137
UY-JOY QURILISHNI “YASHIL” KREDITLASH BO’YICHA XALQARO TAJRIBA
VA IQLIM SHAROITIGA MOSLASHISH MASALALARI
Ergashev Ulug’bek Axmadillayevich
O’zbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi 2-kurs tinglovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16957966
So‘nggi yillarda global iqlim o‘zgarishlari, energiya resurslarining cheklanishi va ekologik
muammolarning kuchayishi fonida turar-joy qurilishida barqarorlik va energiya tejamkorlik
tamoyillariga asoslangan moliyalashtirish mexanizmlariga talab keskin ortdi. Bu jarayonda
“yashil” kreditlash tizimi muhim moliyaviy vosita sifatida shakllanib, xalqaro miqyosda keng
qo‘llanilmoqda. “Yashil” kreditlar — bu ekologik toza, energiya samarador va uglerod
chiqindilarini kamaytirishga yo‘naltirilgan loyihalarni moliyalashtirishga mo‘ljallangan
imtiyozli moliya instrumentlaridir. Ular nafaqat qurilish sohasining ekologik ta’sirini
kamaytiradi, balki uy-joy egalarining uzoq muddatli xarajatlarini qisqartirish, yashash sifatini
oshirish va energiya mustaqilligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Xalqaro amaliyotda yashil kreditlash dasturlarini rivojlantirish bo‘yicha ko‘plab ilg‘or
tajribalar mavjud. Masalan, Germaniyada KfW banki tomonidan energiya tejamkor uy-joy
qurilishini rag‘batlantirish uchun past foizli kreditlar va grantlar taqdim etiladi. Ushbu
dasturlar orqali yangi uy-joy loyihalari kamida 20-30 foiz energiya tejamkorlik darajasiga ega
bo‘lishi talab qilinadi. AQShda esa “Energy Efficient Mortgage” (EEM) dasturi orqali ipoteka
kreditlari shunday shartlar bilan beriladiki, xaridorlar energiya samarador texnologiyalarni
qo‘llagan uylar uchun qo‘shimcha moliyaviy yuklamasiz qarz olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Yaponiya, Janubiy Koreya, Kanada va Avstraliya kabi davlatlarda ham energiya samarador uy-
joy qurilishini moliyalashtirish bo‘yicha alohida kredit liniyalari joriy qilingan.
Bunday kredit tizimlarining muvaffaqiyatli ishlashi uchun bir nechta asosiy omillar
muhim ahamiyat kasb etadi. Birinchidan, davlat tomonidan huquqiy va institutsional
asoslarning yaratilishi. Yashil qurilishga doir milliy standartlar, sertifikatlash tizimlari va
nazorat mexanizmlari kredit berish jarayonining asosiy tayanchini tashkil etadi. Ikkinchidan,
moliya institutlarining ushbu yo‘nalishga jalb qilinishi uchun soliq imtiyozlari, subsidiyalar va
boshqa rag‘batlantirish choralarini qo‘llash talab etiladi. Uchinchidan, aholining ekologik ongini
oshirish va yashil texnologiyalarning iqtisodiy foydasini tushuntirish bo‘yicha keng ko‘lamli
axborot-targ‘ibot kampaniyalarini tashkil etish zarur.
O‘zbekiston sharoitida yashil kreditlashni rivojlantirish, bir tomondan, iqlim
o‘zgarishlariga moslashish strategiyasining tarkibiy qismi sifatida, ikkinchi tomondan, qurilish
sohasining modernizatsiyasi va energiya xavfsizligini ta’minlash vositasi sifatida qaralishi
mumkin. Respublikamizda yil davomida quyosh nurlanishi darajasi yuqori bo‘lib, bu
fotoelektrik panellar, quyosh suv isitgichlari va boshqa quyosh energiyasi asosidagi
texnologiyalarni keng joriy etish imkonini beradi. Qishda esa energiya tejamkor isitish
tizimlarini qo‘llash, issiqlik izolyatsiyasi va zamonaviy deraza-eshik konstruksiyalaridan
foydalanish hisobiga energiya sarfini kamaytirish mumkin.
Yashil kreditlash mexanizmini O‘zbekistonda joriy etishda xalqaro moliya institutlari
bilan hamkorlik alohida ahamiyat kasb etadi. Xususan, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki va
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki bilan hamkorlikda imtiyozli kredit liniyalari yaratish
138
orqali qurilish kompaniyalarini energiya samarador texnologiyalarni qo‘llashga
rag‘batlantirish mumkin. Bundan tashqari, tijorat banklari uchun “yashil” kreditlar bo‘yicha
qayta moliyalashtirish stavkasini pasaytirish, davlat kafolatlarini taqdim etish va sug‘urta
mexanizmlarini joriy etish kredit xavfini kamaytiradi.
Uy-joy qurilishida yashil kreditlashning ijtimoiy-iqtisodiy foydalari ko‘p qirrali.
Birinchidan, energiya sarfining qisqarishi aholining uy-joy kommunal xarajatlarini
kamaytiradi. Ikkinchidan, ichki energiya resurslariga bo‘lgan talab pasayadi, bu esa milliy
energetika tizimiga tushadigan yukni yengillashtiradi. Uchinchidan, ekologik toza qurilish
materiallari va texnologiyalarni qo‘llash orqali havoga chiqariladigan issiqxona gazlari miqdori
kamayadi, bu esa global iqlim o‘zgarishining salbiy oqibatlarini yumshatishga xizmat qiladi.
To‘rtinchidan, yashil qurilish sohasi yangi ish o‘rinlarini yaratadi va qurilish bozorida
raqobatbardoshlikni oshiradi.
Shuningdek, yashil kreditlash mexanizmini muvaffaqiyatli joriy etish uchun bir qator
shart-sharoitlarni yaratish lozim. Bular qatoriga energiya samaradorligi bo‘yicha texnik
reglamentlarni ishlab chiqish va majburiy sertifikatlash tizimini joriy etish; qurilish sohasidagi
mutaxassislar va bank xodimlari uchun maxsus trening dasturlarini yo‘lga qo‘yish; uy-joy
bozorida yashil loyihalarga nisbatan talabni oshirish uchun ipoteka stavkalarini
differensiallash kiradi. Shuningdek, yashil texnologiyalarni ishlab chiqaruvchi mahalliy
korxonalarni qo‘llab-quvvatlash orqali importga qaramlikni kamaytirish ham strategik
ahamiyatga ega.
Umuman olganda, yashil kreditlash O‘zbekistonning uzoq muddatli barqaror rivojlanish
strategiyasida muhim o‘rin egallashi mumkin. Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, energiya
samarador uy-joy qurilishiga qaratilgan moliyaviy mexanizmlar nafaqat ekologik foyda
keltiradi, balki iqtisodiy va ijtimoiy farovonlikni oshiradi. Yashil kreditlash tizimini bosqichma-
bosqich joriy etish orqali O‘zbekiston nafaqat iqlim o‘zgarishlariga moslashishi, balki ichki
energiya bozorida barqarorlikka erishishi, ekologik xavfsizlikni ta’minlashi va xalqaro ekologik
majburiyatlarini bajarishi mumkin.
Yashil kreditlashning xalqaro tajribasidan yana bir muhim jihat shuki, ko‘plab
mamlakatlarda bunday moliyalashtirish tizimi majburiy ekologik sertifikatlash va energiya
samaradorligi standartlari bilan bevosita bog‘liq. Masalan, Yevropa Ittifoqida “Nearly Zero-
Energy Buildings” (deyarli nol energiya sarfli binolar) konsepsiyasiga mos keladigan uy-joylar
uchun eng past foizli kreditlar va davlat grantlari taqdim etiladi. Bu tizim orqali yangi
qurilishlarning kamida 20-30 yillik ekspluatatsiya davrida energiya xarajatlarini minimal
darajaga tushirish maqsad qilinadi. Xuddi shunday, Kanada va Avstraliyada “Green Star” va
“LEED” sertifikatlariga ega loyihalar davlat tomonidan alohida imtiyozlar bilan
rag‘batlantiriladi.
O‘zbekiston sharoitida ham xalqaro sertifikatlash tizimlarini bosqichma-bosqich
moslashtirish va milliy standartlarni joriy etish muhim. Bunda “O‘zstandart” agentligi, Qurilish
va uy-joy kommunal xo‘jaligi vazirligi hamda tijorat banklari o‘rtasida uzviy hamkorlik
mexanizmini yaratish talab etiladi. Sertifikatlash jarayoni nafaqat qurilish kompaniyalarining
ekologik mas’uliyatini oshiradi, balki banklar uchun ham kreditlashda xavflarni aniq baholash
imkonini beradi. Shu yo‘l bilan kredit portfeli sifatini oshirish, qarzdorlik xavfini kamaytirish
va uzoq muddatli iqtisodiy samaradorlikka erishish mumkin.
139
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qurilish sohasida energiya samaradorligini
oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–4512-son Qarori. – Toshkent, 2019.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yashil iqtisodiyotga o‘tish strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF–6269-son Farmoni. – Toshkent, 2021.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Energiya tejamkor uy-joy qurilishini
rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 709-son Qarori. – Toshkent,
2022.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Qurilish va uy-joy kommunal xo‘jaligi vazirligi. “Energiyani
tejovchi qurilish texnologiyalari bo‘yicha metodik qo‘llanma”. – Toshkent, 2020.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. “Yashil kreditlash amaliyoti bo‘yicha
tavsiyalar”. – Toshkent, 2023.
6.
Jahon banki.
Green Building Finance: Global Trends and Opportunities
. – Washington, 2021.
7.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD).
Green Economy Financing Facility (GEFF)
Annual Report
. – London, 2022.
8.
Osiyo taraqqiyot banki (ADB).
Energy Efficiency and Sustainable Housing: Best Practices in
Asia
. – Manila, 2020.
9.
United Nations Environment Programme (UNEP).
Global Status Report for Buildings and
Construction
. – Nairobi, 2021.
10.
International Finance Corporation (IFC).
Green Mortgage Market Development
. –
Washington, 2022.
11.
KfW Development Bank.
Energy-Efficient Construction and Refurbishment Programmes
. –
Frankfurt, 2021.
12.
U.S. Department of Energy.
Energy Efficient Mortgage Program Guidelines
. – Washington,
2020.
