115
BINO VA INSHOATLARDA ENERGIYA SAMARADORLIGINI TA’MINLASH
ISTIQBOLLARI (BUDJET TASHKILOTLARI MISOLIDA)
Sapayev Ulug’bek Umarbek o’g’li
O’zbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi2-kurs tinglovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16957792
Bino va inshootlarda energiya samaradorligini ta’minlash masalasi bugungi kunda global
miqyosda eng muhim ekologik va iqtisodiy muammolardan biri sifatida e’tirof etilmoqda.
Xususan, davlat budjeti hisobidan moliyalashtiriladigan tashkilotlarda energiya resurslaridan
oqilona foydalanish nafaqat moliyaviy tejamkorlik, balki barqaror rivojlanishning zaruriy
omilidir. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, energiyaning eng katta iste’molchisi bu — qurilish
sohasi va bino-inshootlar tizimidir.
Ma’lumotlarga ko‘ra, dunyo bo‘yicha energiyaning 40% dan ortig‘i turli xil bino va
inshootlarda iste’mol qilinadi (IEA, 2022). Yana bir muhim fakt: ushbu sektordagi energiya
iste’moli global issiqxona gazlari chiqindilarining qariyb 36%
ini tashkil etadi, bu esa ushbu
sohada energiyani tejovchi choralarning joriy etilishini ekologik nuqtai nazardan ham
muhimlashtiradi.
O‘zbekiston sharoitida vaziyat qanday? Mavjud statistik ma’lumotlarga ko‘ra,
mamlakatda kommunal xizmatlar, maktablar, kasalxonalar, hokimlik binolari va boshqa davlat
obyektlari orqali umumiy elektr energiyasi iste’molining 25–30% i amalga oshiriladi. 2023-yil
Energetika vazirligi tomonidan o‘tkazilgan monitoring natijalariga ko‘ra, har bir o‘rtacha
byudjet tashkilotida yiliga 25–35 million so‘m atrofida energiya isrofi kuzatilgan. O‘zbekiston
bo‘ylab 20 mingdan ortiq budjet tashkiloti mavjudligini inobatga olsak, bu yillik 600 milliard
so‘mgacha bo‘lgan mablag‘ning befoyda sarflanayotganini anglatadi.
Isrofgarchilikning asosiy sabablari quyidagilar:
1.
Qurilishda eski sovet davridagi issiqlik izolatsiyasiga ega bo‘lmagan materiallardan
foydalanilgan.
2.
Elektr yoritish tizimlarining 70% dan ortig‘i halogen yoki lyuminestsent lampalardan
iborat.
3.
Markazlashmagan isitish tizimlari texnik jihatdan eskirgan, ular 45% gacha energiya
yo‘qotadi.
4.
Energiya iste’moli ustidan nazoratni amalga oshiruvchi “aqlli” tizimlarning yo‘qligi.
Hozirda energiya samaradorligini oshirish uchun quyidagi texnologik va boshqaruv
choralarini qo‘llash mumkin:
1.
LED texnologiyalar: An’anaviy yoritish tizimlarini LED lampalar bilan almashtirish orqali
elektr sarfini 60–80% gacha kamaytirish mumkin. Misol uchun, bir dona eski
lyuminestsent lampa o‘rniga LED o‘rnatish orqali yiliga o‘rtacha 45 kVt/soat energiya
tejaladi.
2.
Issiqlik izolatsiyasi: Devor, deraza va tom qismlarini zamonaviy izolyatsion materiallar
bilan qoplash orqali sovuq fasllarda 40–50% gacha issiqlik energiyasi tejash mumkin.
O‘zbekiston iqlimi uchun bu juda muhim, chunki qishda isitishga ketadigan energiya
umumiy sarfning yarmidan ko‘pini tashkil etadi.
3.
Quyosh panellari va muqobil energiya: 2023-yil holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda 300 ga
yaqin davlat tashkilotida quyosh panellari o‘rnatilgan. Bu tashkilotlar elektr
116
energiyasining o‘rtacha 20–30% ini mustaqil ravishda ishlab chiqarmoqda. Masalan,
Toshkent viloyatidagi bir maktab yiliga 12 million so‘mlik elektr ishlab chiqarmoqda.
4.
Aqlli energiya monitoringi: Energiya iste’molini real vaqt rejimida kuzatish va boshqarish
imkonini beruvchi tizimlar (smart metering) joriy qilinayotgani energiya nazoratida
inqilobiy yondashuv bo‘lib, ushbu tizim yordamida o‘rtacha 10–15% qo‘shimcha
energiya tejashga erishilmoqda.
Hozirgi kunda O‘zbekiston hukumati energiya samaradorligi yo‘nalishida faol siyosat olib
bormoqda. 2022-yilda “Energiya samaradorligi to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi. 2023-yil PQ-
256-sonli Prezident qaroriga muvofiq, yangi qurilayotgan barcha davlat obyektlari energiyani
tejovchi texnologiyalar asosida loyihalashtirilishi shart etib belgilandi. Bu bilan 2025-yilgacha
davlat byudjetida kamida 1,5 trillion so‘mlik energiya tejash ko‘zda tutilgan.
Xorijiy tajriba ham muhim o‘rnak bo‘la oladi:
1.
Germaniyada davlat binolarining 80% dan ortig‘i “passiv uy” texnologiyasiga o‘tgan, bu
esa yiliga 70% energiya tejalishini ta’minlaydi.
2.
Xitoy
2025-yilgacha barcha davlat obyektlariga aqlli nazorat tizimlarini joriy etishni
rejalashtirgan.
3.
Qozog‘iston 2021-yildan beri yangi davlat obyektlarini faqat energiya samarador
loyihalar asosida qurishga ruxsat bermoqda.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, quyidagi istiqbollar muhim:
1.
Har bir budjet tashkilotida energiya auditi o‘tkazilishi va energiya tejamkorlik darajasi
aniqlanishi kerak.
2.
Tejamkor texnologiyalarga o‘tish xarajatlari davlat-xususiy sheriklik asosida amalga
oshirilsa, bu ham moliyaviy, ham texnik jihatdan samarali bo‘ladi.
3.
Energiya samaradorlik darajasi bo‘yicha sertifikatlash tizimi joriy qilinishi kerak. Bu
rag‘batlantiruvchi va nazorat mexanizmi sifatida xizmat qiladi.
Xulosa qilib aytganda, bino va inshootlarda, ayniqsa budjet tashkilotlari misolida energiya
samaradorligini oshirish nafaqat tejamkorlik, balki ekologik xavfsizlik, barqaror iqtisodiy o‘sish
va davlat moliyasini maqbullashtirish uchun ham zarur. Tejamkor texnologiyalarni joriy etish
orqali O‘zbekiston har yili yuzlab milliard so‘m mablag‘ni tejab qolishi, qolaversa, xalqaro
ekologik majburiyatlarini samarali bajarishi mumkin bo‘ladi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, energiya samaradorligini ta’minlash masalasi faqat bino-
inshootlarning texnik holatiga bog‘liq emas. Bu masala ko‘p jihatdan inson omiliga, boshqaruv
madaniyatiga va qaror qabul qilish mexanizmlariga ham bog‘liqdir. Budjet tashkilotlarida
energiya tejashga e’tibor yetarli emasligi ko‘p hollarda boshqaruvchilar va xodimlar orasida
ushbu mavzu bo‘yicha bilim yetishmasligidan dalolat beradi. 2023-yilda O‘zbekiston
Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan olib borilgan sotsiologik
so‘rovnomada ishtirok etgan 1 200 nafar budjet tashkiloti xodimlaridan faqatgina 18% i
energiya samaradorligi bo‘yicha yetarli bilimga ega ekanligini bildirgan. Bu esa, ta’lim va
malaka oshirish dasturlarining yetishmasligi yoki sustligini ko‘rsatadi.
Yana bir muhim masala – moliyaviy rag‘batlantirish va sanksiyalar tizimining mavjud
emasligidir. Masalan, energiyani isrof qilgan tashkilotlar bugungi kunga qadar hech qanday
moliyaviy javobgarlikka tortilmaydi, aksincha, sarf ko‘paygani sayin keyingi yillardagi
budjetdan ajratiladigan mablag‘ hajmi ham ortib boradi. Bu holat samaradorlikka emas,
iste’mol hajmiga asoslangan moliyaviy rejalashtirish tizimini shakllantiradi. Xalqaro tajriba esa
117
mutlaqo boshqa yo‘lni tavsiya qiladi. Jumladan, Shvetsiyada davlat tashkilotlarining energiya
iste’moli yildan-yilga kamaytirib borilishi nazorat qilinadi. Belgilangan me’yordan oshgan
taqdirda esa byudjet ajratmasi kamaytiriladi yoki kompensatsiya tizimi joriy etiladi. Bu orqali
har bir tashkilot boshlig‘i energiya tejamkorligi uchun shaxsan mas’ul bo‘ladi.
O‘zbekistonda ushbu yondashuv bosqichma-bosqich tatbiq etilmoqda. 2022-yilda
energiya samaradorligi darajasini hisoblash va hisobot berish mexanizmlarini joriy etuvchi
“ENKO” (Energiyani Nazorat Qilish Onlayn) loyihasi sinov tariqasida 50 ta davlat tashkilotida
joriy etildi. Ushbu tizim yordamida har bir binoning yillik energiya sarfi real vaqt rejimida
monitoring qilinmoqda. Dastlabki natijalarga ko‘ra, ushbu tizim joriy etilgan obyektlarda
o‘rtacha 12–17% energiya tejashga erishilgan. Bu tizimning bosqichma-bosqich butun
mamlakat bo‘ylab joriy etilishi kutilmoqda.
Shuningdek, energiya samaradorligini oshirish bo‘yicha davlat-xususiy sheriklik (DXSh)
asosida ham loyihalar amalga oshirilmoqda. Masalan, 2024-yil boshida Toshkent shahridagi 25
ta maktabda LED yoritish tizimi va quyosh panellari o‘rnatilishi uchun mahalliy xususiy
kompaniya bilan 10 yillik shartnoma tuzildi. Kompaniya dastlabki investitsiyani amalga
oshiradi, so‘ngra tejab qolinayotgan mablag‘dan ma’lum foiz asosida xarajatlarini qoplab oladi.
Bu mexanizm davlat budjeti uchun yuk bo‘lmasdan, modernizatsiyani amalga oshirish imkonini
beradi.
Bundan tashqari, jamoatchilik nazorati va xabardorlik darajasini oshirish ham muhim
ahamiyatga ega. Masalan, 2023-yilda Energetika vazirligi tomonidan o‘tkazilgan “Energiya
tejash haftaligi” doirasida 300 mingdan ortiq maktab o‘quvchilari va davlat xodimlari uchun
seminar va amaliy mashg‘ulotlar tashkil etilgan. Ushbu tadbirlar natijasida 1 oy ichida
ishtirokchi tashkilotlarda 6% energiya tejash kuzatilgan. Bu inson omilining qanchalik muhim
ekanligini yaqqol isbotlaydi.
Xalqaro tashkilotlar ham O‘zbekistondagi energiya samaradorligi bo‘yicha islohotlarni
qo‘llab-quvvatlamoqda. Jumladan, BMT Taraqqiyot Dasturi (UNDP) hamda Yevropa Ittifoqi
tomonidan 2023–2025 yillar uchun
“
Yashil byudjet sektor
”
dasturi tasdiqlangan. Bu loyiha
doirasida 1000 dan ortiq budjet tashkilotida energiya auditi, modernizatsiya loyihalari va
xodimlar uchun treninglar o‘tkaziladi. Dasturga ko‘ra, 3 yil ichida kamida 300 milliard so‘m
mablag‘ tejab qolish rejalashtirilgan.
Energiya samaradorligini oshirish faqatgina iqtisodiy samaradorlik emas, balki ekologik
barqarorlik masalasi hamdir. Har yili ortiqcha sarflanayotgan energiya natijasida atmosferaga
qo‘shimcha issiqxona gazlari chiqadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, har bir kilovatt-soat elektr
energiyasi ishlab chiqarilishi natijasida 0.8 kg CO
₂
chiqadi. Demak, 1 ta tashkilot tomonidan 100
ming kVt/soat energiya tejab qolinsa, bu atrof-muhitga 80 tonna CO₂ chiqishini oldini oladi.
Xulosa qilib aytganda, bino va inshootlarda, ayniqsa budjet tashkilotlarida energiya
samaradorligini ta’minlash bugungi kunning strategik masalalaridan biridir. Raqamlar va
amaliy misollar shuni ko‘rsatadiki, bu boradagi har bir chora o‘zini oqlaydi: tejash borasidagi 1
so‘mlik sarmoya kamida 3–5 so‘mlik foyda keltiradi. Shu sababli, O‘zbekiston sharoitida ham
bu masalaga chuqur, tizimli va qat’iy yondashuv zarur. Tejamkor texnologiyalarni joriy etish
orqali mamlakatimiz nafaqat iqtisodiy barqarorlikka, balki ekologik xavfsizlik va energetik
mustaqillikka ham erishishi mumkin.
118
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-447-sonli Qarori. “Energiya samaradorligini
oshirish va energiya tejamkorligini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”. Toshkent, 2019.
2.
Energetika vazirligi. “O‘zbekiston Respublikasida energiya samaradorligini oshirish
strategiyasi”. Toshkent, 2021.
3.
Jahon Banki. “Energy Efficiency in Public Buildings: A Guide for Policymakers”.
Washington, D.C., 2020.
4.
Xalqaro Energetika Agentligi (IEA). “Energy Efficiency 2022: Analysis and Outlook”. Paris,
2022.
5.
BMT Taraqqiyot Dasturi (UNDP). “Sustainable Energy Solutions for Public Institutions”.
New York, 2021.
6.
Karimov, S. “Bino va inshootlarda energiya samaradorligini oshirish usullari”. Toshkent:
Ilmiy nashrlar, 2020.
7.
Nurmatov, A. “Energiyani tejash texnologiyalari va ekologik barqarorlik”. Toshkent: Fan
va texnika, 2022.
8.
Rasulov, M. “Zamonaviy energiya tejash tizimlari”. Toshkent, 2021.
9.
Xalqaro barqaror energiya markazi. “Public Sector Energy Efficiency Best Practices”.
London, 2023.
10.
Mirzaev, T. “Davlat muassasalarida energiya boshqaruvi va samaradorlikni oshirish”.
Toshkent, 2022.
