"ZAMONAVIY TILSHUNOSLIK VA TARJIMASHUNOSLIKNING DOLZARB MUAMMOLARI"
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
66
Kontekstual sinonimlarning o‘ziga xos xususiyatlari
Mirzo Ulug‘bek nomidagi
O‘zbekiston Milliy universiteti
Ingliz tilshunosligi kafedrasi katta o‘qituvchisi
Abdulxayeva Malika Maratovna
Annotatsiya
Mazkur maqolada kontekstual sinonimlarning o‘ziga xos xususiyatlari tahlilga
tortilgan. Kontekstual sinonimlar
individual ijodiy harakatning mahsuli sifatida
namoyon bo‘lishi haqidagi qarashlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar: kontekstual sinonim, individual sinonim, kontekst, kvazi-sinonim,
denotatat.
Особенности контекстуальных синонимов
Аннотация
В статье анализируются особенности контекстуальных синонимов.
Представлены взгляды, согласно которым контекстуальные синонимы возникают
как продукт индивидуального творческого усилия.
Ключевые слова: контекстуальный синоним, индивидуальный синоним,
контекст, квазисиноним, денотат.
Specific features of contextual synonyms
Annotation
The article analyzes the features of contextual synonyms. The views are
presented according to which contextual synonyms arise as a product of individual
creative effort.
Key words: contextual synonym, individual synonym, context, quasi-synonym,
denotation.
Hozirgi kunga kelib, sinonimiya hodisasida ma’nosi aynan bir ta’rifidan voz
kechilganini kuzatishimiz mumkin. Tadqiqotlarda asosan sinonimiyada kuzatiluvchi
ma’noviy farqlarga, uslubiy xoslanish belgisi, konnotasiyaning ifodalanishi kabi
jihatlarga e’tibor berilyapti. Bu esa kontekstual sinonimlarni tadqiq qilishga bo‘lgan
e’tibor kuchaytirmoqda.
Sinonimlarning bir turi hisoblananadigan kontekstual sinonimlar nisbatan kam
tadqiq qilingan va
hamma tilshunoslarning ham sinonimlar guruhidan joy olmagan.
“Kontekstual sinonimlar
individual ijodiy harakatning mahsuli hisoblanadi.
Ularda ma’nolarning yaqinligi faqat ma’lum kontekstda amalga oshiriladi. Kontekstual
sinonimlarning o‘xshashligi faqat kontekstda namoyon bo‘ladi, lingvistik
sinonimlarning o‘xshashligi esa ham alohida shaklda, ham lug‘atlarda qayd etiladi”.[1]
"ZAMONAVIY TILSHUNOSLIK VA TARJIMASHUNOSLIKNING DOLZARB MUAMMOLARI"
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
67
Ba’zi tilshunoslar klassifikatsiyasidan joy olgan kontekstual sinonimlar ham
ba’zan o‘quvchiga qo‘shimcha ma’lumot berish orqali gapga aniqlik kiritadi, [2] ammo
kvazi-sinonimlar kabi ular har doim bu funksiyani bajarmaydi. Kontekstual sinonimlar
adabiy matnlarga xos bo‘lib, muallif nutqida, yakka tartibda foydalaniladi.
B.Umurqulovning “O‘zbek badiiy nasrining lingvo-uslubiy shakllanish asoslari” nomli
doktorlik dissertatsiyasida badiiy adabiyotda ko‘pincha ijodkorning so‘z qo‘llash
mahorati bilan bog‘liq ravishda vujudga keladigan yangi sinonimlarni individual
sinonimlar deb ataydi, chunki ular ijodkorning so‘z qo‘llashdagi individualligini
namoyon qiladi. “Badiiy matnda individual sinonimlarning muhim o‘rni bor. Chunki
ular badiiy nutqda fikriy obrazlilikni kuchaytiruvchi semantik-uslubiy birlik sifatida
muhimdir. Badiiy asarlarda qo‘llangan aksariyat individual sinonimlar ifodalaydigan
tushuncha matnga xosligicha qoladi. Masalan,
Me’mor Najmiddin Buxoriy xonadonida
doimo yarqirab turadigan bir yulduz bor
(Mirmuhsin. “Me’mor”) gapidagi
yulduz
so‘zi
qiz
so‘ziga sinonim sifatida ishlatilgan.
Qiz
tushunchasini ifodalagan bu so‘zning
ma’nosi shu matndagina reallashadi. Umuman, sinonimlar badiiy nasrni ham lug‘aviy,
ham ifodaviy jihatdan jilolantiruvchi manba. Matnda sinonimlar qanchalik ko‘p va
turli-tuman bo‘lsa, badiiy nutq ham shunchalik rang-barang, ta’sirchan va ifodali
bo‘ladi”. [3] Olim individual sinonimlar deb ta’kidlagan ma’nodosh so‘zlar
tilshunoslikda kontekstual sinonimlar deyiladi. Demak, kontekstual sinonimlarni faqat
ma’lum bir kontekstdagi so‘zlarning ma’nolari yaqinligini amalga oshiradigan
individual ijodiy harakatning mahsuli sifatida hisoblashimiz lozim. Kontekstual
sinonimlar bir semada kesishmagani bois ular sinonimlar lug‘atida bir sinonimik qator
a’zolari bo‘lib kelmaydi.
Demak, kontekstual sinonimlarni faqat ma’lum bir kontekstdagi so‘zlarning
ma’nolari yaqinligini amalga oshiradigan individual ijodiy harakatning mahsuli
hisoblanadi. Kontekstual sinonimlar faqat mazkur kontekst mazmun va mohiyatiga
ko‘ra sinonim bo‘la oladigan birliklar bo‘lib, har doim ham ular aniqlash,
konkretlashtirish funksiyasini bajarmasligi hamda ular bitta sinonimik qatorga mansub
bo‘lmasdan ko‘p hollarda denotatdan uzoq hisoblanishiga ko‘ra farqlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Акбаева Ф.Н.
Семантико-стилистические и функциональные
особенности контекстуальных синонимов как примеров вариантной
номинации. Вестник тгпу (tspu bulletin). 2018. 2 (191). 2018. – С.42.
2.
Белькова А.Е. Контекстуальные синонимы как стилистическое
средство выразительности в языке поэзии В.А.Мазина. Вестник НВГУ.
№4/2014.
"ZAMONAVIY TILSHUNOSLIK VA TARJIMASHUNOSLIKNING DOLZARB MUAMMOLARI"
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
68
3.
Umurqulov B. O‘zbek badiiy nasrining lingvo-uslubiy shakllanish
asoslari. Filol.fan.dok....avtoref. – Toshkent., 2020. – B.24.
4.
Пустошило Е.П.
Лексикология. Фразеология. Лексикография.
– Гродно: ГрГУ им. Я.Купалы, 2011. – С.36.
5.
Лексикология. Фразеология. Лексикография. – Гродно:ГрГУ
им. Я.Купалы, 2011. – С.37.
6.
Djumabaeva, J. S., & Avazmatova, M. M. (2022). International
Journal of Social Science Research and Review.
7.
Djumabaeva, J. S. (2015). Plesionymy and graduonymy in English
and Uzbek. European Journal of Literature and Linguistics, (2), 55-58.
