11
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD,8-SON, (YOʻITJ)
AKSIOLOGIK KONSEPTLARNING MADANIYATLARARO
MULOQOTDAGI ROLI VA AHAMIYATI
Zaynabutdinova Guzalxon Xatamovna,
mustaqil izlanuvchi, Mahbubovagozal@gmail.com
https://doi.org/
10.5281/zenodo.16881319
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 5-avgust 2025 yil
Ma’qullandi: 12-avgust 2025 yil
Nashr qilindi:15-avgust 2025 yil
Ushbu maqolada aksiologik konseptlarning
(xususan, “hurmat” konseptining) madaniyatlararo
muloqot jarayonida roli lingvistik nuqtayi nazardan
tahlil qilinadi. Har bir madaniyatning o‘ziga xos
aksiologik tizimining boshqa madaniyat vakillari
tomonidan qay shaklda qabul qilinishi borasidagi
mulohazalar tadqiq etiladi. Shuningdek, aksiologik
konseptlarning madaniyatlararo muloqot jarayonidagi
retsepsiyasidagi mavjud farq va o‘xshashliklarning ilmiy
xususiyatlari
o‘rganilib,
ushbu
konseptlarning
madaniyatlararo muloqot jarayonidagi samaradorligini
oshirish borasida ilmiy-nazariy fikrlar qayd etiladi.
KEY WORDS
aksiologik konseptlar, qadriyatlar,
muloqot,
hurmat,
o‘xshashlik,
farqlar,
globallashuv,
me’yor,
madaniyat.
KIRISH
Ma’lumki, globallashuv jarayonida madaniyatlararo muloqot muloqotning asosiy
shakliga aylandi. Xilma-xil madaniyat vakillarining o‘zaro muloqot doirasida kengayib,
ma’lumotlar almashinuvining asosiy shakli o‘laroq xizmat qila boshladi. Shuningdek, har bir
madaniyatning o‘ziga xos qadriyatlar tizimi, ya’ni aksiologiyasi, axloq normalari, estetik
qadriyatlari ham o‘zaro axborot almashinuvi jarayonida asosiy tuzilma sifatida ishtirok eta
boshladi. Bu borada milliy qadriyatlar tizimining boshqa xalq vakillari tomonidan ikki xil
qabul qilinishi ko‘zga tashlanadi, ya’ni aksiologik birliklarning notanish ifodalar sifatida
tushunilmasligi yoki persepsiya jarayonida ularning o‘zaro axborot almashinuv shakli sifatida
qabul qilinishi. Ana shu jihatni o‘zida mujassam etgan ifodalar aksiologik konseptlarni tashkil
qiladi.
Aksiologik konseptlar aksiologiya, ya’ni qadriyatlar xususidagi fan doirasiga taalluqli
tushunchalar hisoblanib, madaniyatga doir jihatlarni o‘zida aks ettiradi, shu bilan birgalikda
insonning dunyoqarashi, xulq-atvori va jamiyat bilan bo‘lgan munosabatini shakllantirishga
xizmat qiladi. Madaniyatlararo muloqot jarayonida aynan aksiologik konseptlar o‘zaro
farqlanadi yoki o‘xshashlik xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Bizning ushbu maqolamizda ham
aksiologik konseptlardan biri, ya’ni hurmat konseptining madaniyatlararo muloqot jarayonida
qay shaklda talqin qilinishi borasida so‘z yuritilib, o‘xshash va farqli jihatlari ilmiy jihatdan
asoslab beriladi.
ADABIYOTLAR SHARHI
2.1.
Aksiologik konseptlar xususidagi adabiyotlar talqini
.
12
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD,8-SON, (YOʻITJ)
Madaniyatlararo muloqot ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan masala
hisoblanadi, bu borada aksiologik konseptlar ham o‘ziga xos tadqiqot obyekti sifatida xizmat
qilgan. Jahon tilshunosligida B. Tomas va M. Jakobsonlarning “Qadriyatlarning ochiq sirlari:
izlanishlarda aksiologiya va qadriyatlarning roli”
nomli maqolasida aksiologik ifodalarning
tarixiy-mantiqiy xususiyatlari va paradigmatik ta’siri fanlararo talqinda bayon etilgan.
D. Boymatovaning “Murakkablashgan sodda gaplarda aksiologik modallikning
semantik-pragmatik tadqiqi”
dissertatsiyasida aksiologik baho tushunchasi, aksiologik
modallik semantikasi modallikning voqelanish pragmatikasi sifatida tadqiq etilgan.
2.2. Hurmat aksiologik kategoriya sifatida
Tadqiqotlar hurmatning alohida aksiologik kategoriya sifatida o‘rganilishi ushbu
yo‘nalishning salmoqli ekanligidan dalolat beradi. Jahon tilshunosligida hurmat konseptining
o‘rganilishi T. Larina, Y. Rudneva, I. Susov kabi olimlar nomlari bilan aloqadordir
.
O‘zbek tilshunosligida H. Hojiyevaning “O‘zbek tilida hurmat maydoni va uning lisoniy-
nutqiy xususiyati” dissertatsiyasida hurmat kategoriyasi lingvistika va aksiologiya
integratsiyasi doirasida tahlil qilingan
.
Hurmat kategoriyasining sotsiopragmatik xususiyatlari A. Shamahmudovaning “Nutqiy
aktlar kontekstida hurmat tamoyillarini voqelantiruvchi sotsiopragmatik omillar (Ispan tili
misolida)” tadqiqotida aks etgan bo‘lib, unda hurmat konseptining milliy-madaniy, lisoniy
jihatlari muloqot shakllarining o‘ziga xos ifodasi o‘laroq tadqiq etilgan
METODOLOGIYA
Ushbu maqolada hurmat konseptining aksiologik xususiyatlarini aks ettirish
maqsadida qiyosiy tahlil va konseptual tahlil metodlaridan foydalanildi.
ASOSIY QISM
Aksiologik konseptlar har bir madaniyatning asosiy me’yorlari, qadriyatlari va
dunyoqarashini o‘zida mujassam etadi. Aksiologik konseptlar ijtimoiy normalar, huquqiy
tizim va xalqlarga xos madaniy qarashlarni qamrab olib, har bir madaniyatning o‘ziga xos
shakllarini ilmiy jihatdan tadqiq etadi. Madaniyatlararo muloqotda muvaffaqiyatni ta’minlash
maqsadida har bir madaniyatning o‘ziga xos qadriyatlari hamda me’yorlarini tushunish lozim.
Masalan, hurmat konseptining madaniyatlararo farqlanishi tanlangan tushuncha doirasida
madaniyatning qabul qilinish shakllari, konseptning ifoda mazmuni, madaniyatlararo roli
hisobga olinadi. Ushbu tushunchaning lingvistik va aksiologik jihatlarini o‘rganish turli
madaniyat vakillari orasidagi o‘zaro muloqot vositalarining tushunilishida hamda aloqa
shakllarining bevosita yuzaga chiqishida asosiy o‘rin egallaydi.
Ta’kidlash lozimki, har bir madaniyatning tadqiqotimiz doirasida tahlil qilinayotgan
hurmat konseptiga nisbatan munosabati turlicha bo‘lishi mumkin, masalan, qaysidir millat
vakillari hurmat tushunchasini ifodalashda noverbal vositalarga asoslansa, yana qaysidir xalq
1
2
Boymatova D. Murakkablashgan sodda gaplarda aksiologik modallikning semantik-pragmatik tadqiqi.
Filol.fan.dok.diss… – Jizzax, 2022.
3
Shamahmudova A. Nutqiy aktlar kontekstida hurmat tamoyillarini voqelantiruvchi sotsiopragmatik omillar (Ispan tili
misolida). Filol.fan.dok.diss… – Toshkent, 2022.
4
Hojiyeva H. O‘zbek tilida hurmat maydoni va uning lisoniy-nutqiy xususiyati. Filol.fan.dok.diss… – Samarqand, 2001.
5
Shamahmudova A. Nutqiy aktlar kontekstida hurmat tamoyillarini voqelantiruvchi sotsiopragmatik omillar (Ispan tili
misolida). Filol.fan.dok.diss… – Toshkent, 2022.
13
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD,8-SON, (YOʻITJ)
tomonidan hurmatni aks ettirishda o‘ziga xos so‘z, so‘z shakllaridan foydalanish an’ana tusiga
kirgan. Har bir til va madaniyat egalarida hurmatni aks ettiruvchi turli lingvistik vositalar
mavjud. Masalan,
leksik birliklar
(siz, sizlar, muhtaram, janob),
grammatik shakllar
,
paralingvistik vositalar
(mimika, jest va hokazo) hurmat konseptining shakllanishida asos
vazifasini bajaradi. Ammo shuni ham alohida qayd etish lozimki, bunday lingvistik va
noverbal vositalarning turli madaniyatlararo xilma-xil talqini tushunmovchiliklarga sabab
bo‘lishi mumkin. Shu sababli, avvalo, hurmat tushunchasining aniq chegaralarini belgilash
lozim.
Hurmat konseptining aksiologik funksiyasi quyidagilarga asoslangan holda namoyon
bo‘ladi:
1-rasm. Hurmat konseptining aksiologik ifodasi
Yuqorida nomlari qayd etilgan hurmat kategoriyasining aksiologik asoslari har bir millatning
o‘ziga xos qadriyat tizimlari, shaxs huquq va majburiyatlarining jamiyat oldida tan olinishi,
munosabatlarda sadoqatga asoslanishi va jamiyat vakillari tomonidan e’tirof etilishi natijasida
yuzaga keladi va bu borada lingvistik vositalarining voqelanishi ham ushbu holatga mutanosib
holda shakllanadi (xoh verbal vositalar, xoh noverbal shakllar yordamida). Quyidagi hurmat
aksiologik konseptining turli madaniyatlarda qay shakllarda namoyon bo‘lishining lingvistik
tahlilini bayon etamiz.
Hurmat kategoriyasining turli madaniyatlararo voqelanishi til vositalari bilan o‘zaro
aloqadordir. Xususan, leksik vositalar bu jihatdan birlamchi hisoblanadi, buni quyidagi jadval
orqali ko‘rib chiqamiz:
1-jadval. Hurmat aksiomatik konseptining leksik vositalar yordamida aks etishi
T/r
O‘zbek tilida
Ingliz tilida
1
Siz, hurmatli, muhtaram, aziz, janoblar
– rasmiy muloqotda;
Aka, opa, xola
h.z. shakllari – norasmiy
muloqotda.
Shuningdek,
iltimos,
kechirasiz,
marhamat,
tashakkur,
rahmat
leksemalari yordamida.
Mr., Ms., Sir, Madam, Your Highness,
Thank you, Please, Excuse me
kabi
murojaat
va
iltimos
shakllari
yordamida.
Yuqorida qayd etilgan leksik vositalar rasmiy va norasmiy doirada qo‘llanishiga, yosh doirasi,
oilaviy holati (turmush qurgan yoki qurmagan) ga ko‘ra farqli ravishda foydalaniladi va
ularning umumiy xususiyati hurmat aksiologik konseptini ifodalashida namoyon bo‘ladi.
Ta’kidlash joizki, ayrim hollarda aksiologik tushunchalarning millatlararo qabul
qilinishida o‘zaro tushunmovchiliklar yuzaga keladi. Masalan, murojaat shakllarining noto‘g‘ri
14
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD,8-SON, (YOʻITJ)
tushunishi va ba’zi madaniyatlarda to‘g‘ridan to‘g‘ri hurmat shakli sifatida baholanuvchi
vositalarning hurmatsizlik tarzida qabul qilinishi yoki ularning kuchsizlik belgisi o‘laroq
retsepsiyalashuvi madaniyatlararo muloqot jarayonida putur yetkazishi mumkin. Yoki
bo‘lmasa paralingvistik vositalar, xususan, ko‘zga tik boqish harakati ayrim millat vakillarida
hurmat ramzi o‘laroq qo‘llanuvchi salomlashuv holati kabi qabul qilinsa, ba’zi madaniy qatlam
ushbu holatni bevosita behurmatlik tarzida tushunadi. Chunonchi, o‘zbek xalqida o‘zidan
yoshi katta insonlar ko‘ziga tiq boqish lingvokulturologik shakl sifatida ifoda etilib,
hurmatsizlik shakli sifatida baholanadi.
XULOSA
Xulosa sifatida aytish mumkinki, hurmat universal aksiologik konsept sifatida barcha
madaniyatlarda namoyon bo‘ladi. Biroq hurmat aksiologiyasini ifodalashdagi mavjud farqlar
uning ifoda va ma’no planiga ko‘ra sezilarli farqlarga ega bo‘ladi. Ushbu tavofutlarni anglash
hurmat aksiologiyasining mohiyatan farqlanishiga yordam beradi. Hurmat konseptining
lingvistik vositalar orqali ifodalanishining ilmiy tahlili madaniyatlararo farqlanishlarni osonlik
bilan tushunilishiga imkon beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
:
1. Boymatova D. Murakkablashgan sodda gaplarda aksiologik modallikning semantik-
pragmatik tadqiqi. Filol.fan.dok.diss… – Jizzax, 2022.
2. Hojiyeva H. O‘zbek tilida hurmat maydoni va uning lisoniy-nutqiy xususiyati.
Filol.fan.dok.diss… – Samarqand, 2001.
3. Shamahmudova A. Nutqiy aktlar kontekstida hurmat tamoyillarini voqelantiruvchi
sotsiopragmatik omillar (Ispan tili misolida). Filol.fan.dok.diss… – Toshkent, 2022.
4.
https://www.researchgate.net/publication/306356110_The_Open_Secret_of_Values_T
he_Roles_of_Values_and_Axiology_in_Project_Research
5.
