106
LOYIHA BOSHQARUVIDA QAROR QABUL QILISH MODELLARI
Dusmanov Ma’rufjon Orifjonovich
O’zbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi 2-bosqich tinglovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16957681
Hozirgi globallashuv va texnologik taraqqiyot sharoitida loyiha boshqaruvi tizimining
samaradorligi bevosita qabul qilinayotgan qarorlarning aniqligi, tezligi va moslashuvchanligiga
bog‘liq. Loyiha boshqaruvi murakkab va ko‘p omilli tizim bo‘lib, unda qaror qabul qilish turli
bosqichlarda va turli usullarda amalga oshiriladi. Qaror qabul qilish jarayoni loyiha manfaatdor
tomonlarining ehtiyojlari, tashqi va ichki muhit omillari, resurs cheklovlari va vaqt talablari
bilan bevosita bog‘liqdir. Shu bois, loyiha boshqaruvida qo‘llaniladigan qaror qabul qilish
modellari nazariy asoslari, amaliy mexanizmlari va texnologik yechimlari bilan alohida tadqiq
etilishi muhim sanaladi.
Qaror qabul qilish modellarini tahlil qilishda ularning klassifikatsiyasi muhim o‘rin tutadi.
Eng avvalo, normativ va deskriptiv modellar farqlanadi. Normativ modellar ideallashtirilgan
sharoitda eng optimal qarorni tanlashga yo‘naltirilgan bo‘lsa, deskriptiv modellar real hayotda
insonlar qanday qarorlar qabul qilishini tasvirlaydi. Masalan, klassik utilitar modelda qarorlar
foyda-mablag‘lar nisbatini maksimal darajada oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, Chegaralangan
ratsionallik modeli insonning cheklangan bilim va imkoniyatlarini hisobga olgan holda qaror
qabul qilishni ko‘rsatadi.
Loyiha boshqaruvida keng qo‘llaniladigan modellar qatoriga quyidagilarni kiritish
mumkin: qaror daraxti modeli, AHP (Analitik ierarxiya jarayoni), SWOT tahlil modeli, Monte-
Karlo simulyatsiyasi, “What-if” ssenariy tahlili, PERT tarmoq modeli va boshqalar. Qaror
daraxti modeli muqobil variantlarning oqibatlarini vizual ko‘rinishda baholash imkonini beradi
va noaniqlik ostida qaror qabul qilishda qo‘llaniladi. AHP modeli esa ko‘p mezonli qarorlar
qabul qilishda afzalliklarga ega bo‘lib, alternativalarni ierarxik tartibda taqqoslashga
asoslanadi.
Bugungi kunda loyiha boshqaruvida axborot texnologiyalari bilan integratsiyalashgan
qaror qabul qilish modellarining roli ortib bormoqda. Raqamli platformalar, masalan, MS
Project, Oracle Primavera, Jira, Trello kabi vositalar qarorlar asosida loyiha jadvalini tuzish,
resurslarni taqsimlash va risklarni boshqarishni soddalashtiradi. Shuningdek, sun’iy intellekt
asosida ishlaydigan qaror qabul qilish tizimlari — masalan, AI-Project Assistants — loyihalarda
tezkor va aniqlikni oshiruvchi vosita sifatida foydalanilmoqda.
Loyiha qarorlarini qabul qilishda risklarni baholash modeli ham muhim o‘rin tutadi.
Loyihani amalga oshirishda har bir qaror ma’lum xavflarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun
qaror qabul qilishda “Riskga asoslangan yondashuv” modeli qo‘llaniladi. Bu modelda har bir
qarorning ijobiy va salbiy oqibatlari ehtimolliklar asosida baholanadi va eng maqbul strategiya
tanlanadi. PESTLE tahlil orqali esa tashqi muhit — siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, texnologik,
huquqiy va ekologik omillar baholanadi.
Loyiha menejerining qaror qabul qilishdagi roli strategik ahamiyat kasb etadi. U nafaqat
texnik va iqtisodiy omillarni, balki inson resurslari, ijtimoiy ta’sirlar va manfaatdor tomonlar
o‘rtasidagi aloqalarni ham inobatga olgan holda qaror qabul qilishi lozim. Bu esa
multifunksional qaror qabul qilish modelidan foydalanishni taqozo etadi. Masalan, “Delphi”
107
usuli yordamida ekspertlar fikrini yig‘ish va muvozanatli qaror shakllantirish amaliyoti keng
tarqalgan.
Hozirgi vaqtda barqarorlik va ijtimoiy mas’uliyat tamoyillari asosida shakllangan qaror
qabul qilish modellariga ehtiyoj ortmoqda. “Triple Bottom Line” yondashuvi iqtisodiy, ekologik
va ijtimoiy natijalarni birgalikda baholab, loyihaning barqarorlik ko‘rsatkichlarini aniqlashda
muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bu model orqali loyihaning nafaqat moliyaviy natijalari, balki
jamiyat va tabiatga ta’siri ham qarorlar qabul qilishda inobatga olinadi.
Yana bir dolzarb yondashuv – “Agile Decision-Making” modeli bo‘lib, u loyihani qisqa
iteratsiyalar orqali boshqarish va har bir bosqichda vaziyatga mos qarorlar qabul qilishni
ta’minlaydi. Agile modeli o‘zgaruvchan sharoitda moslashuvchanlik, jamoa ishtiroki va tezkor
fikr almashinuvi orqali natijaga erishishni ko‘zlaydi. Bu ayniqsa IT, startap va innovatsion
loyihalarda samarali natija beradi.
Qaror qabul qilish modellarini qo‘llashda inson omili — menejerlarning tajribasi,
etakchilik qobiliyati, shaxsiy qarashlari va etika mezonlari muhim o‘rin egallaydi. Buning uchun
soft skills (yumshoq ko‘nikmalar), masalan, muloqot, murosaga kelish, stressga chidamlilik,
liderlik sifatlari qaror sifatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun, loyihalarda qarorlarni
faqat texnik yoki matematik modelga asoslash yetarli emas, balki ijtimoiy-psixologik omillarni
ham tahlil qilish zarur.
Ilmiy yondashuvlar asosida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, loyiha
muvaffaqiyatining 60 foizdan ortig‘i to‘g‘ri va vaqtida qabul qilingan qarorlarga bog‘liq.
Shunday ekan, samarali qaror qabul qilish modellari yordamida resurslardan oqilona
foydalanish, loyihani belgilangan muddatda yakunlash va manfaatdor tomonlar ehtiyojini
qondirish mumkin bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida loyiha boshqaruvini zamonaviy va kompleks
tizimga aylantiradi.
Xulosa qilib aytganda, loyiha boshqaruvida qaror qabul qilish modellarining to‘g‘ri
tanlanishi va amaliyotda qo‘llanilishi loyiha natijadorligini belgilab beradi. Har bir loyiha o‘ziga
xos xususiyatlarga ega bo‘lganligi sababli, qaror modellarini tanlashda holatga mos va tahliliy
yondashuv talab etiladi. Qarorlar qabul qilishda kombinatsiyalangan (hybrid)
yondashuvlardan, sun’iy intellekt yordamidan va ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarga asoslangan
indikatorlardan foydalanish — zamonaviy loyiha boshqaruvi samaradorligining kalitidir.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
PMBOK® Guide –
A Guide to the Project Management Body of Knowledge
. 7th Edition.
Project Management Institute (PMI), 2021.
2.
Kerzner, H. (2022).
Project Management: A Systems Approach to Planning, Scheduling, and
Controlling
. 13th Edition. John Wiley & Sons.
3.
Saaty, T.L. (2008).
Decision Making with the Analytic Hierarchy Process
. International
Journal of Services Sciences.
4.
Schwalbe, K. (2021).
Information Technology Project Management
. 9th Edition. Cengage
Learning.
5.
Tashkent State University of Economics (2023).
Loyiha boshqaruvi asoslari
. O‘quv
qo‘llanma. Toshkent.
108
6.
OECD (2021).
Effective Decision-Making for Project Management in the Public Sector
. OECD
Publishing.
7.
Turner, J.R. (2008).
Handbook of Project-Based Management
. McGraw-Hill.
8.
Thiry, M. (2010).
Value Management Practice
. Project Management Institute.
9.
O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi (2022).
Innovatsion loyihalarda
qaror qabul qilish usullari
. Metodik qo‘llanma.
10.
Lock, D. (2020).
Project Management
. 11th Edition. Gower Publishing.
