77
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
AKTYORNING ROL USTIDA ISHLASH MAHORATINI
OSHIRISH MASALALARI
Perdebaeva Nargiza Timur qizi
O’zDSMI NF Rejissura san’ati kafedrasi “Dramatik teatr rejissyorligi” 1-
kurs talabasi
Qudaybergenov Alibek Amandiq oʻgʻli
Ilmiy rahbar, OʻzDSMI NF Rejissura san’ati kafedrasi oʻqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14807953
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi:23-yanvar 2025 yil
Ma’qullandi: 25-yanvar 2025 yil
Nashr qilindi: 31-yanvar 2025 yil
Teatr
atalmish
betakror
san’atni
rivojlantirish va uning sahnasida yorqin obrazlar
yaratish,
kelajakda
bu
sohani
yanada
rivojlantirishda
yosh
ustoz-mutaxassis
va
kadrlarning o‘rni va ahamiyati katta. Talaba-
aktyorning o'z ustida ishlash xususiyatlari, uning
aktyorlik mahoratini shakllantirish. Stanislavskiy
ta'limotida ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqat.
Diqqat, san’at, Stanislavskiy,
aktyor, teatr, ritm, ijod, rejissor
Ustoz san’atkorlar tomonidan yaratilgan sahnaviy obrazlar dovrug‘ini eshitib, ular ijro qilgan
spektakllarni kо‘rib, radiospektakllarni tinglab, televideniye orqali uzatiladigan film va
spektakllar ta’sirida “aktyor bо‘laman” degan, orzular bilan ijod olamiga kirib kelayotgan
yoshlar ijodini – “mustaqil ishini” о‘rganish ham dolzarb ilmiy masaladir. “Hayot sahna,
odamlar aktyor” degan fikr Vilyam Shekspir tilidan aytildi va cheksiz koinotda yer kurramiz
kichkinagina bir sahna ekanligini tan oldik. Bu hayot sahnasi tinimsiz harakat qonuniga
asoslangani natijasida, sayyoramizdagi voqealar tartibli amalga oshgani uchun, barcha
jonzotlar ma’lum maqsad sari intilib, kurashib kun kechiradilar. “Kurash hayot shartidir:
kurash tugasa, hayot ham mahv bо‘ladi” – degan edi. Hozirgi kunda respublikamizda san’at va
madaniyat sohasi uchun professional kadrlar tayyorlab berish, teatrlarni yosh mutaxassislar
bilan ta’minlash yо‘lida samarali ishlar amalga oshirildi.
Aktyorlik mahoratini shakllantirishning о‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Aktyor – talaba eng
avvalo kuchli, talabchan, nazari о‘tkir, mas’uliyatli bо‘lishi shart. Men aktyor bо‘laman degan
insonlar adashadi. Ularni qabul qilgan ustozlar esa, soha taraqqiyotining kushandasi bо‘lishi
mumkin. Avvalo, boladagi aktyorlik san’atiga moyillikni tekshirib, о‘ziga xoslik va о‘zgachalik
(loqaydlik, erinchoqlik, о‘zini boshqara olmaslik) jihatlarini anglab, sо‘ngra baho berish lozim.
Aktyorlik san’atiga moyilligini tekshirishda quyidagilarga e’tibor beriladi:
1.
Talabaning kо‘rinishi, jozibasi, qaddi-qomati, bо‘y-basti, tabiatan sog‘lom va
kо‘rkamligi;
2.
Ovozi, nutqi, qо‘shiq, raqs, ritm, ohanglarni anglashi;
3.
Aql-hushi, fahm-farosati, odob-axloqi, о‘zini tutishi va sahnani his etishi, hozirjavobligi,
xotirasi, mas’uliyati.
4.
Dunyoqarashi va fantaziya (tasavvur qilish qobiliyati), eng muhimi sahnaviy erkinlikka
moyilligi nazarda tutiladi.
78
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
Har bir talaba alohida qobiliyat egasi, uning har biriga alohida yondashuv bilan о‘qitila
boshlanadi. Aktyorlik mahoratining pragmatik xususiyatlari va aktyorning rol ustida ishlash
mahoratini oshirish uchun о‘quv jarayonida quyidagilar asosiy mezon hisoblanadi:
xatti-harakat “agarda”, “berilgan shart-sharoit”
tasavvur
sahnaviy diqqat
muskullarni bо‘shatish
mushaklarni bо‘shatish, anglash mashqi
mashq treninglar va etyudlar ustida ishlash.
bо‘laklar va vazifalar
haqiqat tuyg‘usi va ishonch
hissiyotlarni eslab qolish qobiliyati
munosabat
moslashma va boshqa elementlar artistning xususiyati, qobiliyati va iste’dodi
psixik hayotni harakatlantiruvchilar
psixik hayotni harakatlantiruvchilarning intilish yо‘li
ichki sahnaviy ahvoli, ruhiyati, artistning sahnaviy ahvoli, ruhiyatidagi beixtiyorlilik.
Bu yо‘llar bilan talaba aktyorda kechinma san’ati sirlari jarayonidan olib о‘tiladi. Talaba
aktyor о‘z ustida ishlash sirlarini quyidagi tartibda davom ettiradi
.
Aktyorlik mahoratini shakllantirish va rivojlantirish uchun faqat amaliy emas, nazariy
mashg‘ulotlarni ham о‘z vaqtida olib borishi zarur. Aktyor ertaga teatrga ishga tayyor
mutaxassis bо‘lib boradi. Bunda u ijodiy ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etadi. Ularni
faqat kasbiy kо‘nikma emas, ma’nan tayyor mutaxassis sifatida tarbiyalab borish, ta’lim-
tarbiya tizimining о‘ziga xos xususiyatlaridan hisoblanadi. Bо‘lajak mutaxasislar ma’naviy va
jismonan baquvvat, har tomonlama bilimli, aktyorlik kasbining turli janrlarini yuksak
professional darajada egallagan, zamonaviy sahna talablarining barcha elementlarini mahorat
bilan boshqaradigan, tomoshabinlar ehtiyojini chuqur his eta oladigan, keng bilimga ega
mohir san’atkorlar bо‘lib yetishmoqlari zarur. Aktyorlik mahorati elementlarining treningini
о‘rganishning asosiy maqsadi yosh mutaxassisning sahnada о‘zini tuta olishi, о‘zining hissiy
(kо‘rish, eshitish, fikrlay olish, taqqoslash, ajrata olish, turli predmetlardagi о‘xshashlikning u
yoki bu tomonlarini: shakli, rangi, ta’siri va h.k.lar aniq xatti-harakatlarni ishlab chiqish kabi)
bilimlarini shakllantirib, tarbiyalashdan iboratdir. Hissiy bilimlarni egallash jarayoni uch
fazadan iboratdir:
1.
Mushaklarni tashqi taranglikdan, siqiqlikdan ozod qilish
(bо‘shatish);
2.
Ijodiy diqqatni kerakli obyektga qaratish;
3.
Sahnaviy harakatni jiddiy va ishonarli qilib bajarish
qobiliyatida, ijodiy tasavvur va fantaziya orqali ishonch va haqiqatni yuzaga keltirish
Sahna – aktyorning ish joyi va rivojlanish maskani. Aktyor mazkur ish tajribasini mukammal
darajada egallashi kerak. Ustozlar talabalar bilan spektakl ustida ishlash jarayonida har bir
voqea va hodisaning kelib chiqish sabablarini tahlil qilishi va bu xatti-harakatlarni ifodalovchi
aktyorlik mahoratining о‘ziga xos xususiyatlarini egallab olishi kerak. Aktyor – bu doimiy
harakatdir, uning har bir lahzasi zaruriy evrilishlar davomidir va ayni paytda uning
1
Qodirov R. Aktyorlik mahorati. О‘zDSMI. Toshkent – 2017. 154.
2
F.Ahmedov., M.Yusupova “Estrada aktyori mahorati”. Darslik. Toshkent 2017. О‘zDSMI.
79
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
xususiyatini kо‘rsatuvchi yangi psixologik holatga о‘tish yо‘lidir. Shuning uchun aktyorning
har lahzasi harakatdan iborat. Boshni egish, qovoqni uyish yoki ochish, yuzda paydo bо‘lgan
tabassum, hayratga ochilgan og‘iz, kо‘zoynakni ziyolinoma ushlab turgan panjalar yoki ikki
yonga tushirib turilgan kaftlar, aktyorning muhim nazar solib turgan paytidagi norozilik yoki
mehrini ifodalovchi kо‘zlar – bularning barchasi harakatda bо‘ladi, tinch holat ular uchun
begona
.
Aktyor bо‘laman degan inson boshqa insonlarga qaraganda ancha e’tiborli va diqqatini bir joyga
tо‘plashda mavjud tajribaga ega inson bо‘lishi talab etiladi. Diqqat jarayonida bir yо‘la tо‘rtta
ichki harakatni bajaramiz:
birinchidan, obyekt – manbani diqqat markazidan qochirmaslikka harakat
qilamiz;
ikkinchidan, о‘sha manbani о‘zimizga tortishga harakat qilamiz;
uchinchidan, о‘zimiz о‘sha manba tomonga intilamiz;
tо‘rtinchidan, uning ichki mohiyatiga chuqurroq kirishga harakat qilamiz.
Diqqat jarayonida bir vaqtning о‘zida bajariladigan tо‘rtala harakat ruhiy quvvat ta’sirida bir-
biriga yondosh tarzda takomillasha boradi. Albatta, bu jarayonda jismoniy kuch talab
qilinmaydi. Ular ruhiy quvvat ta’sirida harakatlanadi. Hattoki, diqqat markazida turgan tabiiy
jismga e’tibor qaratish jarayoni ham jismoniy ta’sirsiz, ya’ni tovush yoki hissiyot orqali rо‘y
beradi. Diqqat uchun mо‘ljallangan jismoniy harakatlar: a) kо‘rish; b) eshitish; v) his qilish; g)
sezish; d) ta’m bilish kabi mashqlarda manbaga tashqi jismoniy ta’sir kо‘rsatishga moyillik
kuchli bо‘ladi.
K.S.Stanislavskiy: “sahnaviy diqqatni insonning ma’lum bir obyektga о‘z sezgi a’zolarining
energiyasini (kо‘rish, eshitish, sezish, hid bilish) jamlash qobiliyatidir”, – deydi. U ijodiy
diqqatning ikki turini ajratib kо‘rsatadi:
beixtiyor diqqat jarayoni bizning xohish-istagimizga qaramagan
holda vujudga kelib, obyektning о‘zi sezgilarimizni о‘ziga qaratib, u bilan faol munosabatga
chorlashi;
ixtiyoriy – bu о‘z diqqat-e’tiborimizni ixtiyoriy ravishda jamlab,
ma’lum obyektga о‘z-о‘zimizni qiziqtirib, о‘z jismimiz energiyasini u yoki bu predmetga
yо‘naltirib, obyekt bilan faol munosabat о‘rnatishdir.
Ma’lum bir obyektga ixtiyoriy diqqatni jamlash deganda shu obyektni chuqur о‘rganish (kо‘ra
bilish, eshitish va hokazo) obyektga faol ta’sir qilib, u bilan ma’lum muloqotda bо‘lish jarayoni
tushuniladi. Muloqotda inson atrofidagi barcha predmetlardan о‘zicha ilhom oladi. О‘ziga
kerakli narsalarni singdiradi. K.S.Stanislavskiy diqqat obyektini, asosan, ikki turga bо‘ladi:
1.
Tashqi diqqat obyekti bizni о‘rab turgan barcha narsa, bizdan “tashqarida” yotgan
predmetlar, narsalar, odamlar, bizning oldimizda bо‘layotgan voqealar va hokazo.
2.
Ichki diqqat obyekti – bu ichki dunyomizda mavjud bо‘lgan, xotiramizda namoyon
bо‘ladigan ichki obrazlar predmetlar, voqealarning timsoli va hokazo.
K.S.Stanislavskiy о‘z diqqatini obyektdan obyektga kо‘chirishni shartli kichik, о‘rta va katta
doiralarni chizishga mashq qilishni taklif qiladi. Aktyorning sahnaviy xatti-harakati davomida u
obyektni kо‘rayotganini yoki kо‘rayotgandek qilib tutayotganini, yoki aksincha bir obyektni
3
“Estrada aktyorligi san’ati”. M.R. Yusupovaning umumiy tahriri ostida Toshkent, О‘zDSMI 2015. 128-b.
80
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
ikkinchisi bilan yanglishtirib qо‘yganini aniqlash qiyin. Diqqat aktyor uchun qachon qurol bо‘la
olishi mumkinki, unda aktyor chalg‘imasa. Akterlik mahoratining nihoyatda qо‘rqinchli jihati –
chalg‘ishdir. Akter hayotida qanday voqea bо‘lib о‘tayotgan bо‘lsa hamki sahnada chalg‘imasligi
shart. Chalg‘ish – mahoratini о‘ldiradi. Diqqat insonning о‘zi intilgan hodisa yoki voqeasi bо‘lishi
bilan birga, boshqara olinadigan sifati bо‘lishi kerak. Bо‘lajak aktyor diqqatni chalg‘imasdan
tushunib, anglab, о‘rganib sahnada foydalanishga tayyor bо‘lsa, sahnaviy muloqotga kirishiga
zamin yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Qodirov R. Aktyorlik mahorati. О‘zDSMI. Toshkent – 2017. 154.
2. F.Ahmedov., M.Yusupova “Estrada aktyori mahorati”. Darslik. Toshkent 2017. О‘zDSMI.
3. “Estrada aktyorligi san’ati”. M.R. Yusupovaning umumiy tahriri ostida Toshkent, О‘zDSMI
2015. 128-b.
