18
INVESTITSION RISKLARNI ANIQLASH VA BARTARAF ETISHDA NAZORAT
TIZIMINING ZAMONAVIY YONDASHUVLARI
Hamidov Behzod Nemat o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi magistranti
bekhzodkhamidov@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15854346
Annotatsiya:
Mazkur maqolada investitsion risklarning mohiyati, ularning turlari hamda
bu xavflarni aniqlash va kamaytirishda zamonaviy nazorat tizimlarining o‘rni tahlil qilinadi.
Muallif sun’iy intellekt, raqamli monitoring, risk-reyting tizimlari va ERP/CRM kabi
texnologiyalar asosida ishlovchi nazorat mexanizmlarining samaradorligini ochib beradi.
Xalqaro tajriba, jumladan, OECD mamlakatlari, Xitoy va O‘zbekiston amaliyoti misolida ilg‘or
yondashuvlar o‘rganiladi. Maqolada investitsion xavflarni real vaqt rejimida aniqlash, baholash
va oldini olishda kompleks yondashuvlar zarurligi asoslab berilgan. Xulosa sifatida, innovatsion
nazorat texnologiyalarini keng joriy etish investitsiya muhitining barqarorligini va
sarmoyadorlar ishonchini oshirishga xizmat qilishi ta’kidlanadi.
Kalit soʻzlar:
investitsion risklar, nazorat tizimi, raqamli monitoring, sun’iy intellekt, risk-
reyting, ERP tizimi, investitsion xavf, xalqaro tajriba, sarmoyaviy muhit, investitsiya loyihasi
boshqaruvi, real vaqt nazorati, ESG mezonlari, investitsion xavfsizlik, blokcheyn texnologiyasi.
Kirish.
Globallashuv jarayonlari va iqtisodiyotning raqobatbardoshligi ortib borayotgan
hozirgi davrda investitsiyalarning rolini oshirish har bir davlatning ustuvor maqsadiga
aylangan. Investitsiyalar nafaqat iqtisodiy o‘sish omili, balki texnologik yangilanish, yangi ish
o‘rinlari yaratish va milliy iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash vositasi sifatida ham muhim
ahamiyat kasb etadi. Biroq, har qanday investitsion faoliyat o‘ziga xos noaniqliklar va
tavakkalchiliklar bilan bog‘liq bo‘lib, ular noto‘g‘ri boshqaruv yoki yetarli nazoratning yo‘qligi
sababli salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
XXI asr iqtisodiyoti keskin o‘zgaruvchanligi, siyosiy noaniqliklar va texnologik
innovatsiyalarning tez rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Bunday muhitda investitsiya faoliyati
murakkab va yuqori tavakkalchilik darajasiga ega jarayon sifatida namoyon bo‘ladi.
Investitsiyalar iqtisodiy o‘sish, zamonaviy texnologiyalar joriy etilishi, ishlab chiqarish
ko‘lamining kengayishi va ijtimoiy barqarorlik uchun zarur bo‘lsa-da, ular bilan bog‘liq xavf va
risklarni nazorat qilish ushbu jarayonning ajralmas qismidir. Aynan shu nuqtada investitsion
risklarni boshqarishda nazorat tizimlarining zamonaviy yondashuvlari dolzarb ahamiyat kasb
etadi.
1-jadval
Investitsion risklarning nazariy asoslari va turlari
19
Manba: Muallif ishlanmasi.
Investitsion risklar – bu sarmoya kiritish natijasida kutilgan daromadga erisha olmaslik
ehtimoli bilan bog‘liq salbiy holatlar yig‘indisidir. Bunday risklar investitsion qarorlarning
samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi hamda sarmoyaviy muhit barqarorligining muhim
indikatoridir. Investitsion faoliyatda uchraydigan xavflar turli omillarga bog‘liq bo‘lib, ularni
tizimlashtirish orqali risklarni baholash va ularni boshqarish mexanizmlari ishlab chiqiladi.
Investitsion risklar odatda bir nechta asosiy guruhlarga ajratiladi. Moliyaviy risklar
sarmoya kiritilgan aktivlarning qiymatiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi omillar bilan bog‘liq
bo‘lib, ular orasida kredit stavkalarining o‘zgarishi, valyuta kursining tebranishi va likvidlik
muammolari asosiy o‘rinni egallaydi. Bozor risklari esa talab va taklifdagi o‘zgarishlar,
raqobatchilar faoliyati, iste’molchilarning ehtiyojlari va xatti-harakatlarining o‘zgarishi bilan
bog‘liq. Bular investitsiya natijalarining bozordagi real holatga mos kelmasligiga olib keladi.
Shuningdek, huquqiy va siyosiy risklar qonunchilikdagi beqarorlik, tartibga soluvchi
organlar faoliyatidagi o‘zgarishlar va siyosiy barqarorlik darajasi bilan belgilanadi. Texnologik
risklar esa, asosan, ishlab chiqarish jarayonlarining texnik jihatdan eskirganligi, innovatsion
yechimlarga moslashuvdagi qiyinchiliklar va texnologik nosozliklar bilan bog‘liq. Ekologik va
ijtimoiy risklar esa, ESG (Environmental, Social, Governance) mezonlariga tayanib, atrof-
muhitga salbiy ta’sirlar, mahalliy aholi noroziligi va ijtimoiy qarama-qarshiliklar orqali
namoyon bo‘ladi.
Zamonaviy iqtisodiy sharoitda bunday risklarni aniqlash va bartaraf etishda klassik
yondashuvlar o‘rnini raqamli texnologiyalarga asoslangan tizimlashtirilgan va prediktiv
nazorat uslublari egallamoqda. Ayniqsa, sun’iy intellekt va katta hajmdagi ma’lumotlar asosida
ishlovchi algoritmlar real vaqt rejimida xavflarni aniqlash imkonini bermoqda.
Sun’iy intellekt (SI) texnologiyalari yordamida investitsion loyihalarning xavf darajasi
avtomatlashtirilgan tahlil orqali aniqlanadi. Bu uslub tarixiy ma’lumotlar va amaldagi
ko‘rsatkichlarga tayanib, xavf indikatorlarini prognozlash imkonini beradi. Kreditga
layoqatlilikni baholash, loyihalarning bozor istiqbolini aniqlash, ishlab chiqarish uzilishlarini
oldindan ko‘rish kabi holatlar SI tizimlari orqali ancha aniq va tez tahlil qilinadi.
Moliyaviy risklar
Bozor risklari
Huquqiy va siyosiy risklar
Texnologik risklar
Ekologik va ijtimoiy risklar
20
Shu bilan birga, blokcheyn texnologiyasi investitsiya shartnomalarini yuritishda
shaffoflikni ta’minlaydi. Blokcheyn asosida tuzilgan tizimlar ma’lumotlarni o‘zgartirib
bo‘lmaydigan tarzda saqlaydi va korrupsion xavflarni sezilarli darajada kamaytiradi. Bu
investorlar uchun ishonchli muhit yaratadi.
Yana bir zamonaviy yondashuv bu — risk-reyting tizimlaridir. Mazkur tizim orqali har bir
loyiha yoki investorning moliyaviy, strategik va operatsion jihatlari baholab boriladi. Risk-
reytinglar investitsion qarorlar qabul qilinayotganda muhim analitik asos bo‘lib xizmat qiladi
va xatarlarni darajalarga ajratishga yordam beradi.
Bundan tashqari, korxonalarda ERP (Enterprise Resource Planning) va CRM (Customer
Relationship Management) tizimlarining integratsiyasi risklarni kuzatishda samarali vositadir.
Bu tizimlar orqali korxona ichki resurslaridan foydalanish, xodimlar faoliyati, mijozlar
ehtiyojlari va bozor o‘zgarishlari doimiy monitoring ostida bo‘ladi. Shunday qilib, investitsion
xavflar oldindan aniqlanib, zaruriy choralar ko‘riladi.
Investitsion risklarni aniqlash va ularni samarali bartaraf etishda ilg‘or mamlakatlar
tomonidan qo‘llanilayotgan amaliy yondashuvlar alohida e’tiborga loyiqdir. Xususan, OECD
mamlakatlari investitsion loyihalarni baholashda ESG (Environmental, Social, Governance)
ko‘rsatkichlariga asoslangan monitoring tizimlarini joriy etgan. Bu yondashuv investitsiyalar
atrof-muhitga, ijtimoiy muhitga va korporativ boshqaruvga ta’sirini chuqur tahlil qilishga
asoslanadi va xavflarni aniq belgilashda muhim vosita sifatida xizmat qiladi.
Singapurda sun’iy intellekt asosida ishlab chiqilgan “Smart Risk Scoring” tizimi faoliyat
yuritadi. Ushbu tizim orqali sarmoyadorlar, ularning loyihalari va umumiy moliyaviy holati
doimiy tarzda avtomatlashtirilgan risk indikatorlari orqali baholanadi. Natijada, investitsion
qarorlar ehtimoliy xavflar darajasini hisobga olgan holda qabul qilinadi. Shuningdek, Xitoyda
“One Window” (Yagona deraza) tamoyiliga asoslangan raqamli platforma orqali barcha
investitsiya faoliyatlari, ularning texnik va moliyaviy ko‘rsatkichlari real vaqt rejimida
monitoring qilinadi. Bu tizim investitsion muhitda shaffoflikni ta’minlab, korruptsiya va
byurokratiya darajasini sezilarli darajada kamaytirishga xizmat qilmoqda.
O‘zbekiston ham so‘nggi yillarda investitsion risklarni kamaytirish va ularni monitoring
qilish borasida muhim islohotlarni boshlab yuborgan. Xususan, 2023–2024 yillarda Iqtisodiy
taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi tomonidan “Investitsiya dasturlarini
monitoring qilish”ga oid zamonaviy raqamli platforma ishga tushirildi. Ushbu platforma
yordamida yirik investitsiya loyihalarining bajarilishi real vaqt rejimida kuzatilib borilmoqda.
Shuningdek, davlat ishtirokidagi investitsiya loyihalari uchun majburiy audit va risk baholash
tartibi joriy etilgan bo‘lib, bu loyihalarning shaffofligini va samaradorligini oshirishga xizmat
qilmoqda. Yana bir muhim tashabbus — “Yagona investitsiya darchasi” tizimi orqali investorlar
uchun tezkor, raqamli va byurokratiyadan holi xizmatlar yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, bu orqali hujjat
aylanishi soddalashtirilib, potensial xavf manbalari minimallashtirilmoqda.
Zamonaviy yondashuvlarga asoslangan investitsion xavflarni kamaytirish strategiyasi bir
nechta ketma-ket bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Eng avvalo, riskni aniqlash bosqichi amalga
oshiriladi. Bu bosqichda ichki (korxona darajasidagi) va tashqi (iqtisodiy, siyosiy, ekologik) xavf
manbalari aniqlanadi, ular turlarga ajratilib, tavakkalchilik darajasi bo‘yicha klassifikatsiya
qilinadi.
Keyingi bosqich — riskni baholash, statistik va prognozlash modellari orqali xavflarning
ehtimoli va salbiy ta’siri miqdoriy jihatdan tahlil qilinadi. Bu bosqichda Monte Karlo
21
simulyatsiyasi, regressiya tahlili, SWOT va PESTEL tahlillaridan foydalanish samarali
hisoblanadi.
Baholash natijalariga ko‘ra, riskga qarshi chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Ular ichida
diversifikatsiya, ya’ni sarmoyalarni bir nechta soha yoki hududga yoyish; sug‘urtalash; hedging
mexanizmlari orqali moliyaviy risklardan himoyalanish va yuridik kafolatlarni mustahkamlash
muhim rol o‘ynaydi.
Keyinchalik, nazorat qilish bosqichida risk monitoring tizimlari, KPI (asosiy samaradorlik
ko‘rsatkichlari) va feedback mexanizmlari orqali xavflarning dinamikasi kuzatib boriladi. Bu
bosqichda investitsion loyihalarning doimiy tahlili orqali xavf darajasidagi har qanday
o‘zgarishlarga tezkor choralar ko‘riladi.
Oxirgi bosqich — innovatsion texnologiyalarni joriy etish bo‘lib, bunda AI (sun’iy
intellekt), blokcheyn, ERP tizimlari, robotlashtirilgan audit tizimlari va raqamli hujjat aylanishi
vositalaridan foydalaniladi. Ularning barchasi investitsion xavflarni aniqlashni
avtomatlashtirish, shaffoflikni ta’minlash va tezkor boshqaruv imkoniyatlarini yaratish orqali
xavflarni sezilarli darajada kamaytiradi.
Xulosa.
Investitsion xavflarni aniqlash va ularni bartaraf etish jarayonida zamonaviy nazorat
tizimlari hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. An’anaviy nazorat shakllari hozirgi globallashgan va
tez o‘zgaruvchan iqtisodiy muhitda yetarli emas. Raqamli texnologiyalar, sun’iy intellekt,
blokcheyn va integratsiyalashgan boshqaruv tizimlari orqali investitsion xavflarni real vaqt
rejimida aniqlash, baholash va ularga tezkor javob qaytarish imkoniyati yaratilmoqda.
O‘zbekiston uchun ham bu yo‘nalishda xalqaro tajribalardan foydalanish va milliy kontekstga
mos yechimlar ishlab chiqish dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Zamonaviy nazorat
yondashuvlarini joriy etish nafaqat sarmoyaviy xavflarni kamaytiradi, balki investitsion
muhitning jozibadorligini oshiradi va milliy iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlaydi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abdullaev, M. (2021). O‘zbekistonda investitsion muhit va risklarni boshqarish
strategiyalari. Toshkent: Iqtisodiyot va ta’lim nashriyoti.
2.
Karimov, B. & Rakhimov, D. (2019). Investitsion loyihalarda moliyaviy risklarni baholash
uslublari. O‘zbekiston Iqtisodiyoti, 4(2), 77–86.
3.
Rustamov, A. (2023). Raqamli nazorat tizimlarining investitsion xavflarni
kamaytirishdagi roli. Innovatsion iqtisodiyot jurnali, 1(1), 45–53.
4.
Vasilieva, N.V. (2018). Risk-menedjment v investitsionnoy deyatel’nosti: metodologiya i
praktika. Moskva: INFRA-M.
5.
Popov, I.A. & Sokolova, E.V. (2020). Monitoring investitsionnykh riskov s ispol’zovaniem
iskusstvennogo intellekta. Finansy i Kredit, 26(5), 80–91.
6.
Kim, H. & Park, J. (2022). AI-Based Risk Assessment Models for Infrastructure Investment
Projects in Asia. Asian Journal of Economics and Finance, 10(2), 134–150.
7.
Zhang, L. (2020). Blockchain in Investment Risk Management: Lessons from China’s One
Window System. Journal of Asian Financial Studies, 8(3), 215–230.
8.
Meyer, K. (2020). Institutional perspectives on FDI project performance in emerging
22
markets. Journal of International Business Studies, 51(1), 27–46.
9.
Hausmann, R. (2021). Managing Systemic Investment Risk in Developing Economies.
Harvard Kennedy School Working Paper Series, No. RWP21-017.
10.
Schmidt, M. & Bauer, F. (2019). ESG Risk Rating Systems and their Impact on European
Investment Policy. European Financial Review, 6(4), 94–108.
11.
Johnson, T. & Nguyen, V. (2023). Real-time Monitoring of Investment Risk Using Machine
Learning. MIT Sloan Management Review, 64(2), 58–67.
12.
Ueda, M. (2017). Risk Mitigation in FDI Projects: A Japanese Perspective on Emerging
Markets. Tokyo Economic Review, 92(3), 199–213.
13.
Rakhimova, M. (2024). O‘zbekistonda davlat investitsiyalarining monitoringi va nazorat
tizimlari: raqamli yondashuvlar. Iqtisodiy Tadqiqotlar va Islohotlar Markazi maqolalar
to‘plami, 2(1), 12–21.
