20
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD,8-SON, (YOʻITJ)
NAFAS OLISH JARAYONI: INSON TANASINI NAFAS OLISHI
VA UNING FIZIOLOGIYASI.
Muxtorova Fotimaxon Shuhratjon qizi
Alfraganus universiteti, 2-bosqich talabasi
https://doi.org/
10.5281/zenodo.16881394
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 5-avgust 2025 yil
Ma’qullandi: 12-avgust 2025 yil
Nashr qilindi:15-avgust 2025 yil
Ushbu maqolada nafas olish jarayoni uning inson
tanasidagi ahamiyati va fiziologik asoslarini chuqur
tahlil qiladi. Nafas olish jarayoni inson hayotida muhim
rol o'ynaydi chunki bu jarayon organizmga kislorod olib
kelib, korbanat angidirid chiqaradi. Maqolada nafas
olishdagi
bosqichlar,
fiziologiyasi,
regulyatsiya
mexanizmlari va nafas olishning sog‘liq uchun ahamiyati
hamda nafas olishga ta‘sir etuvchi omillar, yosh va jinsga
oid farqlar va patologik holatlar haqida batafsil to'xtalib
o‘tilgan
KEY WORDS
nafas olish, nafas chiqarish, tashqi
nafas, ichki nafas, gaz almashinuvi,
kislorod,
alveola,
o‘pka
ventilyatsiyasi,
traxeya,
bronx,
diafragma, nafas chastotasi, sun'iy
nafas, o‘pka sig‘imi, nafas hajmi,
gazlar diffuziyasi, parsial bosim.
Nafas olish
- inson hayotining ajralmas qismi bo‘lib, bu jarayon tanamizga kislorod olib keladi
va karbonat angidridni chiqaradi. Nafas olish jarayoni inson organizmining to'g'ri ishlashi
uchun juda muhimdir, chunki u asosiy to'qimalarimiz va organlarimizni energiya bilan
ta'minlash uchun zarur bo'lgan kislorod manbaidir.
Nafas olish fiziologiyasi tirik organizmlarda ya'ni insonlar va barcha nafas oluvchi
organizmlarda gazlar almashinuvi jarayonini o'rganadigan muhim biologik yo'nalishlardan
biridir. Nafas olish organizmning hayotiy jarayonlarida asosiy o'rin egallaydi, chunki u
kislorodni tashqi muhitdan olib, organizm to'qimalariga yetkazadi, hamda moddalar
almashinuvi jarayonidan hosil bo'lgan korbanat angidirid gazini tashoqi tashqariga chiqarib
yuborishdan iborat. Nafas olish jarayoni bir necha ketma-ket va murakkab bosqichlardan
iborat bo'lib, har bir bosqichda o'zining fiziologik mexanizmlariga ega bo'ladi:
1.
Nafas olish (Inspiratsiya)
: Nafas olish jarayoni diafragma va qovurg'a muskullarining
qisqarishi natijasida boshlanadi. Diafragma pastga tushganda va qovurg'a qorinchasi
kengayganda, o'pkalarda bosim kamayadi, bu holat havoni tashqi muhitdan o'pkalarga
kirishini ta'minlaydi. O'pkalar ichida kislorodga boy havo, alveolasiga (kichik havo
pufakchalariga) o'tadi. Ushbu jarayonda kislorod qon tomirlari orqali qizil qon hujayralariga
o'tadi va bu yerda gemoglobin bilan bog'lanadi.
2.
Gazlar almashinuvi
: Opka alveolalari juda nozik devorlarga ega bo'lib, bu ular orqali gazlar
almashinuvi sodir bo'lishiga imkon beradi. Qon tomirlardan alveolalarga kirgan korbanat
angidirid chiqariladi, kislorod esa qon bilan almashadi. Bu jarayon organizmning
hujayralarida energiya ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan kislorodni olib keladi va
metobolik faoliyatining samarali o'tishini ta'minlaydi.
21
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD,8-SON, (YOʻITJ)
3
. Nafas chiqarish (Ekspratsiya):
nafas chiqarish jarayoni diafragma
va qovurg'a
muskullarining bo'shashi bilan sodir bo'ladi. O'pkalar ichidagi havo siqilib karbon dioksid
nafas orqali tashqariga chiqariladi. Nafas chiqarish jarayoni passiv bo'lib, o'pkalar elastik
xossalari va mushaklar faoliyatining muvofiqlashuvi natijasida amalga oshadi.
To'qimalarda gazlar almashinuvi. Katta qon aylanish doirasi kapilyarlari va to'qimalar orasida
kislorod va karbonat angidiridi gazlarining almashinuvi oddiy diffuziya yo'li bilan sodir
bo'ladi. Gazlarni o'tishi kapilyar, to'qima va interstitsial suyuqliklar orasidagi ularning
tarangligi farqi bo'yicha amalga oshadi. To'qimalarni kislorodga bo'lgan ehtiyoji turlicha
bo'lganligi sababli kislorodning utilizatsiya kofinsenti ham turlicha bo'ladi. Masalan, miokardd,
miyaning kulrang moddasida, jigarda, 40-60% ga, teng. Og'ir jismoniy ish bajarganda skalet
muskullarida va yurakda 90% gacha yetadi. Bosh miyaning kulrang moddasida 8-10 barobar
yuqori. Buyrakning po'stloq moddasida mag'iz moddasiga nisbatan yigirma barobar yuqori.
Odam nafas olganda uning tarkibidagi gazlar miqdori:
-20,94% kislorod
-0,03% karbonat angidirid
-79,03% azot
Nafas chiqarilganda esa, gazlar miqdori:
-16% kislorod
-4,5% karbonat angidirid
-79,5% azot bo'ladi
Nafas kasalliklari, nafas olish tizimining funksiyalariga salbiy ta'sir ko'rsatadigan, turli xil
kasalliklar va holatlardir. Bu kasalliklar nafas olish qiyinlashuviga, nafas olish tizimidagi
yallig'lanishlarga va boshqa muommolarga olib kelishi mumkin. Nafas kasalliklarini ba'zi keng
tarqalgan turlari quyidagilar.
1.
Astma:
bu nafas yo'llarini yallig'lanishi va torayishi natijasida yuzaga keladigan holat.
Astma ko'pincha allergenlar, mashg'ulotlar yoki stress kabi omillar natijasida kuchayadi.
Belgilari: nafas olishda qiyinchilik.
2.
Qattiq nafas yo'llari kasalliklari:
bu guruhga bronxit va emfizema kiradi. Ushbu
kasalliklar ko'pincha tamaki chekuvchilarda rivojlanadi va nafas olishni qiyinlashtiradi.
Belgilari, mahalliy yo'tal, nafas olishda qiyinchilik va energiya yetishmasligi kabilarni kiritish
mumkin.
3.
Yallig'lanish nafas yo'llari kasalliklari
: Pnevmoniya, bronxit va sinuzit kabi
infeksiyalardan kelib chiqadigan kasalliklar. Belgilari: nafas chiqarish tizimining yallig'lanishi
va infeksiyalari natijasida kuzatiladi.
Nafas olish tizimi ajoyib va murakkab bo'lib, u karbonat angidirid chiqindilarini olib tashlash
bilan birga tanani doimiy kislorod bilan ta'minlaydi. Uning tuzilishi va funksiyalarini bilish esa
nafas olish salomatligining ahamiyatini tushunish uchun juda muhimdir. Sog'lom turmush
22
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD,8-SON, (YOʻITJ)
tarzi odatlarini qabul qilish va kerak bo'lganda tez tibbiy yordam so'rash orqali odamlar
o'zlarining nafas olish faravonligini saqlash va yaxshilash uchun faol choralar ko'rishlari
mumkin
Foydalanilgan Adabiyotlar:
1. K. H. Liberman, "Fiziologiya", 2020 yil.
2. K. T. Ismoilov, "Nazariy va amaliy fiziologiya", 2022 yil.
3. M. X. Qodirov, "Inson anatomiyasi va fiziologiyasi", 2021 yil.
4. E. Sh. Rasulov, "Odam fizikasi va biologiyasi", 2019 yil.
5. O. A. Mustafoyeva, "Tibbiy fiziologiya asoslari", 2020 yil
