40
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
TA’LIM VA TARBIYA JARAYONINI BIRLASHTIRISH
TAMOYILLARI
Zokirova Sohiba Muxtoraliyevna
Filologiya fanlari doktori (DSc), professor
Turgʻunov Salohiddin Jamol oʻgʻli
FarPI, Iqtisodiyot kafedrasi Assistenti
Turgʻunova Oygul Isroiljon qizi
FarDU, 1-kurs magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14785620
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi:23-yanvar 2025 yil
Ma’qullandi: 25-yanvar 2025 yil
Nashr qilindi: 31-yanvar 2025 yil
Mazkur maqolada ta’lim va tarbiya
jarayonining uzviyligi hamda ularni birlashtirish
tamoyillari tahlil qilinadi. Zamonaviy pedagogika
yondashuvlari asosida ta’lim va tarbiyaning o‘zaro
bog‘liqligi, ularning shaxs rivojlanishiga ta’siri va
samaradorligini oshirish usullari ko‘rib chiqiladi.
Shuningdek,
ta’lim-tarbiya
integratsiyasining
ahamiyati, uni amalga oshirishda uchraydigan
muammolar va ularning yechimlari haqida fikr
yuritiladi.
ta’lim, tarbiya, integratsiya,
pedagogika, o‘qitish usullari, shaxs
rivojlanishi, ta’lim samaradorligi,
tarbiya tamoyillari.
Ta’lim va tarbiya jamiyatning intellektual, ma’naviy va madaniy rivojlanishining asosiy
negizidir. XXI asrda inson kapitalini shakllantirishda ta’lim va tarbiya metodologiyasining
to’g’ri yo‘naltirilishi mamlakatlar rivojlanishini ta’minlashda muhim omil bo‘lib xizmat
qilmoqda. Ta’lim nafaqat bilim berish, balki shaxsning hayotga tayyorlanishini ham o‘z ichiga
oladi. Tarbiya esa shaxsning axloqiy va ma’naviy fazilatlarini shakllantiradi. Ayniqsa,
globallashuv jarayonida shaxsni ma’naviy va axloqiy jihatdan rivojlantirish muhim ahamiyat
kasb etadi. Shuning uchun ta’lim va tarbiya metodologiyasining nazariy va amaliy jihatlarini
o‘rganish dolzarb masaladir.
Ta’lim metodologiyasi – bu ta'lim tizimining samaradorligini oshirish, o'quvchilarga bilimlarni
taqdim etish va ularda kerakli ko'nikmalarni rivojlantirishga yo'naltirilgan ilmiy-tadqiqot
sohasidir. Bu soha pedagogika fanining bir qismi bo'lib, o'qitishning asosiy nazariy va amaliy
metodlarini, usullarini, tamoyillarini o'rganadi. Ta’lim metodologiyasi ta'lim jarayonining
sifatini oshirish, o'quvchilarni har tomonlama rivojlantirish uchun zarur bo'lgan asosiy
prinsiplarni va metodlarni ishlab chiqishga qaratilgan.
Ta’lim metodologiyasining asosiy tamoyillari ta'lim jarayonini samarali tashkil qilishga
yordam beradi va o'qituvchilar uchun yo'naltiruvchi dastur bo'lib xizmat qiladi. Quyidagi
tamoyillarni ajratish mumkin:
O'quvchilarning faolligi
: Ta’lim metodologiyasida o'quvchilar faolligini oshirish zarur.
O'quvchilar passiv qabul qiluvchi emas, balki faol ishtirokchilarga aylanishi kerak. Bu,
o'quvchilarning fikrlash, tahlil qilish va mustaqil qarorlar qabul qilish qobiliyatlarini
rivojlantiradi.
41
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
Nazariyaning va amaliyotning uyg'unligi
: Ta’lim metodologiyasi nazariy bilimlarni
amaliyot bilan birlashtirishni talab qiladi. O'quvchilar faqatgina ma'lum bir fan bo'yicha
bilimga ega bo'lishlari bilan birga, bu bilimlarni amaliyotda qo'llashga o'rgatilishi kerak.
Individual yondashuv
: Har bir o'quvchining o'ziga xos xususiyatlarini inobatga olish, uning
qiziqishlari va ehtiyojlarini hisobga olish zarur. Bu tamoyil ta’limni individual tarzda tashkil
qilishga yordam beradi va o'quvchilarning shaxsiy rivojlanishiga xizmat qiladi.
Integratsiyalashgan ta'lim
: Ta’lim metodologiyasi turli fanlar va sohalarni birlashtirishga,
o'quvchilarni bir vaqtning o'zida bir nechta bilimlarni o'rganishga undaydi. Bu,
o'quvchilarning dunyoqarashini kengaytiradi va ularni turli sohalarda o'z bilimlarini
qo'llashga tayyorlaydi.
Ta’lim metodologiyasi o‘quv jarayonini tashkil etish va boshqarish usullarini o‘rganadi. U
pedagogik faoliyatning nazariy va amaliy asoslarini belgilaydi. An‘anaviy ta’limda o‘qituvchi
markaziy rol o‘ynagan bo‘lsa, zamonaviy yondashuvlarda shaxsga yo‘naltirilgan metodlar
ustuvor hisoblanadi. Misol uchun, Finlyandiyaning ta’lim tizimida o‘quvchilarning qiziqishlari
va ehtiyojlari asosida moslashtirilgan o‘qitish yondashuvi katta natijalar bermoqda.
Interfaol metodlar, masalan, muammoli o‘qitish, munozaralar va guruhiy ishlash orqali
o‘quvchilarning faol ishtiroki ta’minlanadi. Statistika ma’lumotlariga ko‘ra, interfaol metodlar
qo‘llanilganda talabalar bilimining o‘zlashtirish darajasi 20% ga oshadi.
Shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvda asosiy e’tibor har bir o‘quvchining individual qobiliyatlari
va ehtiyojlariga qaratiladi. Ushbu yondashuv ta’limda individual o‘zlashtirish tezligini hisobga
olishga imkon beradi. Interfaol yondashuv esa o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi faol
muloqotni rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Interfaol metodlar, jumladan, “muammo yechish”,
“muzokara” va “ijodiy loyiha” texnikalari, o‘quvchilarni chuqur tahlil qilishga undaydi.
Tarbiya metodologiyasi
Tarbiya jarayonida dialog, kuzatish, tarbiyaviy suhbat, va faoliyatga asoslangan yondashuvlar
keng qo‘llaniladi. Har bir metodning o‘ziga xosligi tarbiyalanuvchining yoshiga, ehtiyojlariga
va jamiyatning talablari bilan uyg‘un holda belgilab olinadi. Tarbiyaviy jarayonda muhit
yaratish, axloqiy normalarni o‘rgatish va shaxsni ma’naviy kamolotga yetaklash muhim
ahamiyatga ega. Tarbiya jarayonida ijtimoiy loyihalarda ishtirok etish orqali o‘quvchilarning
ijtimoiy mas‘uliyat hissi shakllantiriladi.
Tarbiya shaxsning axloqiy, estetik, ekologik va ijtimoiy jihatdan shakllanishini maqsad qilgan
jarayon bo‘lib, uning metodologiyasi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Tarbiya jarayonida
quyidagi yo‘nalishlar muhim o‘rin tutadi:
Axloqiy tarbiya
: xloqiy tarbiya shaxsni ijtimoiy hayotga moslashtirishda muhim vosita bo‘lsa,
estetik tarbiya uning san‘at va go‘zallikka bo‘lgan munosabatini shakllantiradi. Axloqiy
tarbiyada qadriyatlarni targ‘ib qilish orqali shaxsda oila va jamiyatga hurmat hissi
mustahkamlanadi. Shaxsda halollik, vatanparvarlik, insonparvarlik kabi fazilatlarni
shakllantirish. Masalan, maktablarda "Odobnoma" fanining joriy qilinishi orqali
o‘quvchilarning axloqiy ko‘nikmalari rivojlantirilmoqda.
Estetik tarbiya
: Estetik tarbiya esa ijodkorlik va go‘zallikni qadrlash ko‘nikmalarini
rivojlantiradi. S
an‘at va madaniyat orqali inson qalbini boyitish. Masalan, musiqa va tasviriy san‘at darslari
orqali o‘quvchilarda ijodiy salohiyat shakllanadi.
Ekologik tarbiya
: Ekologik tarbiya esa atrof-muhitni asrash va unga ehtiyotkorlik bilan
munosabatda bo‘lish ko‘nikmalarini shakllantirishni ko‘zda tutadi. Ushbu usullar tarbiyaviy
jarayonni kompleks yondashuv bilan boyitadi. Atrof-muhitni asrash va tabiatga hurmatni
rivojlantirish. Bugungi kunda bu yo‘nalishda global tashabbuslar mavjud bo‘lib, masalan,
"Yashil maktab" loyihasi orqali o‘quvchilar ekologik savodxonlikka o‘rgatilmoqda.
Zamonaviy ta’limda innovatsion texnologiyalar va interfaol usullarni qo‘llash natijadorlikni
oshiradi. Masalan, raqamli platformalar va virtual laboratoriyalar orqali o‘quvchilarning
qiziqishini oshirish mumkin. Virtual haqiqat (VR) va qo‘shimcha haqiqat (AR) texnologiyalari
42
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
o‘quvchilarga murakkab mavzularni vizual ravishda tushunish imkonini beradi. Interfaol
ta’lim metodlari, jumladan, guruhlarda ishlash va muammo asosida o‘qitish, shaxsiy
yondashuvni ta’minlaydi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) orqali masofaviy
ta’lim bugungi kunda juda ommalashgan. Ushbu metodlar o‘quvchilarning fikrlash, tahlil
qilish va mustaqil qaror qabul qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi. 2022-yilda masofaviy ta’lim
orqali o‘quvchilarning 35% dan ortig‘i o‘z bilimlarini oshirganligi qayd etilgan.
STEAM (fan, texnologiya, muhandislik, san‘at va matematika) ta’limi o‘quvchilarning ijodiy va
mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. STEAM yondashuvi orqali o‘quvchilarni amaliy
muammolarni hal qilishda faol ishtirok etishga jalb qilish mumkin. Gamifikatsiya esa ta’lim
jarayoniga o‘yin elementlarini kiritib, uni yanada qiziqarli qiladi. Ushbu yondashuvlar ta’lim
va tarbiyani innovatsion usullar bilan boyitishga yordam beradi.
Gamifikatsiya usuli orqali esa o‘qitishni qiziqarli va samarali qilish mumkin. Masalan, o‘yin
asosida matematik masalalarni yechish orqali bolalarda mantiqiy fikrlash rivojlanadi.
Zamonaviy pedagogik texnologiyalardan STEAM yondashuvi (fan, texnologiya, muhandislik,
san‘at va matematika integratsiyasi) ta’lim-tarbiya jarayonini yangi bosqichga olib chiqmoqda.
Misol tariqasida, "Arduino" platformasi yordamida texnologik loyihalarni amalga oshirish
o‘quvchilarni muhandislik sohasiga qiziqtiradi.
Zamonaviy yondashuvlar ta'lim va tarbiya jarayonida o'quvchilarning faqat akademik
bilimlarini emas, balki ijtimoiy va emotsional ko'nikmalarini ham rivojlantirishga qaratilgan.
Bu yondashuvlar orqali o'quvchilarga real hayotdagi vaziyatlarda muvaffaqiyatli bo'lish uchun
zarur bo'lgan ko'nikmalarni shakllantirish mumkin. Ta'lim tizimidagi bu innovatsiyalar
o'quvchilarning jamiyatda faol va mas'uliyatli fuqarolar sifatida o'sishiga yordam beradi.
Ta’lim va tarbiya bir-birini to‘ldiruvchi jarayonlar bo‘lib, ularning integratsiyasi pedagogik
maqsadlarga erishishda muhimdir. Bu jarayonda bilim va ko‘nikmalarni shaxsning ma’naviy
va axloqiy rivojlanishi bilan uyg‘unlashtirish tamoyillari asosiy mezon hisoblanadi.
Shuningdek, ta’lim va tarbiyaning mazmunini uyg‘unlashtirish orqali o‘quvchilarning ongli
munosabatlari shakllantiriladi.
Ta’lim va tarbiya integratsiyasi bir qator tamoyillarga asoslanadi, ular orasida quyidagilarni
ajratib ko'rsatish mumkin:
1.
Bilim va tarbiya birligi
: O'quvchilar ta'lim jarayonida nafaqat bilim olish, balki
ma'naviy-axloqiy qadriyatlarni o'zlashtirishga qaratiladi.
2.
Hamkorlik va integratsiya
: Ta'lim va tarbiya jarayonida oila, maktab va jamiyat
o'rtasida hamkorlik muhim rol o'ynaydi.
3.
O'quvchilar mustaqilligi
: Integratsiyalashgan ta'lim jarayonlari orqali o'quvchilar
mustaqil fikrlash va qaror qabul qilish ko'nikmalarini rivojlantiradi.
4.
Amaliyot va nazariya birligi
: O'quv materiallari amaliy tajriba orqali
mustahkamlanadi, nazariya amaliyot bilan uyg'un holda olib boriladi.
Ta’lim va tarbiya integratsiyasi ta'lim tizimining sifatini oshirish, o'quvchilarning bilim va
ko'nikmalarini mustahkamlash, ularni zamonaviy jamiyatning faol fuqarolari sifatida
tarbiyalashning muhim bir qismidir. Bu jarayon o'qitish va tarbiyalashni bir butun tizim
sifatida ko'rishni nazarda tutadi. Shuningdek, ta’lim va tarbiya integratsiyasi o'quvchilarga
ilmiy, amaliy va ijtimoiy ko'nikmalarni birlashtirib, ular orqali har tomonlama rivojlanishga
erishishni ta’minlashni maqsad qiladi.
O'zbekistonda ta'lim tizimining yangilanishi va integratsiyalashgan ta'lim metodlarining joriy
etilishi so'nggi yillarda katta ahamiyat kasb etmoqda. Ta'lim tizimidagi islohotlar,
o'quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga, zamonaviy pedagogik
metodlar va texnologiyalarni qo'llashga qaratilgan. Xususan, O'zbekiston Respublikasi ta'lim
43
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
tizimida innovatsion yondashuvlar, o'quvchilarni ijtimoiy faoliyatga jalb qilish va ular uchun
sharoitlar yaratishga katta e'tibor berilmoqda.
Ta’lim va tarbiya jarayonlarining yagona metodologik asosda tashkil etilishi natijadorlikni
oshiradi. Bu jarayonda milliy va xalqaro tajribalarni uyg‘unlashtirish muhim ahamiyatga ega.
Masalan, O‘zbekistonning milliy qadriyatlari va xalqaro ilg‘or tajribalarni uyg‘unlashtirish
orqali o‘ziga xos model yaratilishi mumkin. 2023-yilda "Yangi O‘zbekiston maktabi" loyihasi
doirasida ta’lim va tarbiya integratsiyasi asosida 50 dan ortiq zamonaviy metodlar joriy etildi.
Xulosa
Ta’lim va tarbiya metodologiyasi bugungi kunda ta'lim tizimini yangilash va
takomillashtirishda muhim o'rin tutadi. Ushbu metodologiya ta'lim jarayonining barcha
jihatlarini, ya'ni bilim berish, tarbiya, o'quvchilarning ijtimoiy faolligini oshirish va ularni
jamiyat hayotiga tayyorlashni qamrab oladi. Ta'lim va tarbiya integratsiyasi o'quvchilarni
faqat bilim bilan emas, balki ma'naviy-axloqiy qadriyatlar, jismoniy rivojlanish, ijodiy va
tanqidiy fikrlash qobiliyatlari bilan ham tarbiyalaydi.
O'zbekistonda ta'lim va tarbiya metodologiyasidagi islohotlar yangi pedagogik
yondashuvlarni, innovatsion metodlarni joriy etishni, hamda ta'lim tizimining samaradorligini
oshirishni ko'zlaydi. Bu jarayon o'quvchilarning barcha jihatdan rivojlanishiga, ularning
jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishiga xizmat qiladi. Kelajakda ta'lim va tarbiya
metodologiyasini
takomillashtirish,
zamonaviy
pedagogik
texnologiyalar
va
integratsiyalashgan yondashuvlarni joriy etish orqali ta'lim tizimi yanada samarali va sifatli
bo'lishi kutilmoqda.
Ta’lim va tarbiya metodologiyasi jamiyatning barqaror rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga
ega. Ushbu ish davomida ta’lim va tarbiya jarayonlarida qo‘llaniladigan metodologiyalar tahlil
qilindi. Shuningdek, zamonaviy yondashuvlar va integratsiya tamoyillari o‘rganildi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
«Sarflangan investitsiyalar ortig‘i bilan qaytishiga shubha yo‘q» - Shavkat Mirziyoyev
maktabgacha ta’lim sohasiga e’tibor haqida. Kun uz. 2022 y
2.
Z.T.Nishonova,
G.Flalimova,
A.G‘.Turgʻunboyeva,
M.X.Asranboyeva.
Bolalar
Psixologiyasi va psixodiagnostikasi. TOSHKENT- 2017 197b.
3.
Q.N.Nazarov. Bilish falsafasi.-T."Universitet" 2005 113b
4.
N.Egamberdieva ’’Tarbiya texnologiyasi’’ Fan va texnologiyalar 2016-yil
5.
R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. o‘quv qo‘llanma Toshkent Fan va
texnologiya 2012-yil
6.
S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik Toshkent o‘qituvchi
2000-yil
7.
M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. o‘quv qo‘llanma Toshkent o‘qituvchi 2004-yil
