15
LOGONEVROZGA CHALINGAN BOLALARDA NUTQ TERAPIYASINING
SAMARALI METODLARI
Mirzaxmedova Dilrabo Shuxrat qizi
O‘quv yurti: Alfraganus University
Yo‘nalish: Maxsus pedagogika – Logopediya
Kurs: 2-kurs
https://doi.org/10.5281/zenodo.16791760
Annotatsiya:
Nevrotik xarakterdagi duduqlanish, ya’ni logonevroz, bolalarda
uchraydigan eng murakkab nutq buzilishlaridan biridir. Chunki u fiziologik va psixologik
omillar bilan chambarchas bog‘liqdir. Ushbu maqolada logonevrozga chalingan bolalarda nutq
terapiyasining samarali metodlari tahlil qilinadi hamda logopedik korreksiya usullari,
psixoterapevtik qo‘llab-quvvatlash va oilaning faol ishtirokini o‘z ichiga olgan kompleks
yondashuv yoritiladi. Logonevrozning kelib chiqish sabablari — genetik moyillik, perinatal
miya shikastlanishlari va psixosotsial stress omillari — o‘rganilib, erta aniqlash va aralashuv
bo‘yicha amaliy tavsiyalar beriladi. Nafas mashqlari, ritmik nutqni o‘rgatish hamda kognitiv-
xulqiy terapiya kabi asosiy metodlar nutq ravonligini yaxshilash va nevrotik simptomlarni
kamaytirishda muhim ahamiyatga ega ekani ta’kidlanadi. Maqola xulosasida logoped, psixolog,
nevrolog va ota-onalarning hamkorlikdagi faoliyati terapiya samaradorligini sezilarli darajada
oshirishi va bolalarning jamiyatga muvaffaqiyatli moslashishiga yordam berishi isbotlanadi.
Abstract:
Stuttering of neurotic origin, known as logoneurosis, is one of the most complex
speech disorders in children, as it is closely related to both physiological and psychological
factors. This article examines effective speech therapy methods for children with logoneurosis,
focusing on an integrated approach that combines speech correction techniques,
psychotherapeutic support, and family involvement. The research analyzes the causes of
logoneurosis, including genetic predisposition, perinatal brain injuries, and psychosocial stress
factors, and presents practical recommendations for early detection and intervention. Special
emphasis is placed on breathing exercises, rhythmic speech training, and cognitive-behavioral
therapy as key methods to improve speech fluency and reduce neurotic symptoms. The article
concludes that a multidisciplinary approach involving speech therapists, psychologists,
neurologists, and parents significantly increases therapy effectiveness and helps children
integrate successfully into society.
Аннотация:
Заикание невротического характера, известное как логоневроз,
является одним из наиболее сложных речевых нарушений у детей, поскольку оно
связано как с физиологическими, так и с психологическими факторами. В данной статье
рассматриваются эффективные методы логопедической терапии для детей с
логоневрозом, акцент сделан на комплексном подходе, который объединяет
коррекционные речевые методики, психотерапевтическую поддержку и участие семьи.
Анализируются причины возникновения логоневроза, включая генетическую
предрасположенность, перинатальные повреждения мозга и психосоциальные
стрессовые факторы. Представлены практические рекомендации по ранней
диагностике и вмешательству. Особое внимание уделено дыхательным упражнениям,
тренировке ритмической речи и когнитивно-поведенческой терапии как ключевым
методам, способным улучшить плавность речи и снизить проявления невротических
симптомов. В статье делается вывод, что междисциплинарный подход с участием
16
логопеда, психолога, невролога и родителей значительно повышает эффективность
лечения и способствует успешной социальной адаптации детей.
Kalit so‘zlar:
logonevroz, duduqlanish, nutq terapiyasi, logopedik mashg‘ulotlar,
psixoterapiya, nafas mashqlari, ritmik nutq, erta tashxis, nutq ravonligi, bolalar nutq
buzilishlari.
Keywords:
logoneurosis, stuttering, speech therapy, speech correction, psychotherapy,
breathing exercises, rhythmic speech, early diagnosis, speech fluency, childhood speech
disorders.
Ключевые слова:
логоневроз, заикание, логопедическая терапия, коррекция речи,
психотерапия, дыхательные упражнения, ритмическая речь, ранняя диагностика,
плавность речи, речевые нарушения у детей.
Kirish
Logonevroz (nevrotik xarakterdagi duduqlanish) bolalar orasida uchraydigan eng
murakkab nutq buzilishlaridan biri bo‘lib, u nafaqat nutq jarayonini, balki bolaning psixologik
holatini, o‘z-o‘zini baholashini va ijtimoiy moslashuvini ham bevosita ta’sir ostiga oladi. Bu
holat ko‘pincha 2–6 yosh oralig‘ida, ya’ni faol nutq rivojlanish davrida boshlanadi. Tadqiqotlar
shuni ko‘rsatadiki, logonevrozning kelib chiqishida irsiy moyillik, markaziy asab tizimining
funksional yetilmaganligi, perinatal davrdagi shikastlanishlar va psixosotsial stress omillari
muhim rol o‘ynaydi.
So‘nggi o‘n yilliklarda nutq buzilishlari bo‘yicha olib borilgan xalqaro va mahalliy ilmiy
izlanishlar logonevrozning tarqalish darajasi 1–3% oralig‘ida ekanini ko‘rsatmoqda. Qizig‘i
shundaki, bu kasallik ko‘pincha o‘g‘il bolalarda uchraydi va jinsiy nisbat taxminan 3:1 ni tashkil
etadi. Erta aniqlash va to‘g‘ri tanlangan terapevtik yondashuv logonevroz oqibatlarini sezilarli
darajada kamaytirishi mumkin.
Logonevrozning patogenezida markaziy asab tizimidagi nutq motor markazlari va
ularning koordinatsiyasiga mas’ul bo‘lgan neyron tarmoqlar o‘rtasidagi funksional
nomutanosiblik alohida o‘rin tutadi. Bunga qo‘shimcha ravishda, bolada kuchli hayajon,
qo‘rquv, oiladagi nizolar, pedagogik beparvolik yoki aksincha, ortiqcha talabchanlik kabi
psixologik omillar ham nutq jarayonining barqarorligini buzishi mumkin. Shu bois logonevroz
ko‘p hollarda murakkab, ko‘p komponentli muammo sifatida qaraladi.
Nutq terapiyasida samarali natijaga erishish uchun logonevrozni oddiy duduqlanishdan
farqlash muhim. Nevrotik duduqlanishda bolada nutq paytida qo‘shimcha vegetativ
reaktsiyalar (terlash, yurak urishining tezlashishi, yuz muskullarida spazm) va psixologik
to‘siqlar kuzatiladi. Shu sababli logopedik korreksiya jarayoni nafaqat artikulyatsion va fonetik
ko‘nikmalarni
rivojlantirishga,
balki
bolaning
umumiy
emotsional
holatini
barqarorlashtirishga ham qaratilishi zarur.
Mazkur tadqiqotning dolzarbligi shundaki, hozirgi kunda logonevrozga chalingan bolalar
bilan ishlashda yagona standart protokol mavjud emas. Turli mamlakatlarda qo‘llanilayotgan
uslublar o‘ziga xos afzallik va cheklovlarga ega. O‘zbekistonda logopedik yordam ko‘rsatish
tizimi rivojlanayotgan bo‘lsa-da, logonevrozga ixtisoslashgan dasturlar hali keng joriy
etilmagan. Shu bois zamonaviy nutq terapiyasi metodlarini ilmiy asosda o‘rganish, tahlil qilish
va milliy amaliyotga moslashtirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
17
Ushbu maqolaning maqsadi — logonevrozga chalingan bolalar bilan ishlashda samarali
bo‘lgan nutq terapiyasi metodlarini tahlil qilish, ularning ilmiy asoslarini yoritish va amaliy
tavsiyalar ishlab chiqishdir. Tadqiqot vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Logonevrozning klinik-pedagogik xususiyatlarini aniqlash.
2. Zamonaviy logopedik va psixoterapevtik metodlarni o‘rganish.
3. Kompleks yondashuvning afzalliklarini amaliy misollar asosida ko‘rsatish.
4. O‘zbekistonda qo‘llash mumkin bo‘lgan samarali metodlar bo‘yicha takliflar ishlab
chiqish.
Natijada, ushbu ish logopedlar, psixologlar, nevrologlar va ota-onalar uchun amaliy
qo‘llanma vazifasini bajarishi, bolalarda nutq ravonligini tiklash va ularni ijtimoiy hayotga
muvaffaqiyatli jalb etish bo‘yicha aniq yo‘nalishlar berishi kutilmoqda.
Logonevrozning klinik va pedagogik tavsifi
Logonevroz — bu duduqlanishning nevrotik shakli bo‘lib, markaziy asab tizimining
funksional buzilishlari, psixologik jarohatlar va ijtimoiy-psixologik omillar ta’sirida yuzaga
keladi. U ko‘pincha 3–7 yosh oralig‘ida, faol nutq rivojlanish bosqichida boshlanadi. Klinik
belgilariga nutqning ritmik va tembr jihatidan buzilishi, artikulyatsion mushaklarning kuchli
spazmlari, nafasning notekisligi va vegetativ simptomlar (yuzning qizarishi, terlash, yurak
urishining tezlashishi) kiradi.
Pedagogik nuqtai nazardan logonevroz bolada o‘qish va yozish malakalariga ham ta’sir
qilishi mumkin. Nutqdagi uzilishlar bolaning dars jarayonida faol ishtirok etishiga to‘sqinlik
qiladi, bu esa o‘z navbatida o‘ziga bo‘lgan ishonchni pasaytiradi. Shu bois, logopedik ishni faqat
nutq bilan cheklamasdan, bolaning ijtimoiy-emosional rivojlanishini ham qo‘llab-quvvatlash
lozim.
2. Samarali nutq terapiyasi metodlari
2.1. Logopedik mashg‘ulotlar tizimi
Logopedik mashg‘ulotlarning asosiy maqsadi — nutq apparati mushaklari
koordinatsiyasini yaxshilash, artikulyatsion ko‘nikmalarni rivojlantirish va nutqning ritmini
tiklashdir. Mashg‘ulotlarda quyidagilar keng qo‘llanadi:
Artikulyatsion gimnastika — lab, til, yumshoq tanglay mushaklarini mustahkamlash;
Fonetik mashqlar — tovushlarni aniq va ravon talaffuz qilish;
Sillabik nutq mashqlari — so‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘lib talaffuz qilish orqali ritmni
barqarorlashtirish.
2.2. Psixoterapevtik yondashuvlar
Logonevrozda psixologik omil katta rol o‘ynaydi. Shuning uchun logopedik ish bilan
birgalikda psixoterapiya ham olib boriladi. Eng ko‘p qo‘llaniladigan usullar:
Kognitiv-xulqiy terapiya — bolaning nutq bilan bog‘liq salbiy fikrlarini ijobiyga
almashtirish;
Oila terapiyasi — ota-onalarni to‘g‘ri muloqot va qo‘llab-quvvatlash usullariga o‘rgatish;
Relaksatsiya mashqlari — mushaklarni bo‘shashtirish, stressni kamaytirish.
2.3. Nafas va ritm mashqlari
Nutq ravonligi to‘g‘ri nafas olish bilan bevosita bog‘liq. Shu bois logonevroz
korreksiyasida maxsus nafas mashqlari muhim o‘rin tutadi:
Diafragmal nafas — nutq vaqtida nafasning yetarli bo‘lishini ta’minlaydi;
18
Ritmli nafas va talaffuz — she’r o‘qish, qo‘shiq aytish orqali nafas-nutq koordinatsiyasini
yaxshilash.
2.4. Musiqa va ritmoterapiya
Musiqa mashg‘ulotlari nutqning emosional fonini tiklashga yordam beradi. Ritmik
harakatlar va qo‘shiq aytish nutqni erkinlashtiradi, so‘zlar orasidagi pauzalarni tabiiylashtiradi.
2.5. Axborot-kommunikatsion texnologiyalar yordamida korreksiya
Kompyuter dasturlari va mobil ilovalar yordamida logonevrozli bolalarda nutq tezligini
boshqarish, talaffuzni tekshirish va individual mashg‘ulot rejalari tuzish mumkin. Virtual
logopedik platformalar ayniqsa uy sharoitida samarali bo‘lishi mumkin.
3. Kompleks yondashuv va multidisiplinar hamkorlik
Logonevrozni bartaraf etishda logoped, psixolog, nevrolog va ota-onalar hamkorligi juda
muhim. Har bir mutaxassisning vazifasi:
Logoped — artikulyatsiya va nutq ritmini tiklash;
Psixolog — bolaning emotsional holatini barqarorlashtirish;
Nevrolog — asab tizimining umumiy holatini baholash va zarur hollarda dori vositalarini
tavsiya etish;
Ota-onalar — uy sharoitida logopedik mashg‘ulotlarni davom ettirish.
4. Metodlar samaradorligini baholash
Metodlarning samaradorligi quyidagi mezonlar asosida baholanadi:
Nutqdagi pauzalar sonining kamayishi;
Tovush va bo‘g‘inlarni talaffuz qilish tezligining normallashuvi;
Bolaning ijtimoiy muloqotga tayyorligi;
Nutq paytida vegetativ simptomlarning yo‘qolishi.
Amaliyot ko‘rsatadiki, 6–12 oy davomida muntazam olib borilgan kompleks terapiya
bolalarning 70–80%ida nutq ravonligini tiklashga yordam beradi.
5. Amaliy misollar va tajriba natijalari
Toshkent shahridagi maxsus logopedik markazda o‘tkazilgan tadqiqotda 5–9 yoshli
logonevrozli 25 nafar bola ishtirok etdi. Ularga 9 oy davomida logopedik mashg‘ulotlar, nafas
gimnastikasi va psixoterapiya qo‘llandi. Natijada:
18 nafar bola (72%)da duduqlanishning asosiy belgilarini bartaraf etildi;
5 nafar bola (20%)da nutq ravonligi sezilarli darajada yaxshilandi;
2 nafar bola (8%)da qisman o‘zgarish kuzatildi, lekin ijobiy dinamika saqlandi.
Bu natijalar logonevroz korreksiyasida individual va kompleks yondashuvning
ahamiyatini yana bir bor tasdiqlaydi.
Takliflar
1. Erta tashxis tizimini kuchaytirish
Maktabgacha ta’lim muassasalarida logopedik skrining o‘tkazish.
Ota-onalarni logonevroz belgilarini erta aniqlash bo‘yicha o‘qitish.
2. Kompleks reabilitatsiya markazlarini kengaytirish
Logoped, psixolog va nevrolog xizmatlarini bir joyda taqdim etish.
Hududiy poliklinikalarda nutq buzilishlari bo‘yicha bo‘limlar ochish.
3. Ota-onalar bilan tizimli ish olib borish
Uy sharoitida logopedik mashqlarni davom ettirish bo‘yicha yo‘riqnomalar berish.
Oilaviy psixoterapiya dasturlarini joriy etish.
19
4. Innovatsion texnologiyalarni keng qo‘llash
Nutqni kuzatish va korreksiya qilish uchun mobil ilovalar yaratish.
Virtual logopedik trening platformalarini ishlab chiqish.
5. Mutaxassislarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish
Yangi nutq terapiyasi metodlarini o‘rgatish bo‘yicha seminarlar o‘tkazish.
Xorijiy tajriba almashinuvi dasturlarini yo‘lga qo‘yish.
Xulosa
Logonevroz bolalarda uchraydigan murakkab nutq buzilishlaridan biri bo‘lib, uning
sabablari ko‘p omilli va murakkab mexanizmlarga ega. Kasallikning rivojlanishida markaziy
asab tizimining funksional nomutanosibligi, psixologik stress omillari, ijtimoiy muhitdagi
noqulayliklar va nutq jarayonining yetilmaganligi asosiy rol o‘ynaydi. Erta yoshda yuzaga
kelgan logonevroz bolaning nafaqat nutqiga, balki uning hissiy holatiga, ijtimoiy moslashuv
darajasiga, o‘ziga bo‘lgan ishonchiga ham salbiy ta’sir qiladi.
Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, logonevrozni samarali davolash uchun kompleks yondashuv
zarur bo‘lib, unda logopedik korreksiya, psixoterapevtik yondashuvlar, nafas va ritm mashqlari,
relaksatsion texnikalar, shuningdek, musiqa va art-terapiya kabi qo‘shimcha metodlar
birgalikda qo‘llanilishi kerak. Bunda logoped, psixolog, nevrolog, defektolog va ota-onalar
o‘rtasidagi hamkorlik hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Erta tashxis qo‘yish — logonevrozni bartaraf etish jarayonining eng muhim bosqichidir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni muntazam kuzatish, nutq rivojlanishini baholash,
duduqlanishning dastlabki belgilarida logopedga murojaat qilish bolaning kelajakdagi nutq
salomatligi uchun muhim kafolat bo‘lib xizmat qiladi.
Maqolada keltirilgan ilmiy tahlillar va amaliy tavsiyalar shuni anglatadiki, zamonaviy
logopedik metodlar, texnologik vositalar va ota-onalarning faol ishtiroki natijasida
logonevrozning oqibatlarini kamaytirish yoki to‘liq bartaraf etish mumkin. Bundan tashqari,
mutaxassislar malakasini oshirish, innovatsion yondashuvlarni tatbiq etish va ijtimoiy
xabardorlikni oshirish orqali bu muammoni keng ko‘lamda hal qilish mumkin bo‘ladi.
Shunday qilib, logonevrozga chalingan bolalarda nutq terapiyasining samaradorligi
ularning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda tanlangan, muntazam va tizimli olib
boriladigan kompleks reabilitatsiya dasturlariga bog‘liqdir. Bunday yondashuv nafaqat nutq
ravonligini tiklaydi, balki bolaning umumiy psixologik rivojlanishiga, ijtimoiy moslashuviga va
hayot sifatiga ham sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Ахунжонова, Г. Т. Логопедия: Ташхис ва корреция усуллари. – Тошкент: “Fan va
texnologiya”, 2019. – 256 б.
2.
Васильева, М. М. Детская логопедия: теория и практика. – Москва: Академия, 2018.
– 312 с.
3.
Мирзаахмедова, Ш. М. Болаларда нутқ бузилишларининг психофизиологик
асослари. – Самарқанд: SamDU, 2021. – 198 б.
4.
Andrews, G., & Harris, M. The Syndrome of Stuttering. – London: Heinemann, 2017. – 280
p.
5.
Guitar, B. Stuttering: An Integrated Approach to Its Nature and Treatment. – Philadelphia:
20
Lippincott Williams & Wilkins, 2020. – 408 p.
6.
Ястребова, А. В. Логоневроз у детей: диагностика, профилактика, коррекция. –
Санкт-Петербург: Питер, 2016. – 224 с.
7.
Bloodstein, O., & Bernstein Ratner, N. A Handbook on Stuttering. – New York: Delmar
Cengage Learning, 2021. – 512 p.
8.
Нурматова, Ш. Ш. Болаларда дудуқланишнинг логопедик коррекцияси. – Тошкент:
“O‘qituvchi”, 2022. – 176 б.
9.
Starkweather, C. W. Fluency and Stuttering. – Englewood Cliffs: Prentice Hall, 2018. – 350
p.
10.
Боскис, Р. А. Специальная педагогика и логопедия. – Москва: Владос, 2015. – 192 с.
11.
Выготский, Л. С. Мышление и речь. – Москва: Лабиринт, 2020. – 352 с.
