14
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
MAKTUBLARDA SHOIR IJODIY VA INSONIY DUNYOSINING
AKSI
Isakulov Sherzod Ergashboyevich
Samarqand viloyati “Jomboy tongi” gazetasi muxbiri
Ilmiy rahbar:
Murodulla Jo‘rayev
https://doi.org/10.5281/zenodo.14769312
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi:23-yanvar 2025 yil
Ma’qullandi: 25-yanvar 2025 yil
Nashr qilindi: 30-yanvar 2025 yil
Ijodkor shaxsiyati, ijodiy duyosining to‘laqonli
ochib berilishida adibning epistolyar janr
namunalari
hisoblanmish
maktublari
G‘.G‘ulomshunoslar uchun ham, qolaversa adabiy
jamoatchilik uchun qimmatli manba bo‘lib xizmat
qilishi shubhasiz. Jamiyatning har sohasi bilan
hamfikr, hamnafas yashashida shoirning tayanchi
va ijodiy faoliyatining ajralmas ilhom manbai bu
maktublar va o‘zaro yozishmalar bo‘lgan.
Maqolada ijodkorning turli shaxslar bilan
yozishmalari adabiy-estetik qarashlarining o‘ziga
xos ko‘rinishi sifatida tahlil qilingan.
Ijodkor
shaxsiyati,
epistolyar janr, yozuvchining adabiy-
estetik qarashlari ,
badiiyat va
uslub .
Maktubni insoniy hujjat deyishimiz mumkin. Deylik, unda maktub yozuvchining shaxsiyati,
o‘ziga xos ruhiy holati, kechinmalari aniq va xolisona ifodalanadi. Bu narsa G‘afur G‘ulom
maktublari, ulardagi balqib turgan insoniy kechinmalarga va albatta, shoir shaxsiyatiga ham
xos tushunchalardir. Shoir maktublarida uning qalbi ham yashaydi deyish mumkin.
Maktublarni o‘qir ekanmiz, ko‘z o‘ngimizda turfa xil holatda, ichki kechinmalar bilan to‘lib
toshayotgan G‘afur G‘ulom siymosi gavdalanadi. Bu so‘zlarimiz Asqad Muxtorning quyidagi
fikrlari ham tasdiq etadi: “Maktubni ko‘zguga qiyos qiladilar, o‘zingiz qanday bo‘lsangiz,
xatingiz ham o‘zingizga o‘xshaydi. Xat ko‘zgu kabi ma’naviy qashshoqlikni ham, «qaynab
yotgan hissiy va tafakkur boyligingizni ham bexato aks ettirishi mumkin».
Ijodkor shaxsiyati, ijodiy duyosining to‘laqonli ochib berilishida adibning epistolyar janr
namunalari hisoblanmish maktublari G‘.G‘ulomshunoslar uchun ham, qolaversa adabiy
jamoatchilik uchun qimmatli manba bo‘lib xizmat qilishi shubhasiz.
G‘.G‘ulom sharq adabiyoti va madaniyatini juda puxta o‘zlashtirgan ijodkor yozuvchi hamdir.
“Salomdan so‘ngra ma’lum bo‘lsinki, menga 9- iyun 1957-yilda yozgan xatingni oldim”,- deya
boshlanadi uning Tursunboy nomli shaxsning xatiga yozgan javob maktubining kirish qismida.
Mazkur shaxs tomonidan yozilgan xatda shoirga
sharq adabiyoti xususan, Navoiy
“Xamsa”sining 3- yirik asari bo‘lmish “Farhod va Shirin”ga bog‘liq bir muncha savollar
berilgan. G‘.G‘ulom ularga batafsil javob yozar ekan 7-savol sifatida berilgan va aynan shu
davr tili (leksikasi)ga xos bo‘lgan hamda asarda uchraydigan “Sha’mi kofuriy” jumlasini
adresatning yoshiga mos holda birma-bir sharhlashga urinadi. “7-savolingga javob shulki,
“kofur” so‘zi bilan “kofir” bir-biridan farq qiladi”, - deydi shoir, xuddi “ko‘z” bilan “kuz”
so‘zlari shakliy jihatdan bir-biriga yaqin ekanligini ta’kidlab.- “Kofur” so‘zi Konpur orolining
ismidan buzilgan. Bu oroldan yurakning mashhur davosi bo‘lgan “kamfara” chiqarilshini
ta’kidlaydi. Navoiy zamonasida shu kamfaradan sham moyiga qo‘shib yoqilishini va uning hid
15
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
berishini izohlaydi hamda “Sha’mi kofuriy”ning ma’nosi - kamfara qo‘shilgan sham ekanligini
ta’kidlab maktubiga xulosa yasaydi.
Ko‘rinadiki, G‘.G‘ulom sharq ilmi va adabiyotining ulkan bilim sohibi bo‘lishi bilan bir qatorda
har qanday xatni e’tiboridan chetda qoldirmagan hamda o‘ta ziyraklik, o‘ziga xos talabchanlik
bilan javob nomalari yozishni oliyjanob ish deb hisoblagan ijod kishisidir.
Dahshatli urush yillari xalq boshiga musibatli kunlar yog‘ildi. Janggohlarda qon kechib,
zahmat chekayotgan Vatan jangchilarini ma’naviy qo‘llash, ruhiyatini ko‘tarish va g‘alabaga
undovchi she’rlar hamda chaqiriq ohangidagi yozishmalar shu davr yozuvchi-shoirlari ijodida
kuzatilganidek, G‘.G‘ulom ijodida ham bu mavzu yetakchilik qildi. Nafaqat ijodiy asarlari bilan,
balki jangchi va ofitserlarga tinimsiz ravishda yo‘llagan nomalari bilan ham ularni
ruhlantirishga, g‘alaba sari olg‘a qadam tashlashga undab turdi. Bu sa’yi harakat urushdan
keyingi yillarda ham aslo pasaygani yo‘q. Jumladan, 1950-yilda G‘.G‘ulom harbiy qismlardan
birida xizmat o‘tayotgan jangchi va ofitserlarga shunday mazmunda maktub yo‘lladi. Unda
“Ulug‘ Vatan urushi yillarida va urushdan keyingi yillarda O‘zbekiston yozuvchilari bir qancha
g‘oyaviy yuksak, maroqli asarlar” yaratganligini ta’kidlab, jumladan, mashhur “Navoiy”
romanining avtori, laureat adibimiz Oybek 1949-yilda “Oltin vodiydan shabadalar” romanini
e’lon” qilganligini, Uyg‘un, Mirmuhsin, N.Safarov singari yozuvchilarimizning yirik asarlari
yaratilganligini, shuningdek, o‘zbek yozuvchilarining bu boradagi ijodiy ishlari davom
etayotganligini g‘oyatda ko‘tarinkilik bilan izhori dil etadi. “Sizlarga she’rimni
yubormoqdaman, - deydi xatning xotima qismida- Sizlarga jangovar va siyosiy tayyorgarlik
ishlarida yangidan yangi muvofaqqiyatlar tilayman. Xushyor turinglar! Sevikli Vatanimiz
chegaralarini sergaklik bilan qo‘riqlanglar! Sizlarga quyoshli O‘zbekiston xalqidan alangali
salom”.
Bunday yo‘sindagi xatlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, jamiyatning har sohasi bilan
hamfikr, hamnafas yashashida shoirning tayanchi va ijodiy faoliyatining ajralmas ilhom
manbai bu maktublar va o‘zaro yozishmalar bo‘lgan.
O‘quvchining shoir shaxsiyati va oilaviy muhiti bilan yaqindan tanishishida G‘.G‘ulomning oila
a’zolari va yaqinlariga yozgan shaxsiy maktub namunalari g‘oyatda qimmatli manbadir.
Suyukli yor, mehribon ota, sadoqatli do‘st G‘.G‘ulomning insoniylik qiyofasi mazkur xatlarda
to‘laligicha aks etgan:
“Hurmatli onaxonimiz Muharramxonga.
Sevikli qizimiz Toshxonning dunyoga yelishi bilan Sizni qalbimizdan tabrik qilamiz. Har
ikkovingizni sog‘-u salomatligingiz bizni behad quvontiradi.
Baxtli oilamizga yana bir jon qo‘shilishi bilan sevinamiz.
Onangiz Hamroxon, rafiqingiz G‘afur G‘ulom (Toshxonning dadasi), Muzaffar, Xolida, Mirzo
Ulug‘, Olmos, Mirzo Abdulqodir, Xondamir va boshqalar”.
Xat yozish ishtiyoqi o‘z navbatida ichikkan, talpingan insonidan maktub olish orzusini ham
tug‘diradi. Buning rag‘bati ham, quvonchi ham bo‘lakcha bo‘lishi mumkin.
G‘.G‘ulom shaxsiy xatlari turkumida yaqinlari, oila a’zolariga yozgan shunday maktublari borki,
ular to‘laligicha xat kutish sog‘inchi bilan yo‘g‘rilgan:
“Sevgilim Muharramxon! Salom. O‘zim
sog‘, salomatman. Sizlarning salomatligingiz yana salomatligim butunligidir. Bundan ilgari ikki
marotaba xat yozdim, olgan bo‘lsangiz kerak. Hech bo‘lmasa, telegraf bilan bo‘lsa ham biz
tinchmiz, deb qo‘yish kishini ancha yupatardi...”
Xatning keyingi qismlarida ijodiy safar sababli
yaqinlaridan bir muddat yiroqlashgan mehribon va kuyunchak oila sohibining sog‘inch to‘la
hissiyotlari namoyon bo‘lib boradi:
“Bolalarni halidan boshlab sog‘ina boshladim. Har kechasi
bir qator tush ko‘rib chiqaman. Men uy ichimizning nima ham qay tomonlari bilan qiziqqanim
o‘zingizga ma’lum bo‘lgani uchun sanab o‘tirmayman. Menga o‘z uyimning hamma narsasi
ma’lum bo‘lishi kerak. Binobarin, Hamid Olimjon orqali menga Tiblisga xat yoz. Biror zarur ish
chiqquday bo‘lsa, telegram ber.
Seni, O‘sarni, Yasharni, Xolidani, Olmosni, Gavharni o‘paman. Onamga, Jo‘raxonga behad salom.
Rahimberdiga behad salom”
,-deb yakunlaydi.
16
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
G‘afur
G‘ulom
maktublarida
ustoz
Ozod
Sharafiddinov
ta’kidlaganidek
“...bag‘rikengligi, tantiligi, mehmondo‘stligi, jinday chapaniligi, jinday tavakkalchiligi, lafzi
halolligi, yolg‘ondan hazar qilishi, bolajonligi, ayolmandligi va yana allaqancha fazilatlari”
mana men deb bo‘y ko‘rsatib turgan azim ummon - G‘afur G‘ulomning qalb qiyofasini
nurlantirib turadi.
G‘afur G‘ulomning mazkur o‘n ikki tomlik mukammal asarlar to‘plamining o‘n ikkinchi
tomidan shoirning xuddi shu adresat (Maharram aya)ga yo‘llagan umumiy to‘qqizta maktubi
joy olgan. Bu maktublarining o‘ziyoq badiiyligi, ma’naviy va ma’rifiy qimmatga egaligi bilan
ahamiyatlidir.
“To‘qqiz maktub- G‘afur G‘ulomdek zakiy, daryodil insonning ijodkorlik, yaratuvchilik
qismatiga teng sherik oqila va munisa mehr-u shafqatiga, sabr-u bardoshiga, fidoiy mehnatiga
so‘zdan tiklangan haykal.
To‘qqiz maktub – ingliz olimi Geskinning “Ayol sevgisidan musaffo bo‘lmagan, uning
mardligidan madad olmagan hamda kamtarona yo‘rig‘iga yurmagan odam haqiqiy hayot
kechirmagan hisob”, - degan so‘zlarining shoyon tasdig‘i.
To‘qqiz maktub o‘zbek ayolining - beminnat, beta’ma, boqiy muhabbat simfoniyasi, uning
nazmiy ifodasi G‘afur G‘ulom qalamidan to‘kilgan:
Azizimsan, do‘stim, jonim tozasan
Tozalikda yer aro ovozasan
Mehribonim, aql-u bandim Muharram.”
Shuni alohida ta’kidlash joizki, ijodkorlar o‘z asarlari bilan xalqni ezgulikka, insoniy
qadriyatlarni e’zozlashga chorlasa, o‘z hayotiy faoliyatlari jarayonida odamlarga namuna
bo‘lib boradilar. Yozuvchi-shoirning shaxsiyati uning asarlariga hamohang bo‘lsagina,
xalqning ardoqli ijodkoriga, suyukli farzandiga aylanishi mumkin.
Xuddi shu kabi xatlardan biri shoir tomonidan 1947 yilda andijonlik shoir va adabiyotshunos,
qadrdon do‘sti Ulfatning (taxallusi, asl ismi Imomiddin Qosimov ) yangi tug‘ilgan farzandi
vafot etishi munosabati bilan yozilgan:
“Aziz birodarim mulla Imomiddin, assalomu alaykum!”- deb boshlanadi unda, - As-sabru
miftah ul-farah (“Sabr xursandchilikning kalitidir”).
Shu salomimni butun do‘stlarimga taqdim qilursiz. Hayot abadiydir”, -deb, fikrlarini
Fuzuliyning quyidagi misralari bilan izohlashga urinadi:
“Bu bog‘ husniga garchand xazondan ofat vor,
Uni tadorik etar, oqibat nasimi bahor”.
E’tiborimizni torgan jihat xatning keyingi qismida bayon etiladi:
Dog‘i farzand
(tarix): (1346-1946)
Bunda yigirma - “kul”ning kofiddur,
Isqot - siz bilan mendurmen.
Muharramxon qattiq achindi. Mahbubaxonga sabru qanoat tiladi....”
Xatda “Dog‘i farzand” iborasi ishlatilishining ma’lum sababi bor (jumlaning to‘liq bayoni
izohlar bo‘limidan olindi)
Dog‘i farzand
- iborasidan abjad hisobi bilan Ulfat farzandining vafot qilgan yili chiqadi. Vahob
Ro‘zimatovning hisobiga ko‘ra, bu so‘zlardagi harf-raqamlarining yig‘indisi 1346 ni tashkil
etadi va ana shu asosda xatni 1946 yilda yozilgan, deb biladi. Holbuki, “dog‘i farzand”
so‘zlaridagi harf-raqamlar yig‘indisi 1356 bo‘lib, milodiy 1937-1938 yillarni bildiradi.
Bizningcha, Ulfat farzandining vafoti tarixini ifodalovchi so‘zlarni “dog‘iy farzan” deb o‘qish
lozim. Shunda harf-raqamlar yig‘indisi 1366 ni tashkil etadi va 1947 yilni anglatadi. Mazkur
xatning so‘ngida ham uning yozilgan sanasi 1947 yil 27 may deb qayd etilgan.
1
Karimova Y. G‘afur G‘ulom maktublari. Ilmiy-adabiy to‘plam.T:2011. 56-b.
1
G‘afur G‘ulom. Mukammal asarlar to‘plami. O‘n ikkinchi tom. Toshkent. / “FAN”. 1990.451- b.
2
G‘afur G‘ulom. Mukammal asarlar to‘plami. O‘n ikkinchi tom. Toshkent. / “FAN”. 1990.451- b.
17
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
Anglashiladiki, G‘.G‘ulom xat yozishda so‘zlardan nihoyatda ustalik va bilimdonlik bilan
foydalangan. O‘z dilida kechayotgan kechinmalarning ifodasini berish uchun bu xil zakiylik
shoir ijodiy tendensiyasiga xos jihatlardan biri sanaladi, desak yanglishmagan bo‘lamiz.
G‘afur G‘ulom 1937 yil 14 noyabrda singlisi Bahri G‘ulomovaga quyidagi yo‘sinda xat yozadi:
“Mulla Bahri va sevikli Darvinga!
Har ikkovingizga hurmat va salom.
...Iqtisodiy tomoning, maishating qay holda? Agar biror narsaga muxtoj bo‘lsang, menga yozib
yubor. Garchand oliy bo‘lmasa ham, sening qiynalmasliging uchun harakat qilaman.
...Jiyanlaring hammasi sog‘, salomat.
Jon uka, qiynalib yurma, ahvolingni yoz. Mabodo kelguday bo‘lsang, ikki uyni remont qildim.
Bir o‘zing emas, hatto o‘rtog‘ing bilan menga sig‘a olasan, diydamning ustiga”.
Maktubda shoir shaxsiyatiga xos qirralar - mehr-oqibat, jigarlariga bo‘lgan cheksiz muhabbati,
sog‘inish hislari namoyon bo‘lgan. Shoir dilidagi gaplarni maktub oxirida she’riy yo‘sinda ham
bayon etadi:
“Kishilar dilini barobar deya maqtansa agar,
Senu men, dil nima, hattoki, bu pok qonga sherik.
Yasha, bor bo‘l, xafalanma, ey yetim, sevgili do‘st,
Men axir bor bu jahonda ham salomat, ham tirik”.
Xatda ko‘ngil aks etishi shubhasiz. Yozuvchi Xurshid Do‘stmuhammadning “Al- A’rof”
dramasidan quyidagi parchani keltirish orqali xatning inson hayotidagi o‘rni naqadar ulkan
ekanligiga guvohi bo‘lishiga ishondik : “ Edgar Jeffersondek ulug‘ zot umri bo‘yi o‘ttiz mingta
xat yozgan! Men ham qo‘lim bo‘shadi deguncha xat yozgim keladi. Xat yozsam rohatlanaman.
Men hammangizdan yolborib- o‘tinib so‘ragan bo‘lur edim: Xat yozinglar. To‘kilib- to‘kilib
yozinglar, shunday yengil tortasizlarki!..”
Ajab emas, shoirimiz G‘afur G‘ulomning hayotida, qalbining tub-tubida ham ana shunday
shior doimo aks-sado berib turganligi va bu bong hamisha ijodkorning qo‘liga qalam tutib,
kimgadir nimanidir ilinib, xat yozishga, izhori dil etishga chorlab turgan bo‘lsa. Buni
shoirning do‘sti Hamid G‘ulomga yozgan quyidagi she’riy maktubi ham tasdiq etadi:
Tong otar maktubin oldim, o‘ylatib qo‘yding meni,
Jon rubobin cherta-cherta, kuylatib qo‘yding meni.
Yuz maqomlar ichra Mulla To‘ychining avji kabi,
Qartayib qo‘ygan chog‘im to‘y-to‘ylatib qo‘yding meni.
Eslatib qo‘yding parishon yoshligim savdosini,
Yor unutgan ro‘ymolga bo‘ylatib qo‘yding meni.
Men yana minglab qalam chaynab, chaman kezsam kerak,
Neki qilding o‘z-o‘zimla so‘ylatib qo‘yding meni.
Ko ‘ngil ovlash umrlar kasbim edi, Mirzo G ‘afur,
Yaxshi diljo‘lik bilan diljo‘ylatib qo ‘yding meni.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash o‘rinliki, bu maktublar shoirning ijod va ilhom manbaiga ham
aylanib ulgurgan. Ijodkor uchun ijodiy kayfiyat va uni yuzaga keltiruvchi muhit doimo zaruriy
ehtiyoj bo‘lib kelgan. Shoir, avvalo, ichidagi g‘alayonli tuyg‘ularni ana shu muhit ta’siridagina
qog‘ozga tushira olgan. Shu tomondan olib qaralganda esa biz maktublarning yana bir
qirrasini, ijodkor uchun suv va havodek muhim tomonlarini ochgan bo‘lamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.G‘.G‘ulomning badiiy olami. Kollektiv avtorligida T.: “Fan”. 1974y. 312 b.
1
G‘afur G‘ulom. Mukammal asarlar to‘plami. O‘n ikkinchi tom. Toshkent. / “FAN”. 1990.171- b..
18
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON, 2-QISM (YOʻITJ)
2.G‘.G‘ulomning MAT. 12 jildlik T.: “Fan” .1990 y. 538 b.
3.G‘.G‘ulomning MAT. 12-jild T.: “Fan” .1990 y. 538 b.
4.Karimova Y. G‘afur G‘ulom maktublari. T.: JDPI axborotnomasi. Ilmiy-uslubiy jurnal .1-son.
2013. 212 b.
5.G‘afur G‘ulom. Mukammal asarlar to‘plami. O‘n ikkinchi tom. Toshkent. / “FAN”. 1990.451- b.
6.Sh.Ahmedova “Maktubot turlari va adabiy tanqid”. Toshkent “FAN”. WWW. ZiyoNet. 316 b.
