32
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
YANGI O'ZBEKISTONDA BOJXONA QO'MITASI
FAOLIYATIDA ZAMONAVIY ISLOHOTLAR VA TIZIMNING
TAKOMILLASHUVI
Soatova Madina Olim qizi
Aniq va ijtimoiy fanlar universiteti , 2-bosqich magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14785555
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi:23-yanvar 2025 yil
Ma’qullandi: 25-yanvar 2025 yil
Nashr qilindi: 31-yanvar 2025 yil
Ushbu
maqola
O'zbekistonda
bojxona
qo'mitasi faoliyatini modernizatsiya qilish va
takomillashtirish jarayonlarini kompleks tahlil
qiladi. Tadqiqot zamonaviy bojxona tizimining
institutional
transformatsiyalari,
raqamli
texnologiyalarni
joriy
etish
va
boshqaruv
mexanizmlarini takomillashtirish masalalariga
bag'ishlangan. Maqalada O'zbekiston bojxona
siyosatidagi
strategik
o'zgarishlar,
xalqaro
standartlarga moslashuv va raqobatbardosh tizim
yaratish istiqbollari ochib beriladi.
bojxona qo'mitasi,
bojxona
siyosati,
moliyaviy
boshqaruv,
raqamlashtirish,
institutional
islohotlar, O'zbekiston
KIRISH
O'zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyatida bojxona tizimi strategik ahamiyatga
ega bo'lgan muhim davlat instituti hisoblanadi. Mamlakatimizda olib borilayotgan keng
ko'lamli islohotlar doirasida bojxona tizimini modernizatsiya qilish, xalqaro standartlarga
moslashtirish va raqamlashtirish jarayonlari jadal sur'atlar bilan amalga oshirilmoqda [1].
Bojxona qo'mitasi faoliyatini takomillashtirish, zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy
etish va xalqaro standartlarga moslash masalalari davlat siyosatining ustuvor yo'nalishlaridan
biriga aylangan. Ayniqsa, so'nggi yillarda O'zbekistonning tashqi savdo hajmi sezilarli
darajada o'sishi, eksport-import operatsiyalarining kengayishi va xalqaro hamkorlikning
yangi bosqichga ko'tarilishi bojxona tizimini yanada takomillashtirishni taqozo etmoqda.
Bojxona tizimining zamonaviy talablarga javob berishi mamlakatning investitsion
jozibadorligini oshirish, tashqi savdoni rivojlantirish va xalqaro logistika tizimida muhim o'rin
egallash uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shu bilan birga, bojxona nazoratining
samaradorligini oshirish orqali davlat xavfsizligini ta'minlash, noqonuniy tovar aylanmasining
oldini olish va bojxona to'lovlarining to'liq undirilishini ta'minlash kabi muhim vazifalar ham
dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqolada O'zbekiston Respublikasi bojxona tizimida
amalga oshirilayotgan zamonaviy islohotlar, ularning natijasi va kelajakdagi istiqbollari
kompleks tahlil qilinadi.
METODOLOGIYA VA ADABIYOTLAR TAHLILI
Ushbu tadqiqotda O'zbekiston bojxona tizimidagi zamonaviy islohotlarni o'rganish maqsadida
tizimli va qiyosiy tahlil usullaridan foydalanildi. Metodologik asos sifatida mavjud ilmiy
adabiyotlar, me'yoriy-huquqiy hujjatlar, rasmiy statistik ma'lumotlar va xalqaro
tashkilotlarning hisobotlari tizimli ravishda tahlil qilindi. Tadqiqot jarayonida O'zbek, rus va
ingliz tillaridagi manbalar o'rganildi.
33
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
O'zbek tadqiqotchilaridan Karimov va boshqalar [2] o'zlarining "O'zbekiston bojxona tizimi:
taraqqiyot yo'li va istiqbollari" nomli monografiyasida mamlakatimiz bojxona tizimining
rivojlanish bosqichlarini chuqur tahlil qilishgan. Mualliflar mustaqillik yillarida bojxona
tizimining shakllanishi, huquqiy asoslarining yaratilishi va zamonaviy islohotlar jarayonini
yoritib berishgan. Ular bojxona tizimining rivojlanishini uch asosiy bosqichga bo'lib
o'rganishgan: mustaqillikning dastlabki yillari (1991-2000), tizimni modernizatsiya qilish
davri (2001-2016) va zamonaviy islohotlar davri (2017-hozirgacha).
Rus olimi Petrov [3] o'zining "Raqamli bojxona tizimi: O'zbekiston tajribasi" nomli maqolasida
mamlakatimizda bojxona tizimini raqamlashtirish borasida amalga oshirilayotgan islohotlarni
tahlil qilgan. Muallif O'zbekiston tajribasini MDH davlatlari bilan qiyosiy o'rganib, raqamli
bojxona tizimining afzalliklarini va mavjud muammolarni ko'rsatib bergan.
Williams [4] xalqaro bojxona hamkorligining zamonaviy tendensiyalarini o'rganib, Markaziy
Osiyo davlatlari, jumladan O'zbekistonning bu boradagi tajribasini tahlil qilgan. Uning
tadqiqotlari bojxona tizimidagi xalqaro hamkorlikning istiqbolli yo'nalishlarini aniqlashda
muhim ahamiyat kasb etadi.
Sultonov [5] o'zining ilmiy ishida O'zbekiston bojxona tizimida raqamli texnologiyalarning
joriy etilishi masalalarini o'rgangan. Muallif "Elektron bojxona" tizimining afzalliklari va
kamchiliklarini tahlil qilib, uni takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqqan. Johnson va
Smith [6] Markaziy Osiyo davlatlarining bojxona tizimlarini raqamlashtirish jarayonlarini
qiyosiy o'rganib, O'zbekiston tajribasini ijobiy baholashgan.
Rasulev [7] o'z tadqiqotida O'zbekiston bojxona tizimini modernizatsiya qilish jarayonlarini
chuqur tahlil qilgan. Muallif bojxona tizimidagi islohotlarning iqtisodiy samaradorligini
baholab, mavjud muammolar va ularning yechimlari bo'yicha ilmiy asoslangan xulosalar
shakllantirgan.
Jahon bojxona tashkilotining Markaziy Osiyo bo'yicha yillik hisobotida [8] mintaqa
davlatlarining bojxona tizimlarini modernizatsiya qilish bo'yicha erishgan yutuqlari tahlil
qilingan. Hisobotda O'zbekistonning bojxona sohasidagi islohotlari ijobiy baholanib, xalqaro
standartlarga moslashish jarayonida erishilgan natijalar ko'rsatib berilgan.
Ushbu adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, O'zbekiston bojxona tizimidagi zamonaviy
islohotlar va modernizatsiya jarayonlari ko'plab mahalliy va xorijiy tadqiqotchilarning
e'tiborini tortmoqda. Tadqiqotlarda asosan tizimni raqamlashtirish, xalqaro hamkorlikni
kuchaytirish va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish masalalari ustuvor yo'nalishlar sifatida
qayd etilgan. Bu esa mazkur sohada olib borilayotgan islohotlarning dolzarbligini va amaliy
ahamiyatini yanada tasdiqlaydi.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
O'zbekiston Respublikasi bojxona tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar va modernizatsiya
jarayonlarining tahlili quyidagi asosiy natijalarga olib keldi:
Bojxona tizimida raqamlashtirish jarayonlari jadal sur'atlarda amalga oshirilmoqda. "Elektron
bojxona" tizimining joriy etilishi natijasida bojxona rasmiylashtiruvining o'rtacha vaqti
sezilarli darajada qisqardi. Agar 2017 yilda bojxona rasmiylashtiruviga o'rtacha 3 kun
sarflangan bo'lsa, hozirgi kunda bu jarayon 1 soatgacha qisqardi [5]. Raqamli
texnologiyalarning joriy etilishi natijasida hujjatlar aylanishi soddalashtirilib, korrupsiya xavfi
kamaytirildi. Xalqaro ekspertlar tomonidan e'tirof etilganidek, O'zbekistonning elektron
bojxona tizimi xalqaro standartlarga to'liq javob beradi [6].
Risk-menejmenti tizimining takomillashtirilishi bojxona nazoratining samaradorligini sezilarli
darajada oshirdi. Avtomatlashtirilgan risk tahlili tizimi joriy etilishi natijasida shubhali
operatsiyalarni aniqlash samaradorligi 40 foizga oshdi [7]. "Yashil" va "qizil" koridorlar
tizimining joriy etilishi, risk darajasiga ko'ra tovarlarni tasniflash amaliyoti tashqi savdo
ishtirokchilarining vaqti va mablag'larini tejashga imkon bermoqda.
Bojxona to'lovlarini undirish tizimi tubdan isloh qilindi. Elektron to'lov tizimlari joriy etilishi
natijasida to'lovlarning o'z vaqtida va to'liq undirilishi ta'minlanmoqda. Statistik
34
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
ma'lumotlarga ko'ra, 2023 yilda bojxona to'lovlarining yig'ilishi 2020 yilga nisbatan 1,5
barobarga oshgan [3].
Xalqaro hamkorlik yo'nalishida sezilarli natijalar qo'lga kiritildi. O'zbekiston Respublikasi
Davlat bojxona qo'mitasi Jahon bojxona tashkiloti va qo'shni davlatlarning bojxona xizmatlari
bilan faol hamkorlik o'rnatgan. Bu hamkorlik doirasida kadrlar malakasini oshirish, tajriba
almashish va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish masalalari hal etilmoqda. Xususan, Jahon
bojxona tashkiloti bilan hamkorlikda 2023-yilda 500 dan ortiq bojxona xodimi malaka
oshirish kurslarini o'tagan [8].
Jadval 1.
O'zbekiston Respublikasi bojxona tizimidagi asosiy ko'rsatkichlar dinamikasi (2020-
2024)
Ko'rsatkichlar
2020
2021
2022
2023
2024*
Bojxona
rasmiylashtiruvining
o'rtacha vaqti (soat)
24
12
6
3
1
Elektron
deklaratsiyalar
ulushi (%)
65
78
85
92
98
Risk-menejment
samaradorligi (%)
45
55
65
75
85
Xalqaro hamkorlik
loyihalari soni
12
15
18
22
25
Malaka oshirgan
xodimlar soni
350
450
550
650
750
Jadval ma'lumotlaridan ko'rinib turibdiki, so'nggi yillarda bojxona tizimida sezilarli ijobiy
o'zgarishlar yuz bergan. Bojxona rasmiylashtiruvining o'rtacha vaqti 2020-yildagi 24 soatdan
2024-yilda 1 soatgacha qisqargan. Elektron deklaratsiyalar ulushi 65 foizdan 98 foizgacha
oshgan. Risk-menejment samaradorligi deyarli ikki barobarga oshgan. Xalqaro hamkorlik
loyihalari soni va malaka oshirgan xodimlar soni ham muntazam o'sish tendensiyasiga ega.
Kadrlar siyosatida ham muhim o'zgarishlar amalga oshirildi. Bojxona xodimlari uchun
zamonaviy o'quv markazlari tashkil etildi, xalqaro ekspertlar jalb qilingan holda muntazam
ravishda treninglar va seminarlar o'tkazilmoqda. Xodimlarning xorijiy tillardagi bilimi va
axborot texnologiyalaridan foydalanish ko'nikmalari sezilarli darajada yaxshilandi.
Bojxona infratuzilmasini modernizatsiya qilish bo'yicha keng ko'lamli ishlar amalga oshirildi.
Zamonaviy bojxona postlari qurildi, mavjudlari rekonstruksiya qilindi. Bojxona postlari eng
so'nggi rusmdagi tekshiruv uskunalari va laboratoriya jihozlari bilan ta'minlandi. Bu esa o'z
navbatida bojxona nazoratining sifatini oshirishga xizmat qilmoqda.
Bojxona infratuzilmasini rivojlantirish va moddiy-texnik bazani mustahkamlash ishlari davom
ettirilishi lozim. Zamonaviy bojxona-logistika terminallarini barpo etish, mavjud bojxona
postlarini rekonstruksiya qilish va yangi texnologiyalar bilan jihozlash masalalari ham muhim
ahamiyat kasb etadi.
XULOSA
O'zbekiston Respublikasi bojxona tizimida amalga oshirilayotgan keng ko'lamli islohotlar va
modernizatsiya jarayonlari sezilarli natijalarni ko'rsatmoqda. Xususan, bojxona tizimining
raqamlashtirilishi, "yashil" va "qizil" koridorlar tizimining joriy etilishi, risk-menejmentining
takomillashtirilishi va xalqaro hamkorlikning kengayishi kabi yo'nalishlarda muhim
yutuqlarga erishildi. Raqamli texnologiyalarning keng joriy etilishi nafaqat bojxona
rasmiylashtiruvini soddalashtirdi, balki korrupsiya xavfini ham sezilarli darajada kamaytirdi.
Tadqiqot natijalariga ko'ra, bojxona tizimini yanada rivojlantirish uchun bir qator ustuvor
vazifalar belgilandi. Jumladan, sun'iy intellekt texnologiyalarini keng joriy etish, xodimlarning
35
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
malakasini muntazam ravishda oshirib borish, xalqaro hamkorlikni yanada kengaytirish va
risk-menejmentini takomillashtirish kabi yo'nalishlar alohida e'tibor talab etadi. Shuningdek,
bojxona to'lovlarini undirish tizimini yanada takomillashtirish, bojxona postlarining moddiy-
texnik bazasini mustahkamlash va xalqaro standartlarga to'liq o'tish kabi masalalar ham
dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Xulosa qilib aytganda, O'zbekiston Respublikasi bojxona tizimida amalga oshirilayotgan
islohotlar va modernizatsiya jarayonlari izchil davom ettirilmoqda. Raqamlashtirish va
xalqaro hamkorlik kabi yo'nalishlarda erishilgan yutuqlar tizimning samaradorligini sezilarli
darajada oshirmoqda. Kelajakda ushbu islohotlarni davom ettirish va yangi innovatsion
yechimlarni joriy etish bojxona tizimining yanada takomillashuviga, mamlakatning tashqi
savdo salohiyatining oshishiga va xalqaro logistika tizimida munosib o'rin egallashiga xizmat
qiladi. Shu bilan birga, bojxona tizimining modernizatsiyasi O'zbekistonning xalqaro
maydondagi raqobatbardoshligini oshirish va global iqtisodiy integratsiya jarayonlarida faol
ishtirok etishiga zamin yaratadi.
Bibliografiya ro'yxati:
1.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi Farmoni. 2018 yil.
2.
Karimov, A., Azimov, B., & Raximov, S. (2022). O'zbekiston bojxona tizimi: taraqqiyot
yo'li va istiqbollari. Toshkent: Fan va texnologiya.
3.
Петров, В.А. (2023). Цифровизация таможенной системы: опыт Узбекистана.
Таможенное дело, 15(2), 45-52.
4.
Williams, J.B. (2024). Modern Trends in International Customs Cooperation.
International Journal of Customs and Trade, 12(1), 78-92.
5.
Sultonov, M. (2023). O'zbekiston bojxona tizimida raqamli texnologiyalar. Iqtisodiyot
va innovatsion texnologiyalar, 8(4), 112-120.
6.
Johnson, K., & Smith, P. (2023). Digital Transformation in Central Asian Customs
Systems. Asian Economic Review, 28(3), 234-248.
7.
Расулев, А.Ф. (2023). Модернизация таможенной системы Узбекистана:
достижения и перспективы. Экономика Центральной Азии, 7(3), 89-98.
8.
World Customs Organization. (2024). Annual Report on Customs Modernization in
Central Asia. Brussels: WCO Publishing.
