28
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD,8-SON, (YOʻITJ)
SUDLOV ISHLARI YURITILADIGAN TIL TAMOYILINING
KONSTITUTSIYAVIY KAFOLATLARI
Abdusamadov Dilmurod Farxod o‘g’li
TDYU mustaqil izlanuvchisi
ORCID: 0009-0009-5864-4750
e-mail: abdusamadov033@gmail.com
Tel:93-000-58-58
https://doi.org/
10.5281/zenodo.16923733
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 5-avgust 2025 yil
Ma’qullandi: 12-avgust 2025 yil
Nashr qilindi:22-avgust 2025 yil
Ushbu maqolada iqtisodiy sudlarda ish yuritiladigan til
masalasi milliy qonunchilik, xalqaro huquqiy normalar
hamda xorijiy tajriba asosida tahlil qilingan. Muallif sud
jarayonida til masalasining odil sudlovni ta’minlashdagi
ahamiyatini ochib bergan holda, tarjimon instituti,
protsessual tenglik va fuqarolarning ona tilida yoki ular
biladigan
boshqa
tilda
himoyalanish
huquqi
masalalarini
yoritadi.
Maqolada
O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi, “Sudlar to‘g‘risida”gi
Qonun, Iqtisodiy protsessual kodeks talablari bilan bir
qatorda BMT Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi
xalqaro pakti, Yevropa Inson huquqlari konvensiyasi
kabi
xalqaro
hujjatlarga
tayanilgan.
Rossiya,
Qozog‘iston, Kanada va Shveytsariya tajribasi misolida
iqtisodiy sud ishlarida til masalasini tartibga solishning
turli modellari qiyosiy tahlil qilinadi.
KEY WORDS
iqtisodiy sud, sud jarayoni, ish
yuritish
tili,
odil
sudlov,
protsessual
tenglik,
tarjimon
instituti, xalqaro huquq, xorijiy
tajriba,
inson
huquqlari,
Konstitutsiya.
Kirish
Mamlakatimizda “Yoshlar – Yangi O‘zbekiston bunyodkorlari” shiori ostida “Yangi
O‘zbekiston – Uchinchi Renessans” g‘oyasining ro‘yobga chiqarilishini ta’minlash, o‘zbek
milliy qadriyatlari va ma’naviy merosini asrab-avaylash, keng ommalashtirish hamda
rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda. Shuni qayd etish lozimki, har qanday davlat
tuzumi asosini uning tabiiy, hududiy, milliy va etnik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda
yaratilgan qonunlari tashkil etadi.
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 2-moddasi 1-bandida “har bir inson irqi, tana
rangi, jinsi, tili, dini, siyosiy va boshqa e’tiqodlaridan, milliy yoki ijtimoiy kelib chiqishi,
mol-mulki, tabaqasi va boshqa holatidan qat’i nazar, ushbu Deklaratsiyada e’lon qilingan
barcha huquq va barcha erkinliklarga ega bo‘lishi zarur” [1], deb belgilangan bo‘lsa,
Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro paktning 2-moddasi 1-bandida: “Ushbu
Paktda ishtirok etuvchi har bir davlat o‘z hududidagi va o‘z yurisdiksiyasida bo‘lgan
shaxslarning mazkur Paktda e’tirof etilgan huquqlarini hech bir ayirmachiliksiz, jumladan,
irqi, tanasining rangi, jinsi, tili, dini, siyosiy yoki boshqa e’tiqodidan, milliy yoki ijtimoiy kelib
chiqishi, mulkiy ahvoli, tug‘ilishi yoki o‘zga holatidan qat’i nazar, hurmat qilish va
ta’minlash majburiyatini oladi” [1], – deb mustahkamlab qo‘yilgan.
Ko‘rinib turibdiki, har ikkala xalqaro hujjatda, millatidan qat’i nazar, fuqarolarning teng
huquqli belgilanganligi, shu bilan birga, bu huquq va erkinliklarni hurmat qilish va ta’minlash
majburiyati bevosita davlatning o‘ziga yuklatilgan.
29
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD,8-SON, (YOʻITJ)
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va xalqaro huquqning umume’tirof etilgan
normalarida inson va fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklariga hech qanday
cheklashlarsiz amal qilish nazarda tutiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 20-oktabrda “Mamlakatimizda o‘zbek
tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
PF–6084-son Farmoni qabul qilinib, mazkur Farmon bilan mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy
hayotining barcha sohalarida Davlat tili imkoniyatlaridan to‘liq va to‘g‘ri foydalanishga
erishish, ta’lim tashkilotlarida Davlat tilini o‘qitish tizimini yanada takomillashtirish,
uning ilm-fan tili sifatidagi nufuzini oshirish, Davlat tilining sofligini saqlash, uni boyitib
borish va aholining nutq madaniyatini oshirish, Davlat tilining xalqaro miqyosdagi o‘rni
va
nufuzini
oshirish,
bu
borada
xorijiy
hamkorlik
aloqalarini rivojlantirish,
mamlakatimizda istiqomat qiladigan barcha millat va elatlar tillarini rivojlantirish
maqsadida keng va teng imkoniyatlar hamda ularga Davlat tilini o‘rganish uchun qulay shart-
sharoitlar yaratish kabi muhim vazifalar belgilab berildi. Bugungi kunda mamlakatimizda
130 dan ortiq millat va elat vakillari istiqomat qilmoqda. Ularning huquqlari va qonuniy
manfaatlarini
himoya
qilish
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida,
konstitutsiyaviy normalarga muvofiq qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarda o‘z aksini
topgan.
Statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston doimiy aholisi tarkibida o‘zbeklar,
tojiklar, qozoqlar, qoraqalpoqlar va ruslar eng yirik etnik guruhlar hisoblanadi. O‘zbekiston
Respublikasi doimiy aholisining etnik tarkibi, jami aholi soniga nisbatan % hisobida
o‘zbeklar 84,4%, qoraqalpoqlar 2,2%, ruslar 2,1%, qozoqlar 2,4%, tojiklar 4,9% va boshqa
millat vakillari 4,1% [3]ni tashkil qiladi.
Tadqiqot natijalari:
Sud jarayonlarida ish yuritiladigan tillar:
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy protsessual kodeksining 10-moddasida sud jarayoni olib
boriladigan til masalasi aniq belgilangan. Unga ko‘ra, iqtisodiy sud jarayoni o‘zbek tilida,
Qoraqalpog‘iston Respublikasida — qoraqalpoq tilida, shuningdek, ish yuritilayotgan hudud
aholisi ko‘pchilik bo‘lib so‘zlashadigan boshqa tillarda olib borilishi mumkin. Masalan,
Qoraqalpog‘istonda iqtisodiy sudlar ishlarni qoraqalpoq tilida ham yuritishi mumkin.
Viloyatlarda esa, agar mahalliy aholining katta qismi ushbu tilda so‘zlashsa, sud jarayoni rus
tilida yoki boshqa hududiy jihatdan keng tarqalgan tilda olib borilishi mumkin. Bu yondashuv
fuqarolarning sud jarayonida o‘z huquqlarini to‘liq amalga oshirishlari uchun qulay til
muhitini yaratishga xizmat qiladi.
Sud jarayoni ishtirokchilarining til huquqlari:
Sud jarayonida ishlatilayotgan tilni bilmaydigan shaxslar qonun bilan kafolatlangan bir qator
huquqlarga ega. Jumladan:
ish hujjatlari bilan to‘liq tanishish huquqi;
sud jarayonida tarjimon orqali ishtirok etish huquqi;
o‘z ona tilida yoki erkin tanlagan tilda fikr bildirish huquqi.
Mazkur huquqiy kafolatlar O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda boshqa me’yoriy-
huquqiy hujjatlarda mustahkamlangan. Til bo‘yicha yetarli bilimga ega bo‘lmagan
ishtirokchilarga sud tomonidan tarjima xizmatlari taqdim etilishi, sud materiallari bilan
ishlash imkoniyati yaratilishi majburiy hisoblanadi. Bu esa, o‘z navbatida, protsessual tenglik
va odil sudlov prinsiplarini to‘laqonli amalga oshirishga zamin yaratadi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasida barcha fuqarolarning millati, tili
va boshqa belgilaridan qat’i nazar, teng huquqliligi kafolatlangan. “Sudlar to‘g‘risida”gi
Qonunning 13-moddasiga ko‘ra, sud ish yuritishi davlat tili — o‘zbek tilida, Qoraqalpog‘iston
Respublikasida esa qoraqalpoq tilida, shuningdek, ko‘pchilik aholining tilida amalga
oshirilishi mumkin. Iqtisodiy protsessual kodeksning 10-moddasida bu qoida yanada aniqroq
mustahkamlangan: sud ishini yuritish tilini bilmaydigan shaxslarning tarjimon yordami olish,
30
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD,8-SON, (YOʻITJ)
ish materiallari bilan tanishish va sud majlisida ona tilida so‘zlash huquqi ta’minlanadi. Bu
normalar tilni bilmaslik holatida protsessual tenglik va odil sudlov prinsiplarini amalda
kafolatlaydi.
Mahalliy olimlardan M. Qodirov iqtisodiy protsessda tilning ikki asosiy funksiyasini ajratadi:
birinchisi — barcha ishtirokchilar uchun protsessual tenglikni ta’minlash, ikkinchisi —
dalillarning aniqligini va ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri baholash imkonini yaratish. S. Yo‘ldoshev esa
sud tarjimoni institutini “jarayonning og‘zaki va to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘tkazilish prinsipi bilan
chambarchas bog‘langan vosita” sifatida tavsiflaydi. Xalqaro huquqshunoslar, jumladan, A.
Nowak va H. van der Wilt fikricha, sud ishlarini tushunish huquqi nafaqat majlis jarayonida
og‘zaki tarjima, balki asosiy protsessual hujjatlarning tushunarli bo‘lishini ham o‘z ichiga oladi.
Bu yondashuv odil sudlovning ajralmas qismi sifatida qabul qilinadi.
Xalqaro-huquqiy me’yorlar:
BMTning Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakti (ICCPR) 14-moddasida tilni
bilmaydigan shaxsga bepul tarjimon yordami ko‘rsatilishi odil sudlovning ajralmas elementi
sifatida qayd etilgan. BMT Inson huquqlari qo‘mitasining 32-sonli Umumiy sharhida bu huquq
faqat jinoyat ishlari bilan cheklanmasligi, fuqarolik va iqtisodiy ishlarda ham qo‘llanishi
kerakligi ta’kidlangan. Yevropa inson huquqlari konvensiyasining 6-moddasida ham shunga
o‘xshash kafolat mavjud. Yevropa Inson huquqlari sudi amaliyotida tarjimon yordami sudning
barcha bosqichlarida va “zarur hujjatlar” doirasida ta’minlanishi shart deb talqin qilingan.
Xorijiy davlatlar tajribasi:
Rossiya
iqtisodiy protsessual kodeksida ish yuritish tili — rus tili, biroq tilni bilmaydigan
shaxslarga tarjimon yordami berilishi, ish materiallari bilan tanishish va ona tilida chiqish
qilish imkoniyati kafolatlangan. Amaliyotda muhim hujjatlar — sud qarori, da’vo arizasi, javob
arizasi — sud yuritish tiliga tasdiqlangan tarjima bilan taqdim etiladi.
Qozog‘iston
fuqarolik protsessual kodeksida ham shunga o‘xshash tartib belgilangan, lekin
qo‘shimcha ravishda chet tilidagi hujjatlar albatta notarial tasdiqlangan tarjima bilan
topshirilishi sharti mavjud. Tarjimonning maqomi, javobgarligi va malaka talablari qonun
darajasida belgilangan.
Kanada
da, xususan, Kvebek provinsiyasida ikki rasmiy til (fransuz va ingliz) mavjud bo‘lib,
sud ish yuritishi istalgan rasmiy tilida olib borilishi mumkin. Sud majlisida boshqa til
ishlatilganda, davlat hisobidan sinxron tarjima ta’minlanadi.
Shveysariya
da kantonlarga qarab sud tili belgilanadi, biroq tilni bilmaydigan shaxslar uchun
majlis jarayoni va muhim hujjatlarning tarjimasi majburiy. Shuningdek, masofaviy sud
majlislarida ham tarjima texnologik vositalar orqali ta’minlanadi.
Xulosa:
O‘zbekiston iqtisodiy sudlarida ish yuritish tiliga oid normalar xalqaro standartlarga mos
bo‘lib, fuqarolarning til belgilaridan qat’i nazar, protsessual teng huquqliligini ta’minlaydi.
Huquqshunos olimlar til va tarjimon institutini odil sudlovning asosiy elementlaridan biri
sifatida baholaydi. Xorijiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, samarali tarjima faqat og‘zaki nutqni
emas, balki muhim protsessual hujjatlarni ham qamrab olishi kerak. Shu bois, milliy
amaliyotda tarjimonlar malakasini oshirish, hujjatlar tarjimasi bo‘yicha yagona standartlar
joriy etish va raqamli sudlov sharoitida tarjima texnologiyalarini rivojlantirish dolzarb vazifa
bo‘lib qolmoqda.
ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 8 dekabr 1992 yil (so‘nggi o‘zgartirishlar bilan).
– T.: Adolat, 2023.
2. Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar / Mas’ul muharrir A. Saidov. –
31
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD,8-SON, (YOʻITJ)
3. Toshkent: Adolat, 2004. – B. 31, 37.
4. https://uza.uz/uz/posts/zbekiston-khal-iga-bayram-tabrigi-21-10-2020.
5. https://www.gazeta.uz/uz/2021/08/19/population/
7. Qodirov M.
Iqtisodiy sud ishlarida protsessual tenglik va odil sudlov prinsiplari
. — T.: TDYU
nashriyoti, 2020. — 156 b.
8. Yo‘ldoshev S.
Sud ishlarida tarjimon instituti: huquqiy asoslar va amaliy muammolar
. — T.:
“Adolat”, 2019. — 98 b.
9. Nowak M.
UN Covenant on Civil and Political Rights: CCPR Commentary
. — Kehl: N.P. Engel,
2005. — 945 p.
10. Van der Wilt H. “The Right to Interpretation and Translation in Criminal Proceedings”.
Netherlands International Law Review
, 2013, Vol. 60(1), pp. 77–95.
11. BMT Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakti (ICCPR), 1966-yil 16-dekabr.
12. BMT Inson huquqlari qo‘mitasining 32-sonli Umumiy sharhi (Article 14: Right to a fair
trial). 1988-yil 23-avgust.
13. Yevropa Inson huquqlari konvensiyasi, 1950-yil 4-noyabr.
14. Rossiya Federatsiyasi Arbitraj protsessual kodeksi (2002-yil 24-iyul.
15. Qozog‘iston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksi (2015-yil 31-oktabr, №377-V).
16. Beaudoin G.-A.
The Constitution of Canada
. — Toronto: Carswell, 2014. — 712 p.
