ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-4
46
“QO‘QON XONLIGINING SHARQIY – TURKISTON BILAN ALOQALARI‘”
Hasanov Muhtorjon Qaxramonjon o‘g‘li
Qo‘qon davlat universiteti talabasi
Annotatsiya.
Ushbu maqola Qo‘qon Xonligi va Sharqiy Turkiston o‘rtasidagi
tarixiy siyosiy aloqalarni tahlil qiladi. Xitoyning bosqinchilik siyosatiga qarshi Qo‘qon
Xonligi qanday kurashganligi, o‘zaro diplomatik va savdo aloqalari, hamda madaniy
almashinuvlar
haqida
ma’lumot
berilgan.
Shuningdek,
maqolada
mustaqil
O‘zbekistonning bugungi kunda Xitoy bilan qanday aloqalar o‘rnatganligi va bu
aloqalarning siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatlari ham ko‘rib chiqiladi.
Абстрактный.
Данная статья анализирует исторические политические
отношения между Кокандским ханством и Восточным Туркестаном.
Рассматривается, как Кокандское ханство боролось против экспансионистской
политики Китая, а также его дипломатические и торговые связи, а также
культурный обмен. Кроме того, в статье рассматриваются современные отношения
независимого Узбекистана с Китаем и их политические, экономические и
культурные аспекты.
Abstract.
This article analyzes the historical political relations between the
Kokand Khanate and Eastern Turkestan. It discusses how the Kokand Khanate resisted
China’s expansionist policies, their diplomatic and trade relations, as well as cultural
exchanges. Additionally, the article explores the current relations of independent
Uzbekistan with China, highlighting the political, economic, and cultural aspects of these
connections.
Kalit so‘zlar:
Qo‘qon Xonligi, Sharqiy Turkiston, Xitoyning bosqinchilik siyosati,
Diplomatik aloqalar, Savdo yo‘llari, Xoja oilasi, Madaniy almashinuv, Siyosiy kurash,
Xitoy bilan hamkorlik.
Ключевые
слова:
Кокандское
ханство,
Восточный
Туркестан,
Экспансионистская политика Китая, Дипломатические отношения, Торговые пути,
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-4
47
Династия Ходжа, Культурный обмен, Политическая борьба, Сотрудничество с
Китаем.
Key words:
Kokand Khanate, Eastern Turkestan, China’s expansionist policies,
Diplomatic relations, Trade routes, Khoja dynasty, Cultural exchange, Political struggle,
Cooperation with China.
KIRISH
Yangi O‘zbekistonning tashqi siyosatida savdo aloqalari muhim o‘rin tutadi.
Davlatimiz o‘zining iqtisodiy rivojlanishini ta’minlash, yangi bozorlarga kirish va savdo
imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida bir nechta davlatlar bilan hamkorlikni
mustahkamladi. Xususan, O‘zbekistonning asosiy savdo hamkorlari, jumladan, Xitoy,
Rossiya, Turkiya, Evropa Ittifoqi va boshqa mintaqaviy hamkorlar bilan savdo aloqalari
o‘rnatilgan.
Bugungi kunda, mamlakatimizning Sharqiy Turkiston (Xitoyning Shinjon viloyati)
bilan aloqalari siyosiy va iqtisodiy sharoitlarda davom etmoqda. O‘zbekiston, Qo‘qon
xonligi davrida o‘rnatilgan tarixiy aloqalar asosida, Xitoy bilan savdo va iqtisodiy
hamkorlikni mustahkamlashga intilmoqda. Yangi O‘zbekistonning tashqi siyosati Xitoy
bilan strategik sheriklikni rivojlantirishga qaratilgan, shu bilan birga, Xitoyning
mintaqadagi bosqinchilik siyosatiga qarshi o‘zining mustaqil pozitsiyasini saqlab
qolmoqda. O‘zbekistonning Shinxu (Xitoy) bilan iqtisodiy aloqalari kuchayib borayotgan
bo‘lsa-da, madaniy va siyosiy aloqalar ham o‘sib bormoqda, bu esa ikki davlat o‘rtasidagi
o‘zaro tushunishni mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega.
ASOSIY QISM
Qo‘qon Xonligining Sharqiy Turkistondagi siyosiy faoliyati Xitoy bilan aloqalar
o‘rnatilgan davrlarga borib taqaladi. Dastlabki aloqalar 1753-1763 yillarda bo‘lib, o‘sha
davrda Sharqiy Turkistonda hukmronlik qilgan Xojalar oilasi, Xitoyning Manchjurasi
tomonidan bosib olinmaguncha mustaqil hokimiyatni saqlab kelgan. 1759-yilda
Manchjurlar tomonidan Sharqiy Turkistonning bosib olinishi natijasida, Yorkent xoni
Burhoniddin o‘g‘li Sarimsoqxo‘ja 9 ming oila bilan Qo‘qon hududiga ko‘chishga majbur
bo‘ldi. Sarimsoqxo‘ja va uning avlodlari, jumladan, Muhammad Bahoviddin, Muhammad
Yusufxo‘ja va Jaxongirxo‘ja, Sharqiy Turkistondagi Xojalar hokimiyatini tiklash uchun
bir necha marta kurash olib borishdi.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-4
48
1784-yilda Sarimsoqxo‘ja, 1797-yilda esa Yusufxo‘ja Xitoyga qarshi hujumlar
uyushtirdi, natijada manchjurlar Qo‘qon xonligini ayblab, aybdorlarni topshirishni talab
qilishdi. Ushbu talabni rad etgan Qo‘qon, Xitoy bilan tinchlik o‘rnatishga harakat qilib,
o‘zaro yaxshi qo‘shnichilik aloqalarini saqladi. 1759-yilda Xitoy elchisi Daketa Qo‘qon
saroyiga yuborildi, va shundan so‘ng, Qo‘qon elchilari Pekinga jo‘natildi, bu esa
tinchlikni saqlashga imkon yaratdi.
Norbo‘tabiy, Olimxon va Muhammadalixon davrida Xitoy bilan o‘rnatilgan
shartnomalar davom etgan. XVIII asr oxirlarida Norbo‘tabiy qirg‘izlarga nisbatan siyosiy
hokimiyatni amalga oshirdi, va 1785-yilda qirg‘izlar Sait Batir boshchiligida Sharqiy
Turkistondan Qo‘qon hududiga ko‘chishdi. Ammo, Norbo‘tabiyning bu faoliyati Xitoy
siyosatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin edi.
XIX asr boshlarida Xitoyning bosqinchilik siyosatiga qarshi Sharqiy Turkistonda
bir nechta qo‘zg‘olonlar yuz berdi. 1814-yilda Tillaqirg‘iz, 1816-yilda esa Ziyovuddin
boshchiligida uyg‘urlar qo‘zg‘oloni boshlandi. Bu qo‘zg‘olonlar Xojalar tomonidan
davom ettirildi va ular Sharqiy Turkistondagi hokimiyatni tiklash uchun Xiva va Buxoro
hukmdorlaridan yordam olishga harakat qilishdi. Qo‘qon xonlari bu hududdagi
musulmonlarga yordam berishni maqsad qilgan bo‘lsa-da, o‘z manfaatlarini ham ko‘zlab
harakat qilishdi.
Jahongirxo‘ja 1822-yilda qochib, Oloy qirg‘izlari bilan birgalikda Qoshg‘arga
hujum uyushtirdi. Qo‘qon xonligi elchilari tomonidan yuborilgan yordam va janglarda
qirg‘izlar, tojiklar va uyg‘urlar qatnashdi. 1826-yilda Xitoy imperatori Dougan
buyrug‘iga ko‘ra, Sharqiy Turkistondagi qo‘shin kuchaytirilgan, Jahongirxo‘ja hibsga
olinib, Pekinga jo‘natildi va 1828-yilda qatl etildi. Ammo, Sharqiy Turkistonda milliy
ozodlik harakatlari davom etdi
1
.
Qo‘qon xonligi va Xitoy o‘rtasidagi tinchlik shartnomasi 1832-yilda imzolandi. Bu
shartnoma asosida Qo‘qon Sharqiy Turkistondagi boshqaruv tizimi va savdo masalalarini
hal qilish huquqiga ega bo‘ldi. Sharqiy Turkistonda dunganlar ham Xitoyning
bosqinchilik siyosatiga qarshi qo‘zg‘olonlar uyushtirdi. XIX asrning 60-yillarida ular
1
R .R. Alimova. Oʻrta Osiyo xonliklarining qoʻshni davlatlar bilan diplomatik va savdo-iqtisodiy munosabatlari. T. 2017.
B.94
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-4
49
Xitoyning She’nsi va Gan’su viloyatlarida qo‘zg‘olon ko‘targanlar. Natijada, Xitoy
hokimiyati ag‘darilib, dunganlar ko‘chib o‘tishdi.
Savdo aloqalari jihatidan, Qo‘qon xonligi va Xitoy o‘rtasidagi kurash asosan
hududga ega bo‘lish bilan bog‘liq bo‘ldi. Sharqiy Turkiston Xitoydan G‘arbga borish
uchun asosiy savdo yo‘llaridan biri bo‘lgan. Ushbu hududni Tyan-Shan tog‘lari ikki tabiiy
geografik zonaga ajratib turardi: Shimoliy qismi Jung‘oriya va Janubiy qismi Yettisuv,
Qoshg‘ar. Qoshg‘ar hududi savdo markazi sifatida juda rivojlangan edi. Sharqdan
Xitoylik savdogarlar, shimoldan Rossiyadan kelgan tatar savdogarlari va G‘arbdan
Qo‘qon va Buxoro savdogarlari savdo qilishardi. Bu savdo yo‘llari Sharqiy Turkistonning
iqtisodiy hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lgan.
Qo‘qon xonligi Sharqiy Turkistonga uchta asosiy savdo yo‘li orqali borish mumkin
edi: eng qulay va qisqa yo‘l Tyan-Shan va Oloy tog‘laridan o‘tuvchi yo‘l, xavfsiz, ammo
uzoq yo‘l Toshkent, Turkiston va Qulja orqali o‘tuvchi yo‘l va Pomir va Badaxshon orqali
o‘tuvchi xavfli dovon yo‘li. Sharqiy Turkistonga boradigan savdo karvonlaridan Qo‘qon
xonligi katta daromad olgan. Xitoy manbalariga ko‘ra, XVIII asr oxirlarida Qo‘qon
xonligining savdodan tushadigan daromadi 60-70 ming tillani tashkil etgan.
Qoshg‘ar shahrida savdogarlarning soni va ahamiyati bo‘yicha birinchi o‘rinda
Qo‘qonlik savdogarlar, keyin Buxoroliklarga nisbatan xitoyliklar “andtszidjon”
(andijonliklar) nomi bilan atashgan. 1832-yilda tuzilgan shartnomaga ko‘ra, Qoshg‘arda
Qo‘qon xoni tomonidan tayinlangan oqsoqol boshchiligidagi rezident va konsul huquqiga
ega bo‘lgan boshqaruv tizimi mavjud edi. Boshqaruv tizimi savdogarlarni himoya qilish
va savdo jarayonlarini tartibga solish uchun zarur edi. Qoshg‘ardan chiqadigan har bir
karvondan boj olinib, xazina uchun ma’lum miqdorda pul yig‘ilgan. Dallollar savdo
jarayonini boshqarishda yordam berar, xususan, xorijlik savdogarlar bilan ishlashda
muhim o‘rin tutardi
2
.
Qo‘qon xonligi va Sharqiy Turkiston o‘rtasidagi savdo aloqalari siyosiy holatlarga
bog‘liq bo‘lib, 1826-1832 yillarda urushlar davomida savdo kamaydi. Ammo, 1832-
yildagi tinchlik shartnomasidan so‘ng, savdo aloqalari sezilarli darajada o‘sdi, bu esa ikki
davlat o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni mustahkamladi.
2
Kuzikulov I. Qo‘qon xonligi tarixi (o‘quv-uslubiy qo‘llanma). Namangan. 2014. 58-59-bb.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-4
50
Savdo aloqalari orqali madaniy almashinuv ham rivojlanib, Sharqiy Turkiston va
Qo‘qon xalqlarining madaniyatlari bir-birini boyitdi. Me’morchilik va tikuvchilikda
“qoshg‘archa” usullar rivojlanib, milliy taomlar va xo‘jalik uslublari o‘zaro o‘zlashtirildi,
bu esa madaniy aloqalarni yanada kuchaytirdi.
XULOSA VA TAKLIF
Xulosa qilib aytganda, Qo‘qon xonligi va Xitoy o‘rtasidagi siyosiy aloqalar va
savdo munosabatlari Sharqiy Turkistonning iqtisodiy va siyosiy tarixida muhim rol
o‘ynagan. Xitoyning Manchjurasi tomonidan Sharqiy Turkistonning bosib olinishi
natijasida, Qo‘qon xonligi o‘z hududlarini saqlab qolish va o‘z ta’sirini kengaytirish
uchun kurash olib borgan. Shuningdek, Qo‘qon xonligi va Sharqiy Turkiston o‘rtasidagi
savdo aloqalari ham o‘rta asrlarning iqtisodiy tizimining ajralmas qismi bo‘lgan. Bu
aloqalar faqat iqtisodiy sohada emas, balki madaniy almashinuvda ham katta ahamiyatga
ega bo‘lgan.
Xitoy bilan tuzilgan shartnomalar, ayniqsa 1832-yilda imzolangan tinchlik
shartnomasi, ikki tomon o‘rtasidagi savdo va madaniy aloqalarni mustahkamlashga
yordam berdi. Shu bilan birga, Sharqiy Turkiston hududidagi musulmonlarning, xususan,
dunganlarning qo‘zg‘olonlari va milliy ozodlik harakatlari, Qo‘qon xonligining o‘z
siyosatini va harakatlarini davom ettirishga majbur etdi.
Yangi O‘zbekiston va Xitoy bilan aloqalarni va savdo munosabatlarini
rivojlantirish uchun, tarixiy tadqiqotlarni chuqurlashtirish, madaniy va iqtisodiy
hamkorlikni mustahkamlash, yangi savdo yo‘llarini ochish va o‘zaro madaniy
almashinuvlarni kuchaytirish muhimdir. Shuningdek, iqtisodiy siyosatni samarali
rejalashtirish va xalqaro siyosatni yaxshilash, barqarorlikni ta’minlashda ahamiyatga ega.
Madaniy merosni saqlash va rivojlantirish orqali hududning o‘ziga xos boy madaniyati va
tarixiy tajribasi kelajak avlodlarga yetkazilishi lozim.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
I.A. Karimov. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q”. T., ―Sharq, 1998.
2.
Sh.M. Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har
bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. -T.: “O‘zbekiston”, 2017.
3.
Sh.M. Mirziyoyev. “Yangi O’zbekiston strategiyasi”. – Toshkent: O‘zbekiston, 2021.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-4
51
4.
R. R. Alimova. “Oʻrta Osiyo xonliklarining qoʻshni davlatlar bilan diplomatik va
savdo-iqtisodiy munosabatlari”. T. 2017.
5.
I. Kuzikulov “Qo‘qon xonligi tarixi”. (o‘quv-uslubiy qo‘llanma) “Nam”-2014.
6.
A. Q. Yusupov, M.Q. Hasanov. “Qoqon xonligining tarixiga nazar”. Qo‘qon DPI Ilmiy
xabarlar-2023.
