18
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD,8-SON, (YOʻITJ)
BUYRAKLARNING FIZIOLOGIK FAOLIYATI VA UNING
GUMORAL BOSHQARUVI
Muxtorova Zuhraxon Shuhratjon qizi
Alfraganus universiteti, 2-bosqich talabasi
https://doi.org/
10.5281/zenodo.16881367
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 5-avgust 2025 yil
Ma’qullandi: 12-avgust 2025 yil
Nashr qilindi:15-avgust 2025 yil
Ushbu maqolada buyraklarning asosiy funksiyalari,
ya’ni qon plazmasining tarkibi me’yorda saqlash,
metobalitlar va toksinlarni chiqarib yuborish, suv-tuz
muvozanatini boshqarish kabi jihatlar yoritilgan.
Ayniqsa, buyraklar faoliyatining garmonal boshqaruvi,
rinin-angiotenzin-aldosteron
tizimi,
antidiruetik
garmon, peptidlar, paratireoid garmon va boshqa
garmonlar bilan bog‘liq mexanizmlar tahlil qilingan.
Buyraklarning umumiy gameostazdagi o‘rni chuqur
bayon etilgan.
KEY WORDS
buyrak, RAAS, ADG, garmon,
qon plazmasi, gamrostaz, buyrak
distal, peptid, natriy, suv-tuz,
elektrolitlar,qon
bosimi,gipertenziya,
gipofiz,
yig‘uvchi nay giss tutami, genli
qovuzlog‘i,
angiotenzin-2,
angiotenzin-1, rinin, reabsorbsiya,
filtratsiya, sekretsiya, nefron.
Buyraklar organizmda muhim gomeostatik funksiyalarni bajaradi. Ular nafaqat siydik ajratish,
balki qon bosimni boshqarish, elektrolitlar muvozanatini ta’minlash va elektropoezda ishtirok
etuvchi garmonlarni ishlab chiqarish orqali ham organizm muvozanatini ta’minlash va
elektropoezda ishtirok etuvchi garmonlarni ishlab chiqarish orqali ham organizm
muvozanatini saqlab turadi. Gormonal boshqaruv buyrak faoliyatining doimiy va
muvofiqlashtirilgan bo‘lishini ta’minlaydi. Ushbu maqolada aynan buyraklarning garmonal
regulyatsiyasi va u bilan bog‘liq fiziologik jarayonlar haqida ma’lumotlar yoritigan.
Buyraklar insonning asosiy ayiruv a’zolaridan biri hisoblanadi. Buyraklar organizmdan
ortiqcha bo‘lgan suv, organik va noorganik moddalarni, moddalar almashinuvining oxirgi
mahsulotlarini, organizm uchun yot zararli moddalarni chiqarib yuboradi.
Buyraklarning asosiy vazifalari:
Chiqaruv yoki ekskretor.
Buyraklar organizmda ortiqcha bo‘lgan suv, noorganik va organik
moddalar, azot almashinuv mahsulotlari, yot moddalar mochavina, siydik, kislotasi, keratinin,
amiak va dorivor moddalar ajratishda ishtirok etadi.
Filtiratsiya:
nefronlardagi glomerulus orqali plazma filtratsiyasi.
Reabsorbsiya va sekretsiya:
zarur moddalar tubulalarda qayta so‘riladi, keraksizlari
yig‘uvchi nay orqali chiqariladi.
Siydik ajralishi:
yakuniy siydik hosil bo‘ladi va chiqariladi.
Nefron buyraklarni morfofunksional birligi bo‘lib, hisoblanadi. Bu yerda siydik hosil bo‘ladi,
har bir buyrakda o‘rtacha 1-1,3 mln nefron bo‘ladi. U kapilyarlar to‘rini tutgan malpigi
kaptokchasidan boshlanadi. Kaptokcha tashqi tamondan ikki qavatli Shumlyaskiy-Baumen
kapsulasi bilan qoplangan ichki qavati epiteliy hujayralaridan iborat. Tashqi va ichki qavatlar
oralig‘ida bo‘shliq bo‘lib nefron nefronning proksimal qismi bo‘shlig‘iga tutashgan. Proksimal
qism burama, keyin to‘g‘ri qismlardan iborat. Uning davomi Genli qovuzlog‘ining ingichka
19
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD,8-SON, (YOʻITJ)
pastga tushuvchi qismiga tutashgan bo‘lib, u buyrakning mag‘iz moddasiga o‘tib buraladi,
yog‘on yuqoriga ko‘tariluvchi qism sifatida davom etadi. Bu qism buyrakning po‘stloq
moddasida yig‘uvchi naychalarga ulanadi, naychalar po‘stloq qismidan mag‘iz qismiga o‘tib,
chiqaruv yo‘llariga qo‘shiladi va buyrak jomlariga ochiladi. Buyrak jomlari esa siydik yo‘llariga
tutashib siydik pufagida tugallanadi.
Buyraklarning garmonal funksiyasi:
Rinin aldosteron tizimi
buyrak yukustagluyamulyar hujayralari renin ishlab chiqaradi;
renin angiotenzinogenni angiotenzin 1 ga aylantiradi;
angiotenzin- konvertlovchi ferment (AAF) orqali angiotenzin 1 ni angiotenzin 2 ga
aylantiradi;
angiotenzin 2 qon bosimini ko‘taradi va buyrak usti bezidan aldosterone ishlab
chiqarilishini kuchaytiradi.
Antideruetik garmon (ADG, vasopressin)
gipotalamusda ishlab chiqiladi, gipofiz orqa bo‘lagidan ishlab chiqariladi;
buyrak distal va yig‘uvchi naylarida suv qayta so‘rilishini kuchaytiradi.
Aldosteron:
buyrak usti bezining po‘stloq qismidan ajraladi;
nefronlarning distal bo‘limidan natriyni saqlab kaliyni chiqaradi.
Natriyuretik garmon siydik bilan natriy chiqishini kuchaytiradi.
Kalsitonin kalsiy va fosfatlar reabsorbsiyasini to‘rmizlaydi.
Paratiroid garmon (PTG)
Buyrakda kalsiyning reabsorbsiya qilishini kuchaytiradi va fasfatni chiqaradi.
Eritropoetin:
gipoksiya sharoitida buyraklar tomonidan ishlab chiqariladi, suyak ko‘migidagi
eritropoezni rag‘batlantiradi.
Buyraklar organizmda nafaqat siydik ajratish, balki gormonlar regulyatsiya orqali ichki muhit
barqarorligini saqlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Gormonal boshqaruv tizmlari-RAAS, ADG,
aldosteron, ANP va boshqalar, buyraklarning suv-tuz balansini, qon bosimini va elektrolit
muvozanatini boshqarishda asosiy mexanizmlardir. Bu garmon o‘zaro ta’sirlashgan holda
organizmni dinamik muvozanatda ushlab turadi. Gormonal boshqaruvdagi buzilishlar esa bir
qator og‘ir kasalliklarning rivojlanishiga olib keladi.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1.
G‘.Q.Jo‘rayev-“Ichki kasalliklar provpedevtikasi”,TTA,2019.
2.
Karimov M.M. Tibbiy biologiya va genetika, Toshkent: O‘z MU nashiryoti, 2017.
3.
“Ichki kasalliklar farmakoterapiyasi”, O‘zbekiston Sog‘liqni Saqlash Vazirligi, 2021.
4.
Narmal fiziologiya : Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / O.T. Alyaviya.
SH.Q.Qodirov, A,N.Qodirov. O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta- maxsus ta’lim vazirligi,
O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim markazi. –T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyat nashiryoti,
2007. 382 b.
