifatida ko‘rmayapti. Ko‘pchilik loyihalar tijorat
banklari kreditlariga tayanmoqda, bu esa yuqori foiz stavkalari va qisqa muddatli qarzlar
tufayli loyihalarning moliyaviy xavfsizligini pasaytiradi.
Xulosa qilib aytganda, kapital bozoridagi raqobatni rivojlantirish orqali loyihalar
samaradorligini oshirish, ayniqsa, Toshkent Respublikaviy fond birjasi misolida tahlil
qilinganda, real iqtisodiy o‘sishning muhim omili sifatida namoyon bo‘lmoqda. Bu yo‘lda
investorlar ishonchini oshirish, kompaniyalarni ochiqlikka undash, moliyaviy vositalarni
diversifikatsiya qilish, fond birjasi infratuzilmasini takomillashtirish zaruriy shartlar
hisoblanadi. Kapital bozorida samarali raqobat mavjud bo‘lsa, real sektorning
moliyalashtirishdagi muammolari kamayadi, loyihalar rentabelligi va barqarorligi
ta’minlanadi. O‘z navbatida, bu mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish va
investitsiyaviy jozibadorlikni mustahkamlashga xizmat qiladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Moliyaviy bozorlarni yanada isloh qilish va
ularning faoliyatini muvofiqlashtirish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
PF-6199-sonli Farmoni. – Toshkent, 2021.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Kapital bozorini rivojlantirish
90
strategiyasi to‘g‘risida”gi qarori. – Toshkent: Adolat, 2020.
3.
Fayzullayev A.A. Kapital bozori: nazariy asoslari va rivojlanish istiqbollari. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2019. – 224 b.
4.
G‘ulomov S.S., Ibrohimov A.A., Abdurahmonov Q.X. Moliyaviy menejment. – Toshkent:
IQTISOD-MOLIYA, 2020. – 384 b.
5.
Karimov N.R. Investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini baholash. – Toshkent:
Fan va texnologiya, 2021. – 198 b.
6.
Mamatqulov O.M., Yusupov R.A. Kapital bozori va uning infratuzilmasi. – Toshkent:
Iqtisod-Moliya, 2020. – 210 b.
7.
Qosimov B.Q., Mahmudov A.K. Korporativ boshqaruv asoslari. – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2018. – 180 b.
8.
Tursunov B.O. O‘zbekiston fond bozori va uni rivojlantirish yo‘llari. – Toshkent:
Innovatsiya, 2022. – 172 b.
9.
Abduraxmonov Q.X., Muxitdinov R.M. Moliya bozorlari: Nazariya va amaliyot. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2021. – 256 b.
10.
ISO 10962: Moliyaviy instrumentlarni kodlash xalqaro standarti. – Toshkent: O‘zstandart,
2018. – 68 b.
