36
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
BOLALARNI MAKTABGA PSIXOLOGIK TAYYORGARLIGI
VA RIVOJLANISHINING IJTIMOIY SHART-SHAROITLARI
Ilmiy rahbar:
Psixologiya fanlar doktori (DSc)
X.X Jabborov
Aniq va ijtimoiy fanlar universiteti
Psixologiya (Faoliyati turlari) mutaxassisligi
2-kurs magistranti
Bekirova Zarema Eldar qizi
zaremamustafaeva02@icloud.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14785579
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi:23-yanvar 2025 yil
Ma’qullandi: 25-yanvar 2025 yil
Nashr qilindi: 31-yanvar 2025 yil
Ushbu maqolada maktabgacha yoshdagi
bolalarni
maktabga
tayyorlash
psixologik
mezonlari ochib berishga harakat qilingan.
Maktabgacha
yosh,
bola,
maktabga tayyorgarlik, rivojlanish,
psixologik muhit, individuallik.
Kirish
Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishi ko‘p jihatdan ularning maktabga tayyorgarlik
darajalariga bog‘liq. Bola avvalo maktabga jismoniy jihatdan tayyor bo‘lishi kerak. 7 yoshli
bolalarning anatomik-fiziologik rivojlanishi o‘ziga xos tarzda kechadi. Bu yoshda bola
organizmi jadal rivojlanadi. 6-7 yoshli bolalar nerv sistemasini mustahkamlash, ularni
surunkali kasalliklardan halos etish, ko‘rish va eshitish qobiliyatiga alohida e'tibor berish,
shuningdek, umurtqa pog’onasining to‘g‘ri rivojlanishiga ahamiyat berish, nihoyatda
muhimdir. Kattalar shu yoshdagi bolalar bilan ish olib borar ekanlar, bu yoshdagi bolalar
organizmi hali o‘sishi davom etayotganligini doimo hisobga olishlari lozim.
Masalan, bolani majburan yozishga o‘rgatish hali barmoq muskullari to‘liq rivojlanmaganligi
sababli ularga ma'lum darajada zarar keltirishi, bolaning chiroyli yoza olmasligi esa, o‘z-
o‘zidan bolani o‘ziga nisbatan ishonchini yoki o‘qishga nisbatan qiziqishini kamayishiga olib
kelishi mumkin. Shuni inobatga olgan holda bola bilan yozishni o ‘rganish jarayonida uni
psixologik holatlarini kuzatib borish kerak bo‘ladi. Bolaga mashg‘ulot yoqmayotgan yoki
o‘zini yomon his qilayotgan bo‘lsa, bu jarayonni ozgina tanaffus bilan o‘tkazish kerakligini
hamda uni qiziqishini inobatga olgan holda yorqinroq holatlar bilan jarayonni davom ettirish
mumkin albatta bola xohishini inobatga olgan holda. Shuni aytib o‘tish kerakki bola bolaga
qarab o‘zida kuch xohish va istak topib biror bir mashg‘ulotni bajara oladi. Demak jamoa bilan
ishlash ham bolalarda psixologik tayyorlikni kengaytiradi.
Katta bog‘cha yoshdagi bolalar asosan, maktabda o‘qish uchun ehtiyoj sezadilar, lekin bu
hoxish va eхtiyoj motivi turlicha bo‘lishi mumkin. Bular "Menga chiroyli forma, daftar, qalam
va ruchkalar sotib olib berishadi"', "Maktabda o‘rtoqlarim ko‘p bo‘ladi va men ular bilan
mazza qilib o‘ynayman", "Maktabda uxlatishmaydi", "Maktabning tashqi ramzlari, shubхasiz
maktabdagi bolalarni juda qiziqtiradi, lekin bu maktabda muvaffaqiyatli o‘qish uchun asosiy
sabab bo‘la olmaydi", "Men otamga o‘xshagan bo‘lishim uchun o‘qishim kerak", "Yozishni
juda yaxshi ko‘raman", "O‘qishni o‘rganaman",
"Maktabda qiyin misollarni yechishni
37
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
o‘rganaman". Ushbu hoхish va хarakat bolaning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishi uchun tabiiy
ravishda asos bo‘la oladi. Shuni ta’kidlab o‘tish joizki to‘g‘ri yondoshilgan motivatsiya
bolaning maktabga psixologik tayyorgarligi uchun ham asos bo‘ladi, bunda oilada ota-oaning,
aka-opalarining, bog‘chada esa tarbiyachi va psixologning o‘rni beqiyosdir.
6-7 yoshli bolalar o‘qishidagi asosiy qiyinchilik shundaki, ko‘pincha bu yoshdagi bolalar
o‘qituvchini uzoq vaqt davomida tinglay olmaydilar, o‘quv хarakatlariga uzoq vaqt o‘z
diqqatlarini qarata olmaydilar. Bunga sabab, faqat, shu yoshdagi bolalarda ixtiyoriy
diqqatning rivojlanmaganligida emas, balki bolaning kattalar bilan muloqotga kirisha olish
xususiyatiga ham bog‘liq. Chunki, shu xususiyati rivojlangan bolalar erkin muloqotga kirisha
oladilar, qiziqtirgan narsalar haqida so‘ray oladilar o‘zlarini fikrlarini erkin bayon eta oladilar.
Natijada ularning o‘qishga bo‘lgan qiziqishlari ortadi va o‘qituvchi gapirayotgan narsalarni
diqqat bilan uzoq vaqt eshita oladilar. Demak, bolaning maktabga tez moslashishi va
muvaffaqiyatli o‘qishida shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarligining ham ahamiyati juda
katta.
Intellektual tayyorgarlik.
Tevarak-atrofda mo‘ljal ola bilish, bilimlar zaxirasining mavjudligi. Idrok va ko‘rgazmali-
obrazli tafakkurning ma’lum darajada rivojlanganligi. Umumlashtirish darajasi — narsa va
hodisalarni farqlash va umumlashtira olish ko‘nikmasi. Nutqining ma’lum darajada
rivojlanganligi ko‘pincha aqliy tayyorgarlik deyilganda bolaning dunyoqarashi, jonli tabiat,
insonlar va ularning mehnatlari haqidagi bilimlari tushuniladi.
Ushbu bilimlar maktab beradigan ta’limga asos bo‘lishi mumkin, lekin so‘z boyligi, ma’lum
xatti-harakatlarni bajara olish la-yoqati bolaning maktabga aqliy tayyorgarligining asosiy
ko‘rsatkichi bo‘la olmaydi. Maktab dasturi bolalardan taqqoslay olish, tahlil eta olish,
umumlashtira olish, ma’lum bir xulosa chiqara olish, shuningdek, yetarli darajada rivojlangan
boshqa bilish jarayonlarini ham talab etadi. Masalan, 6-7 yoshli bola tabiat haqida ayrim
hodisalarnigina emas, balki organizmning tabiat bilan bog‘liqligini va o‘zaro ta’sirini ham
tushunishi va o‘zlashtirishi mumkin. 7 yoshli bolalar aqliy rivojlanishning natijasi bo‘lib,
yuqori darajada rivojlangan ko‘rgazmali obrazli tafakkur bilan bola atrof olamdagi
predmetlarning asosiy xususiyatlarini va predmetlar orasidagi bog‘liqlikni ajrata olishidir.
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, ko‘rgazmali-harakatli va ko‘rgazmali- obrazli tafakkur
nafaqat 7 yoshli bolalar, balki kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning ham aqliy
rivojlanishida asosiy vazifani bajaradi.
Harakat tayyorgarligi.
— mayda motorika;
— katta harakatlarni amalga oshirish (qo‘l, oyoq, tana).
O‘quv faoliyatiga tayyorgarlik:
— kattalarni diqqat bilan eshita olish va uning ko‘rsatmalarini aniq bajarish;
— topshiriqni mustaqil bajarish;
— chalg‘ituvchi omillarga e’tibor bermasdan topshiriqni bajarishga kirishish.
Bola avvalo maktabga jismoniy jihatdan tayyor bo‘lishi kerak. 6 yoshli bolalarning anatomik-
fiziologik rivojlanishi o‘ziga xos tarzda kechadi. Bu yoshda bola organizmi jadal rivojlanadi.
Uning og‘irligi oyiga 150 dan 200 gacha, bo‘yi esa 0,5 sm gacha ko‘payadi. 6 yoshli bolalar turli
tezliklarda, tez va yengil yugura oladilar. Ular sakrash, konkida yugurish, chang‘ida uchish,
suzish singari harakatlarni ham bemalol bajarishlari mumkin. Musiqa bo‘yicha
mashg‘ulotlarda esa xilma-xil ritmik va plastik harakatlarni bajaradilar, turli mashqlarni aniq,
tez, yengil va chaqqon bajara oladilar. Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishi nafaqat uning
aqliy va jismoniy tayyorgarligi, balki shaxsiy, ijtimoiy-psixologik tayyorgarligiga ham bog‘liq.
Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar o‘rtog‘ining salbiy xususiyatlarini ko‘pchilik va begonalar
o‘rtasida bemalol ayta olish xususiyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa axloqi va odobi jihatidan
tanqidga uchrayotgan bolani o‘rtoqlari jamoasiga qo‘shilishdan bosh tortishiga yoki umuman
maktabga kelishni istamasligiga sabab boiishi mumkin. Shu sabab bolani o‘rtoqlari va
38
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
ustozlari tomonidan tanqidga uchramaydigan darajada axloq-odob qoidalariga o‘rgatish
ahamiyati jihatidan kam bo‘lmagan axloqiy tayyorgarlik hisoblanadi.
Bolani maktabga irodaviy tayyorgarligi uni yangi kun tartibiga amal qilishida, dars jarayonida
qunt bilan bilimlarni o‘zlashtirishida, uy vazifalarini bajarishida o‘z yordamini ko‘rsatadi.
Maktabga o‘qish uchun kelayotgan bola yangi ijtimoiy mavqeyini-turli majburiyatlari va
huquqlari bo‘lgan va unga turli talablar qo‘yiladigan o‘quvchi mavqeyini olish uchun tayyor
bo‘lmog‘i lozim. Ushbu xohish va harakat bolaning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishi uchun
tabiiy ravishda asos bo‘la oladi. Bolaning endi o‘zini katta bo‘lganini, bog‘cha bolasi emas,
balki ma’lum bir majburiyatlari bor o‘quvchi boiishini anglashi, jiddiy faoliyat bilan
shug‘ullanayotganligini bilishi nihoyatda muhim. Bolaning maktabga borishini istamasligi
ham salbiy holat hisoblanadi.
Maktabga shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarlik bolalarda tengdoshlari, o‘qituvchilari
bilan munosabatga kirisha olish xususiyatini shakllantirishni ham o‘z ichiga oladi. Har bir bola
bolalar jamoasiga qo‘shila olishi, ular bilan hamkorlikda harakat qila olishi, ba’zi vaziyatlarda
ularga yon bosib, boshqa vaziyatlarda yon bosmaslikka erisha olishi zarur. Ushbu xususiyatlar
bolaning maktabdagi yangi sharoitlarga tez moslasha olishini ta’minlab beradi. Birinchi
sinfning birinchi kunlaridan boshlab bola yengishi kerak bo‘lgan bir qancha qiyinchiliklarga
uchraydi. Bu qiyinchiliklar: maktab hayotini o‘zlashtirish, yangi kun tartibini yaratish va unga
moslashish, sinfdoshlarini qabul qilish, u uchun yangi bo‘lgan sinf jamoasiga qo‘shilish, 45
daqiqa partada o‘tira olish, yaxshi ko‘rgan o‘yinchoqlari bilan o‘ynay olmaslik, ularni
maktabga olib kelmaslik, xatti-harakatlarini chegaralovchi qoidalarni qabul qilish, o‘qituvchi
bilan munosabatlarni o‘rnatish, o‘qituvchiga diqqaatini qaratish, oilaviy munosabatlarni qabul
qilish va boshqalar.
Yuqoridagi tushunchalarni anglagan holda kattalar ya’ni bolaning ota-onasi, o‘qituvchi,
maktab psixologlari bolaning bu qiyinchiliklardan yengil o‘tib olishlari yoki bu holatlarni
ijobiy qabul qilib anglashlari uchun bolalarga psixologik yordam berishlari zarurdir. Albatta
bu jarayon ya’ni maktabga moslashish har bir bolada turlicha kechadi. Har bir bolaning
individual psixologik xususiyatlarini holatlarini o‘rganish hamda har bir bolaga individual
yondoshish bolaning maktabga tayyorgalik darajasini oshirishga hamda maktabga
moslashishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Hozirgi kunda maktabga chiqish yoshi 7 yosh deb qatiy
belgilab qo‘yilganligi ham bolaning maktabga tayyorgarligini oshirishga yordam beradi, bunda
maktabgacha ta’lim muasssasalarida bola ham fiziologik, ham psixologik, ham aqliy jihatdan
tayyorgalik bosqichlari takomillashtiriladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Gʻ.B.Shoumarov,I.O. Oila psixologiyasi T.:2011-y,
2.
Mirzaeva, S. R. (2021). Talaba valeologik ongining psixologik himoya mexanizmlari
bilan determinantlashuvi. Science and Education, 2(Special Issue 1), 133-143.
3.
Rustamovna, M. S. (2020). Psychological features of attitudes of students to their
own health in conflict situations. journal of critical reviews (No. 17, pp. 3071- 3076). ISSN-
2394-5125 VOL 7.
4.
Tursunboyev, S. (2023). Boshlang ‘ich ta’limda dezadaptatsiyaning psixologik xususiyatlari.
Евразийский журнал социальных наук, философии и культуры, 3(11), 142-145.
5.
Baxtiyarovich, T. S., & Mirzaeva, S. R. (2023). Dezadaptation of elementary students.
Horizon: Journal of Humanity and Artificial Intelligence, 2(4), 173-175.
6.
Аbdurasulov J., & Pardabayeva , M. (2024). MUSOBAQADAN OLDIN SPORTCHILARNI
PSIXOLOGIK TAYYORLASH. Евразийский журнал социальных наук, философии и
культуры,
4(6
Part
2),
73–76.
извлечено
от
39
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
7.
Burieva, K. E., & Kamilova, Z. A. (2022). The psychology of adolescence. Scientific
progress, 3(4), 923-929.
8.
Sh.Umarova 2024. Psychological Features Of Workers And Factors Affecting
Them.
Pedagogical Cluster-Journal of Pedagogical Developments
. 2, 9 (Sep. 2024), 52–63.
9.
X.Raximova 2024. Current Role And Requirements Of Digital Pedagogy.
Pedagogical
Cluster-Journal of Pedagogical Developments
. 2, 9 (Sep. 2024), 38–51.
10.
2024. Psychological Features Of Workers And Factors Affecting Them.
Pedagogical
Cluster-Journal of Pedagogical Developments
. 2, 9 (Sep. 2024), 52–63.
11.
2024. Current Role And Requirements Of Digital Pedagogy.
Pedagogical Cluster-
Journal of Pedagogical Developments
. 2, 9 (Sep. 2024), 38–51.
12.
Абдурасулов, Ж. (2022). ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННЫХТЕХНОЛОГИЙ
В УСВОЕНИИ УРОКОВ ИСТОРИИ.
13.
Abduqodirova, D., & Abdurasulov, J. (2025). YOSHLARDA HARBIY-
VATANPARVARLIK TUYG‘USINI TAKOMILLASHTIRISHNING PSIXOLOGIK HUSUSIYATLARI.
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и практические
исследования,
4(1),
50–53.
извлечено
от
academy.uz/index.php/zdpp/article/view/42882
14.
Жўраев , Ш. ., & Абдурасулов , Ж. (2024). ҲАРБИЙ ЖАМОАДАГИ ИЖТИМОИЙ
ФИКР. Журнал академических исследований нового Узбекистана, 1(2), 97–103.
извлечено от
https://in-academy.uz/index.php/yoitj/article/view/28151
15.
Аbdurasulov J. (2024). HARBIY PEDAGOGIKANING BOSHQA FANLAR BILAN
ALOQASI.
Молодые
ученые,
2(6),
48–52.
извлечено
от
https://inacademy.uz/index.php/yo/article/view/28164
16.
Турсунов А 2022 ЧАҚИРУВГА ҚАДАР БОШЛАНҒИЧ ТАЙЁРГАРЛИК
МАШҒУЛОТЛАРИДА ПЕДАГОГИК ВА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ҚЎЛЛАШ ВА
УЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ТОМОНЛАРИ Science and innovation, 1(B3), 432- 434
17.
Abdurasulov , J. (2022). HARBIY KOMPETENTSIYA KURSANTNING KASBIY
MAHORATINI SHAKLLANTIRISHNING KALITI SIFATIDA.
Евразийский журнал социальных
наук, философии
и культуры
,
2
(11), 231–234. извлечено от
academy.uz/index.php/ejsspc/article/view/5326
18.
Abdurasulov , J. (2022). CHAQIRUVGA QADAR BOSHLANGʼICH TAYYORGARLIK FANI
OʼQITUVCHISIGA QOʼYILADIGAN TALABLAR.
Евразийский журнал академических
исследований
,
2
(11),
983–988.
извлечено
от
academy.uz/index.php/ejar/article/view/5305
19.
Абдурасулов , Ж. (2024). ҲАРБИЙ ЖАМОАНИНГ ПСИХОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ.
Бюллетень педагогов нового Узбекистана, 2(2), 59–65.
