"ZAMONAVIY TILSHUNOSLIK VA TARJIMASHUNOSLIKNING DOLZARB MUAMMOLARI"
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
417
Zamonaviy ta’limda talabaning tanqidiy fikrlash qobiliyatini
shakllantirish
Ablakulov Ilhom Shakarboy o‘g‘li
Ingliz tilshunosligi kafedrasi o‘qituvchisi
Annotatsiya
: Ushbu maqolada zamonaviy ta‘lim jarayonisa talabalarning
tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish va baholash usullari tahlil qilingan.
O‘quv jarayonida tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish uchun qator interaktiv
metodlar taklif qilingan.
Kalit so‘zlar:
Zamonaviy ta‘lim, tanqidiy fikrlash, ko‘nikma, interaktiv, metod.
Zamonaviy ta’lim tizimi nafaqat bilim berish, balki talabalarning mustaqil
fikrlash, tahlil qilish va muammolarga ijodiy yondashish qobiliyatlarini rivojlantirishni
ham o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan. Ayniqsa, tanqidiy fikrlash — XXI asrda har bir
talaba egallashi lozim bo‘lgan eng muhim kompetensiyalardan biridir. Bu ko‘nikma
talabalarga ma’lumotni faqat yodlash emas, balki uni tahlil qilish, shubha ostiga olish,
baholash va asosli xulosalar chiqarish imkonini beradi. Ta’lim jarayonida interaktiv
metodlar, muammoli ta’lim, debatlar va guruhiy ishlanmalar tanqidiy fikrlashni
rivojlantirishda samarali vositalar hisoblanadi. Shu bois, pedagoglar yangi
texnologiyalar va yondashuvlar orqali bu jarayonni faol qo‘llab-quvvatlashlari lozim.
Bugungi globallashuv va axborot asrida insonlardan nafaqat chuqur bilim, balki
o‘zgacha yondashuv, mustaqil qaror qabul qilish, muammoga to‘g‘ri yechim topish
kabi ko‘nikmalar talab etilmoqda. Shu nuqtayi nazardan qaralganda, tanqidiy fikrlash
— zamonaviy ta’lim jarayonining asosiy tarkibiy qismlaridan biriga aylanmoqda.
Tanqidiy fikrlash bu — ma’lumotni tahlil qilish, baholash, shubha ostiga olish, dalillar
asosida xulosa chiqarish qobiliyatidir. Bunday ko‘nikmaga ega bo‘lgan talaba faqat
tayyor bilimlarni yodlab emas, balki uni anglab, uni turli vaziyatlarga tatbiq qila oladi.
Zamonaviy ta’lim tizimida talabaning faolligi, o‘z fikrini erkin va asosli ifoda
etishiga alohida e’tibor qaratilmoqda. An’anaviy yodlashga asoslangan usullar
o‘zining samaradorligini yo‘qotib bormoqda, chunki bu yondashuvda talaba faqat
bilim oluvchi emas, balki uni tahlil qiluvchi va qayta ishlab chiqara oluvchi bo‘lishi
kerak. Tanqidiy fikrlashga ega bo‘lgan talaba yangi g‘oyalarni ilgari suradi, mavjud
muammolarga kreativ yondashadi, shuningdek, turli axborot manbalarini solishtirish
va ularning ishonchliligini aniqlash qobiliyatiga ega bo‘ladi.
Ushbu maqsadga erishish uchun ta’limda interaktiv metodlardan foydalanish
katta ahamiyatga ega. Jumladan, debatlar, rolli o‘yinlar, “muammo – yechim” usuli,
loyihaviy ishlar, keys-stadi (case-study) kabi yondashuvlar orqali talabalarda tanqidiy
fikrlashni rivojlantirish mumkin. Bundan tashqari, o‘quv jarayoniga zamonaviy
"ZAMONAVIY TILSHUNOSLIK VA TARJIMASHUNOSLIKNING DOLZARB MUAMMOLARI"
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
418
axborot texnologiyalarini joriy etish ham muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Masalan,
onlayn forumlar, muhokama maydonchalari, raqamli testlar orqali talabalarni chuqur
fikrlashga undash mumkin.
Pedagoglar bu borada yetakchi rol o‘ynaydi. Ular nafaqat bilim beruvchilar,
balki talabaning fikrlash ko‘nikmasini shakllantiruvchi mentorlar bo‘lishlari kerak.
Shu sababli, o‘qituvchilarning o‘zlari ham tanqidiy fikrlash asoslarini puxta egallagan
bo‘lishlari va o‘z darslarida bu yondashuvni faol qo‘llashlari zarur.
Tanqidiy fikrlash — bu insonning axborotga nisbatan faol va ongli munosabatda
bo‘lishi, mavjud holatlarni tahlil qilish, baholash, shuningdek, o‘z pozitsiyasini asoslab
bera olish qobiliyatidir. Bu jarayon faqat bilishga emas, balki fikrlash, muhokama
qilish, dalillarni solishtirish va yangi xulosalar chiqarishga asoslanadi. Bunday
ko‘nikmaga ega bo‘lgan talaba o‘z mustaqil fikriga ega bo‘lib, unga ko‘r-ko‘rona
ishonmasdan, uni asoslashga harakat qiladi.
Zamonaviy ta’lim texnologiyalari aynan mana shu maqsadga xizmat qilishi
kerak. An’anaviy, yodlashga asoslangan metodlar bugungi kun talabi bo‘lgan mustaqil
fikrlovchi shaxsni shakllantira olmaydi. Shu bois ta’limda interaktiv metodlar —
muammoli o‘qitish, guruhli muhokamalar, keys-stadi (case study), debatlar, loyiha
asosidagi yondashuv keng qo‘llanilmoqda. Bu usullar orqali talaba fikr yuritadi,
savollar beradi, asoslaydi, tanqidiy yondashadi va natijada o‘z nuqtai nazarini
shakllantiradi.
Tanqidiy fikrlashni shakllantirishda o‘qituvchining o‘rni beqiyosdir. O‘qituvchi
faqat bilim beruvchi emas, balki talabaning fikrini yo‘naltiruvchi, savollar orqali uni
chuqurroq o‘ylashga undovchi, muhokama va tahlilga yetaklovchi shaxs sifatida
ishtirok etishi zarur. Shu sababli pedagoglar o‘z ustida doimiy ishlashlari, yangi
metodlarni o‘rganish va amaliyotga joriy etishlari kerak.
Tanqidiy fikrlash ko‘nikmasining rivojlanishi nafaqat ta’lim sohasida, balki
butun jamiyat taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydi. Bu ko‘nikmaga ega bo‘lgan shaxslar
hayotdagi har qanday holatni tahlil qila oladi, har bir qarorni ongli ravishda qabul qiladi
va mustaqil hayot kechirishga qodir bo‘ladi. Ayniqsa, bugungi kunda turli xil noto‘g‘ri
axborotlarning ko‘pligi fonida yoshlarning tanqidiy fikrlay olish salohiyati ularning
axborot savodxonligini oshirishda asosiy omil hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, tanqidiy fikrlash ko‘nikmasining rivojlanishi zamonaviy
ta’limning poydevorlaridan biridir. Uni shakllantirish esa tizimli yondashuv,
zamonaviy metodika va o‘qituvchi-talaga hamkorligiga asoslanadi. Faqat shunda biz
jamiyatda mustaqil fikrlovchi, mas’uliyatli va ijtimoiy faol shaxslarni yetishtirishga
erisha olamiz.
"ZAMONAVIY TILSHUNOSLIK VA TARJIMASHUNOSLIKNING DOLZARB MUAMMOLARI"
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
419
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Dewey, J. (1933). How We Think. D. C. Heath & Co Publishers.
– Tanqidiy fikrlashning psixologik va pedagogik asoslari haqida klassik manba.
2. Paul, R. & Elder, L. (2006). Critical Thinking: Tools for Taking Charge of
Your Learning and Your Life. Pearson Education.
– Zamonaviy tanqidiy fikrlash metodologiyasini o‘rgatuvchi qo‘llanma.
3. Brookfield, S. D. (2012). Teaching for Critical Thinking: Tools and
Techniques to Help Students Question Their Assumptions. Jossey-Bass.
– Talabalarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga qaratilgan amaliy
yondashuvlar.
4. Facione, P. A. (2011). Critical Thinking: What It Is and Why It Counts. Insight
Assessment.
– Tanqidiy fikrlashning mohiyati, zaruriyati va kompetensiyalari haqida ilmiy
maqola.
5. Назарова, Г. Қ. (2020). Педагогик инновациялар ва креатив таълим
технологиялари. Тошкент: Fan va texnologiya.
– Innovatsion ta’lim metodlari orqali tanqidiy fikrlashni shakllantirish
yondashuvi.
6. Ҳасанов, Б. (2019). Интерактив ўқитиш методларини қўллашда танқидий
фикрлашнинг аҳамияти. // Ta’lim va innovatsion tadqiqotlar, №2.
– Amaliy dars metodikasi va interaktiv yondashuvlar haqida.
