100
AKSIYALAR VOSITASIDA KAPITAL JALB QILISH VA LOYIHALARNI
MOLIYALASHTIRISH MASALALARI
Markarimov Yarashboy Ravshanovich
O’zbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi2-kurs tinglovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16957614
Bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat yuritayotgan korxonalar moliyaviy barqarorlikni
ta’minlash, ishlab chiqarish hajmini kengaytirish va raqobatbardoshlikni oshirish uchun doimiy
kapital oqimiga ehtiyoj sezadi. Bunday kapitalni jalb qilishning samarali yo‘llaridan biri —
aksiyalar chiqarish orqali sarmoya jalb qilish mexanizmidir. Bu usul nafaqat moliyaviy
resurslarni shakllantirish, balki investitsion muhitni faollashtirish, aksiyadorlik jamiyatlari
tizimini kengaytirish va fond bozorini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Aksiyalar chiqarish korxonaga moliyaviy qarzga botmasdan, tashqi moliyalashtirish
manbalarini kengaytirgan holda, kapital bazasini mustahkamlash imkonini beradi. Shu bilan
birga, aksiyadorlik kapitali uzoq muddatli va barqaror moliyaviy manba bo‘lib xizmat qiladi. Bu
jarayon korxonaning investorlar oldidagi ishonchliligini oshiradi, xalqaro moliyaviy institutlar
bilan hamkorlik qilish imkoniyatlarini yaratadi. Korxonaning aksiyalari ochiq bozorga
chiqarilgach, uning faoliyati ustidan jamoatchilik va davlat nazorati kuchayadi, bu esa
oshkoralik va shaffoflikning ta’minlanishiga olib keladi. Shu boisdan, aksiyalar chiqarish
nafaqat moliyaviy foyda, balki boshqaruv madaniyati va mas’uliyatli yondashuvni
shakllantiruvchi vosita sifatida ham xizmat qiladi.
Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, aksiyalar orqali kapital jalb qilish ko‘plab mamlakatlarda
yirik infratuzilmaviy loyihalarni moliyalashtirishda asosiy vosita bo‘lmoqda. Elektr tarmoqlari,
transport infratuzilmasi, axborot texnologiyalari, sog‘liqni saqlash tizimi va boshqa ijtimoiy
sohalardagi ko‘plab loyiha va dasturlar aksiyadorlik kapitali hisobiga moliyalashtirilmoqda.
Aksiyalar vositasida moliyalashtirish, ayniqsa, yirik investitsiyalar talab qiladigan strategik
yo‘nalishlarda o‘z samarasini ko‘rsatmoqda. Investorlar bu kabi loyihalarga aksiyador sifatida
ishtirok etish orqali daromad olish bilan birga, korxona faoliyatini nazorat qilish huquqiga ham
ega bo‘ladilar.
O‘zbekiston sharoitida ham aksiyalar bozorining rivojlanishiga alohida e’tibor
qaratilmoqda. So‘nggi yillarda “Toshkent” Respublika fond birjasi faoliyati jonlanib,
aksiyadorlik jamiyatlari soni ortib bormoqda. Yirik davlat korxonalari aksiyalarini fond
bozoriga chiqarish, IPO jarayonlarini bosqichma-bosqich amalga oshirish orqali kapital
bozorida likvidlik oshmoqda. Jumladan, 2020–2023 yillar davomida aksiyalar orqali jalb
qilingan kapital hajmi 1,2 trln so‘mdan 3,1 trln so‘mgacha o‘sdi. Bu esa davlat siyosatining
moliyaviy bozorlarni liberallashtirishga qaratilgan yondashuvining natijasidir. Shunga
qaramay, bozorning ba’zi muammolari saqlanib qolmoqda. Jumladan, investorlar ishonchi hali
yetarli darajada emas, aksiyadorlar huquqlari ko‘plab hollarda buziladi, kompaniyalar
moliyaviy hisobotlarini to‘liq va vaqtida taqdim etmaydi. Bundan tashqari, institutsional
investorlar soni oz, fond bozori likvidligi past, bu esa aksiyalarning faol aylanmasiga to‘sqinlik
qiladi.
Aksiyalar orqali kapital jalb qilishning afzallik va cheklovlarini tahlil qilgan holda quyidagi
jihatlar e’tiborni tortadi: bu usulda kapital jalb qilgan korxonalar foiz to‘lamaydi, moliyaviy
101
xarajatlari kamayadi, moliyaviy mustaqillik darajasi oshadi. Shu bilan birga, kompaniya
boshqaruviga yangi aksiyadorlarning kirib kelishi, dividend to‘lovlari majburiyati, bozor
talablariga moslashish zarurati ham e’tiborga olinishi kerak. Aksiyalar chiqarilganidan keyin
kompaniya moliyaviy hisobotlarini muntazam e’lon qilib borishi, moliyaviy shaffoflikni
ta’minlashi talab qilinadi. Bular esa korxonalarning tashkiliy, huquqiy va axborot
infratuzilmasini mustahkamlashni taqozo etadi.
Tahlillar asosida aksiyalar orqali kapital jalb qilish jarayonini takomillashtirish uchun bir
nechta amaliy takliflarni ilgari surish mumkin. Eng avvalo, huquqiy bazani kuchaytirish,
aksiyadorlar huquqlarini qonuniy himoya qilish, ochiq savdolar va birja mexanizmlarini yanada
takomillashtirish zarur. Shuningdek, aholi va tadbirkorlar orasida moliyaviy savodxonlikni
oshirish, kapital bozoridagi ishtirokchilarning malakasini ko‘tarish, xususan, kichik
investorlarni jalb qilish muhim. Shuningdek, raqamli texnologiyalarni keng joriy qilish,
elektron aksiyalar savdosi, blokcheyn asosida tranzaksiyalarni nazorat qilish kabi texnologik
yondashuvlar orqali bozor ishonchliligi va xavfsizligini oshirish mumkin. Mamlakatda yirik
davlat korxonalarining aksiyalarini bosqichma-bosqich birjada sotuvga chiqarish — bu
yo‘nalishdagi islohotlarning muhim yo‘nalishidir.
Xulosa qilib aytganda, aksiyalar orqali kapital jalb qilish real sektorni moliyalashtirishda
eng istiqbolli va xavfsiz moliyaviy mexanizmlardan biridir. U nafaqat korxonalarga yangi
sarmoyalar olib kiradi, balki milliy kapital bozorining rivojiga, iqtisodiy o‘sishga, ish o‘rinlari
yaratishga va investitsiyaviy muhitning yaxshilanishiga xizmat qiladi. Shu boisdan, bu
yo‘nalishni kompleks tarzda rivojlantirish, mavjud muammolarni bartaraf etish va ilg‘or
xalqaro tajribalarni amaliyotga tatbiq etish mamlakat iqtisodiy mustaqilligi va
raqobatbardoshligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.
Bunday sharoitda davlat, xususiy sektor va moliyaviy institutlar o‘rtasidagi hamkorlik
yanada mustahkamlanishi lozim. Ayniqsa, moliyaviy regulyatorlarning bozor ishtirokchilariga
nisbatan adolatli va barqaror yondashuvi, qonunchilikdagi aniqlik va soddalik, hamda
investorlar huquqlarining kafolatli himoyasi aksiyalar bozorining ishonchli va jadal
rivojlanishiga zamin yaratadi. Shu bilan birga, aksiyalar savdosi hajmini oshirish uchun
aholining moliyaviy savodxonligini oshirish va ommaviy aksiyadorlik madaniyatini
shakllantirish zarur.
Bu jarayonda raqamli texnologiyalarning joriy etilishi alohida ahamiyatga ega. Elektron
savdo platformalari, avtomatlashtirilgan hisobot tizimlari, blokcheyn asosida shaffoflikni
ta’minlovchi yechimlar aksiyalar bozoriga ishonchni kuchaytiradi va tranzaktsiyalarning
xavfsizligini oshiradi. Bundan tashqari, xalqaro investorlar uchun qulay va prognozlanadigan
investitsion muhit yaratish orqali xorijiy kapital oqimini jalb etish ham muhim ustuvorliklardan
biridir.
Natijada, aksiyalar orqali kapital jalb qilish nafaqat moliyaviy vosita, balki iqtisodiy
taraqqiyot drayveri sifatida qaralishi lozim. Bu yo‘nalishda amalga oshiriladigan har bir
institutsional islohot mamlakat iqtisodiyotini barqaror, inklyuziv va raqobatbardosh qilish sari
muhim qadam bo‘ladi. Shu sababli, aksiyalar vositasida moliyalashtirish imkoniyatlaridan to‘liq
foydalanish — bu nafaqat hozirgi kun uchun, balki kelajak avlodlar uchun ham moliyaviy
barqarorlik va farovonlik asosidir.
102
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abduvaliyev M. Kapital bozori rivoji. Toshkent, 2020.
2.
Ergashev D. Korporativ boshqaruv. Toshkent, 2019.
3.
Karimov S. Investitsiya asoslari. Toshkent, 2021.
4.
Mamatqulov N. Kapital bozori. Iqtisodiyot, 2018.
5.
Rashidov J. Kapital jalb qilish. Toshkent, 2022.
6.
World Bank. Capital Markets, 2021.
7.
OECD. Corporate Governance, 2020.
8.
UNCTAD. Investment and Capital Flows. 2021.
9.
Yusupov R. Aksiyalar va fond bozori. Toshkent, 2022.
